Bügıngıdei bükıl älem ındetpen küresken almaǧaiyp zamanda adamdar arasyndaǧy ızgılıktıŋ ırge audarmauyna, ruhani qūndylyqtardy qūldyratyp almauǧa üles qosu, küresu qoǧamnyŋ ärbır müşesı üşın ülken jauapkerşılık, tıptı azamattyq paryz der edık. Äsırese, taǧdyrynda talai taqsırettı bastan ötkerse de ülken men kışı ortasyndaǧy qaiyrymdy qarym-qatynastardyŋ qaimaǧyn būzbai saqtap kelgen ata-babalarymyzdan qalǧan būl asyl dästürlerdı bız ainymas amanat retınde qabyldauǧa tiıspız.
Memleket basşysy Q.Toqaev mausym aiynyŋ soŋynda «Ana tılı» gazetıne bergen «Qazaq halqynyŋ taǧdyry tarih tarazysynda tūr» atty sūhbatynda qoǧamda qordalanǧan bırqatar ruhani mäselelerdıŋ tüiının tarqatyp, qazırgıdei qiyn-qystau kezeŋde ūlttyq bolmysty saqtap qalu, qazaq tılınıŋ qazırgı ahualy jäne basqa da köpşılıktıŋ kökeiınde jürgen kelelı sūraqtarǧa baiypty jauap qaitardy. El Prezidentı osy sūhbatynda ūlttyq qūndylyqtar bolmasa, aqparat, jasandy intellekt, maşinalar men robottar älemınde jūtylyp ketetınımız sözsız ekenın aityp, ziialy qauym ökılderın bolaşaq ömır kökjiegı turaly mäselenı qazırden oi tarazysyna sala beruge şaqyrdy. Būl baǧytta ūlttyq intelligensiia ökılderı özektı taqyrypqa özderınıŋ parasatty paiymdaryn ortaǧa salyp, tūjyrymdaryn ūsynǧandary abzal.
İä, būl mäselede bärımız moiyndauǧa tiıs bır aqiqat bar: jahandy jailaǧan bükılälemdık ındet pen ǧalamdyq äleumettık-ekonomikalyq daǧdarys aiasynda älem endı būrynǧydai bolmaidy…
Tereŋnen tolǧap, aryǧa üŋılsek adamzattyŋ sanasynda sılkınıs, ruhani qozǧalys qajettılıgın paiymdaimyz. Bolaşaqta ülken örkeniet özgerısterınıŋ kuägerı bolamyz dep oilaimyz.
Sondyqtan aldaǧy uaqytta elımızde qoǧamdyq sanany jaŋǧyrtudyŋ özektılıgı arta bermek. Osy baǧytta Elbasy N.Nazarbaev ūsynǧan «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasynyŋ tyŋ tynysy aşylady deuge äbden bolady. Jahandyq daǧdarysty jeŋıl eŋseru üşın halyqtyŋ sanasyn, ömır-salty men ūstanymdaryn transformasiialauymyz kerek. Būl tūrǧyda baǧdarlamanyŋ jaŋa jobalary qajet. Osy tūsta ziialy qauymdy, ärtürlı äleumettık top ökılderın ortaq pıkırlesuge, jaŋa jobalardy bırlese jasauǧa şaqyramyz.
Al örkeniet özgerısterı qazırgı adamzattyŋ ötkendı falsifikasiialap, bolaşaqty mistifikasiialaǧan zamanynda öte özektı bolyp tūr.
Endı ömır būrynǧydai bolmaidy. Qalasaŋyz da osy, qalamasaŋyz da osy. «Būrynǧydai bolmaidy» degenge qara aspandy suǧa aldyrǧandai qaraudyŋ jönı jäne joq. Būl endı ömır būrynǧydan äldeqaida özgeşe bolady degendı ǧana bıldıredı. Eger virus qaterınıŋ betı qaitqannan keiın de onyŋ auyq-auyq soǧyp ketıp otyratynyn, jalpy ındet ataulynyŋ uaqytty araǧa salyp baryp, mutasiiaǧa tüsıp oralyp tūratynyn eskerseŋız, endı ömır qiyndai tüsetının tüsınu qiyn emes. Adamzattyŋ tabysy azaiuy satyp alu qabıletın tömendetetının, al sūranystyŋ kemuı ūsynysty azaitatynyn, al mūnyŋ aiaǧy öndırıstı şekteuge tırelmei qoimaitynyn ūǧynu üşın maman ekonomist boludyŋ qajetı joq. Sondyqtan bızdı aldaǧy qiyndyqtardan tek eŋbek, eŋbek jäne eŋbek qūtqara alatynyn aita beruge, aita beruge tiıspız.
Daǧdarystan keiıngı ömır, bärınen būryn, bäsekege qabılettılıktı talap etpek. Daǧdarys tek ekonomikalyq qūldyraudyŋ emes, jaŋa mümkındıkter men damudyŋ bastauy ekenın de tüisınuımız kerek.
Būl oraida, bügıngıdei kürdelı kezeŋde halyq bolyp keŋesıp, jūrt bolyp bätualasatyn kelelı mäseleler az emes. Sonyŋ bırı toi-tomalaq, as jiyn, janaza siiaqty halyq köp jinalatyn ǧūryptyq dästürlerge bailanysty. Qazır özımız közımızben körıp, kuä bolyp jatqanymyzdai bekıtılgen sanitarlyq talaptardy būzyp, jasyryn toi jasap, qūdalyq ötkızıp, as berıp jatqan oqiǧalardyŋ arty orny tolmas ökınışke äkep soqtyruda. Mūndai basqosularǧa jinalǧan qaraqūrym halyqtyŋ teŋ jartysynyŋ auru jūqtyryp, auyr halde jatuyn, tıptı bırqatarynyŋ aqtyq saparǧa attanyp ketuıne sebepker boluyn nemen tüsındıre alamyz?
Ärine, qazaqta «Toi – täŋırdıŋ qazynasy» degen söz bar. Bıraq osy sözdı aitqan babalarymyz «Dästürdıŋ ozyǧy bar, tozyǧy bar» degen sözdı de eskerıp jüruımızdı qaperımızge salyp ketken. Bız qazır qūndylyqtary jaŋarǧan mülde özge ǧasyrda ömır sürıp jatqanymyzdy esten şyǧarmauymyz kerek.
Elbasy «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty baǧdarlamalyq maqalasynda ūlttyq pragmatizm mäselesı turaly öte ötkır ärı jan-jaqty atap körsetedı. Bız maqalada körsetılgen osy baǧytqa tereŋnen qarauymyz kerek dep oilaimyz. Damyǧan elder erteden ünemşıldıktı, jinaqylyqty basty qūndylyǧyna ainaldyrsa, al bızde bärı kerısınşe – daŋǧazadan, daŋǧoilyq pen kerdeŋdık, orynsyz sän-saltanattan älı aryla almai kelemız.
Aşyǧyn aitqanda, bızde ūlttyq pragmatizmnıŋ negızderıne qaişy keletın ysyrapşyldyq siiaqty ädetterge qarsy şaralar qabyldauda naqty ūstanym joq.
Körşı elderde tuǧannan ölgenge deiıngı oryndalatyn salt-dästür, (toi, as, janaza, t.b) ädet-ǧūryp räsımderın zaŋmen rettep qoiǧandyqtan, halyq qoiylǧan talapty qalypty türde qabyldaidy. Bız ne ısteuımız kerek?
Memleket basşysy Qasym-Jomart Kemelūly Toqaev osydan ekı jyl būryn «Qazaqstan BAQ-taryndaǧy üilenu toilary men basqa da mereitoilardy ötkızudıŋ jaŋa täsılderı turaly pıkırtalasty qoldaimyn. Jauyr bolǧan ataqqūmarlyq ysyrapşyldyqtan, sän-saltanattan qūtylatyn jaŋa ülgı qajet. Özbekter, türıkter, türıkmenderdıŋ ülgılerı boiynşa ūlttyq salt-dästürge den qoiu qajet» degen pıkır bıldırgen edı.
Aldaǧy uaqytta köpşılıkpen keŋese kele, bız de körşı elderdıŋ ülgısı boiynşa ǧūryptyq räsımderdı zaŋmen retteu şaralaryn qolǧa alatyn uaqyt jettı dep oilaimyz. Būl, äsırese, qazırgıdei beine bır soǧys jaǧdaiyndaǧydai ärbır otandasymyzdyŋ ömırın saqtap qalu üşın künı-tünı küresıp jatqan älemdık pandemiia kezınde asa qajet.
Bır sözben aitqanda, bız qazır toǧyz joldyŋ torabynda tūrǧan siiaqtymyz. Sondyqtan ūlttyq müddemızdı, ūlttyq qūndylyqtarymyzdy damytuda bız bırge boluǧa mındettımız! Al ony ıske asyru jolynda, ärine, ärtürlı pıkırlerge jol aşyq boluy tiıs.
Qazaqta «Mūratyŋ asyl bolsyn» degen bataly söz bar. Oraiy kelgen osy tūsta ūltymyz üşın asa maŋyzdy üş mūrat turaly öz oiymdy ortaǧa salǧandy jön kördım.
Bırınşı mūrat. Pandemiiadan keiıngı kezeŋde qazaq qoǧamynyŋ aldyna EŊBEK mūraty şyǧuy tiıs. Älemdegı ozyq memleketterdıŋ qai-qaisysy da damudyŋ biık şyŋyna tek eŋbek arqyly jetkenın esten şyǧarmaǧan abzal. Ūly Abaidyŋ 1895 jyly jazǧan «Talai söz būdan būryn köp aitqanmyn» deitın öleŋınde «Ne ǧylym joq, nemese eŋbek te joq, eŋ bolmasa kettıŋ ǧoi mal baǧa almai» dese, «Aş qaryn jūbana ma maily as jemei?» degen öleŋınde
Eŋbek joq, qaraket joq,
qazaq kedei,
Tamaq aŋdyp qaitedı tentıremei? – dep aşy aqiqatty aşyp aitqan bolatyn. Sondyqtan bız ırgelı el bolamyz desek, eŋbeksız eşqandai tabysqa jete almaitynymyzdy este ūstaǧanymyz jön.
Ekınşı mūrat. Älem jūrtşylyǧyn äbıgerge salǧan ındet kezınde bız nenıŋ qajet, nenıŋ qajet emes ekenın tolyq tüsıngen tärızdımız. Osy oraida qalyŋ eldıŋ aldyna Densaulyq mūraty şyǧady. Halqymyzdyŋ «auyryp em ızdegenşe, auyrmaityn jol ızde» degen danalyǧy qandai keremet! Jas kezden densaulyqty kütuge, saqtauǧa barynşa köŋıl bölgen abzal. Är azamat şiraq ta sergek boludyŋ barlyq amaldaryn jasauy kerek. Būl tūrǧyda ırgedegı Qytai elınıŋ jappai densaulyq saqtau baǧytyndaǧy ıs-qimyl, kündelıktı jattyǧu amaldarynan üirenu artyq etpeidı.
Üşınşı mūrat – bılım mūraty. Bılımdı bolu üşın köp oqu kerek. Osy rette Qazaqstanda kıtap kultın jasau ısı öte maŋyzdy. Älemnıŋ ozyq elderınde kıtap oqu memlekettık deŋgeidegı märtebelı mındet sanalady. Ökınışke qarai, qazır bızdıŋ jastarymyz, äsırese öskeleŋ ūrpaq tek smartfon paraqşalaryn qyzyqtaudan aryǧa bara almai otyr. Mūndai uaqytty «bosqa öltıru» amaldarynan tezırek arylu kerek.
Qazırgı taŋda jūrtşylyqpen jūmyla talqylaudy qajet etetın taǧy bır kökeikestı ruhani taqyryp – otbasy mäselesı. Jalpy jahandanu zamanynda ūlt retınde saqtalyp qalu üşın otbasydaǧy ūrpaq tärbiesınıŋ mänı zor. Ata-babalarymyz «Otan otbasynan bastalady» dep tegın aityp ketpegen. Önegelı otbasyda tärbie alǧan öskeleŋ ūrpaq qana atamekenın ardaqtap, Otanyn qasterlei bıletını aqiqat. Bız täuelsızdık jyldarynda tüpqazyǧyn tappai jürgen ūlttyq ideiamyzdyŋ tamyry, mıne, babalar amanat etken osy şaŋyraqtyŋ berekesınde, keregenıŋ kiesınde jatyr dep oilaimyz.
«Ūiada ne körseŋ, ūşqanda sony ılesıŋ» demekşı, otbasyda ūlaǧatty tärbie almaǧan, ūlttyq qūndylyqtardy boiyna sıŋırmegen jastan keleşekte elın süier otanşyl patriot şyqpaityny belgılı. Aşyǧyn aitsaq, bügıngı qoǧamda oryn alyp jatqan ajyrasu, qol jūmsau, zorlyq-zombylyq jäne basqa da türlı äleumettık qaişylyqtardyŋ basym bölıgı otbasy tärbiesınıŋ bosaŋdap, joq bosap ketuınıŋ kesırı dep bılemız.
Ejelden qazaq qoǧamy tärbie talbesıkten bastalatynyn ūrpaqtyŋ qūlaǧyna sıŋırıp kelgen. Halqymyzdyŋ «Ata körgen oq jonar, ana körgen ton pışer» dästürı boiynşa ūldy el qorǧaityn eŋselı azamat boluǧa, qyzdy ūltty ūiystyratyn inabatty ana bolyp ösuge erte jastan baulyǧan. Sondyqtan Otanǧa degen mahabbat otbasyny qasterleu, äkenı qūrmetteu, anany aialau, bauyrdy syilau siiaqty adami ızgı qasietterden bastau alatynyn eskeruımız kerek. Otandastarymyz otbasynyŋ qadırın, äsırese, qazırgıdei pandemiia kezınde barynşa sezındı. Osyndai syndarly şaqta önegelı otbasylardyŋ şaŋyraǧy odan ärı beki tüsse, özara qūrmetke qūrylmaǧan üilerdıŋ ırgesı sögıle jazdady, keibıreuınıkı sögıldı de.
Dala danyşpany äl-Farabi babamyz «Tärbiesız berılgen bılım adamzattyŋ qas jauy» dep aityp ketken. Bız keleşekte bılım beru men otbasy tärbiesın ūştastyrmaiynşa otanşyl, zerdelı de zeiındı ūrpaq qalyptastyra almaitynymyz anyq.
Osyǧan orai, Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ orta mektepterde otbasy qūndylyqtary men ūlttyq tärbiege baǧyttalǧan arnaiy pän engızu boiynşa ūsynystar engızetın kezı keldı.
Sonymen bırge belgılı ǧalymdar, qoǧam qairatkerlerı men köp balaly analardan qūralǧan ata-analar ūiymyn qūryp, ministrlıkpen bırlesıp «Otbasy – orta mektep» atty jastarǧa tärbie berudıŋ jalpyhalyqtyq ädıstemesın äzırleu qajet degen oidamyz.
Qazırgı qiyndyqtarǧa bailanysty halqymyzdyŋ balajandyq dästürlerıne, köp balaly otbasylardy ardaq tūtatyn qasietıne selkeu tüsırıp almaudy da oilauǧa tiıspız. «Bır qozy tusa, bır tüp jusan artyq şyǧady» deidı bızdıŋ qazaq. Är balanyŋ öz nesıbesı bolady. Mynandai alyp dalanyŋ astyn da, üstın de toltyryp tūrǧan ǧajap bailyqtardy özgenıŋ kömegımen emes, özımızdıŋ qolymyzben igeru üşın bız köbeiuımız kerek. Köbeigennıŋ ǧana kösegesı kögeredı. Ainaladaǧy jūrttarmen salystyrǧanda bızdıŋ ösu qarqynymyz baiau ekenın aşyq aityp, osyǧan anyq alaŋdauǧa tiıspız. Būltyŋ-būltyŋ etıp tūratyn aumaly-tökpelı dünienıŋ qalai-qalai qūbylatynyn, jahan jelınıŋ qai kezde qalai qarai soǧatynyn eşkım de boljap bıle almaityn kez kele jatqandai. Sondai-sondai zamandarda qandai synaqtarda da köptıgımızdı körsetuge mümkındıgımız boluy kerektıgın, onyŋ üstıne sannyŋ tüptıŋ-tübınde sapaǧa ainalmai qoimaitynyn ūdaiy ūmytpauymyz qajet. Jūmys qoly artylyp-tögılıp jatqan oŋtüstıktegı öŋırlerden jūmys qolyn qajet etıp tūrǧan soltüstıktegı atamekenge qonys audaruşylarǧa barynşa jaǧdai jasau, ışkı migrasiiany memlekettık saiasat deŋgeiınde rettep otyru bilıktegı atqa mıngen azamattardyŋ perzenttık paryzyna ainaluy jön.
Ärine, ruhani qūndylyqtar qatarynda ana tılımızdıŋ ahualy aldyŋǧy qatarda tūratyny belgılı. Bügıngı taŋda būl baǧytta eleulı jūmystar atqarylsa da, köpşılık tarapynan memlekettık tıldıŋ älı de qoldanys aiasy keŋımei otyrǧanyn aityp kele jatqany da aqiqat. Būl mäselede bız äuelı memlekettık tıldıŋ damu evoliusiiasyna nazar audaruymyz kerek. Egemendıktıŋ eleŋ-alaŋyn alyp qaraiyq. Toqsanynşy jyldardyŋ basynda qazaq ūltynyŋ sany halyqtyŋ 39 paiyzyn ǧana qūraǧanyn jaŋa aityp öttık. El basşylyǧynyŋ aldynda eŋ bırınşı täuelsızdıktı saqtap qalu mındetı tūrdy.
Öz jerımızde tūrsaq ta, qalyptasqan jaǧdaiǧa bailanysty Ata Zaŋǧa qazaq tılıne memlekettık märtebe berudı sūrauǧa mäjbür bolǧan kürdelı kez edı būl. Osyǧan orai Elbasy memlekettıŋ tūtastyǧy men tūraqtylyǧyn saqtau üşın tıl saiasatynda osyndai sarabdal saiasat ūstandy. Sonyŋ arqasynda mäselenı saiasi uşyqtyrmai, mümkın ışkı sılkınısterge jol berılgen joq, memlekettık tıldıŋ märtebesı kezeŋ-kezeŋmen artyp keldı.
Aldaǧy uaqytta sarapşylardyŋ pıkırınşe, halqymyzdyŋ sany 19 millionǧa, al memleket qūrauşy ūlt – qazaqtardyŋ ülesı kemınde 78 paiyzǧa jetedı dep kütılude. Būiyrtsa, ainalasy otyz jyldyŋ ışınde qazaqtardyŋ el halqyndaǧy üles salmaǧy 1991 jylǧy 39 paiyzdan ekı ese artqaly otyr.
Endıgı kezekte ūltaralyq kelısımdı saqtai otyra, tıl jäne basqa da ūlttyq mäselelerdı qoǧamda aiqynyraq aituǧa negız bar dep esepteimız.
Qazaqta «Teksızdık – tılsızdıkten bastalady» degen söz bar, sol söz – anyq söz. Dästürı berık, taǧylymdy tarihy taŋbalanǧan halyq jat qūndylyqtardyŋ jetegınde ketpeidı.
Būl baǧytta Elbasynyŋ bastamasymen latyn älıpbiıne köşu memlekettık tıldıŋ damuyna jasalǧan jaŋa betbūrys. Jaŋa älıpbi qoǧamnyŋ barlyq salasyna enuı kerek. Jaŋa älıpbi qazaq tılınıŋ HHI ǧasyrdaǧy aqparattyq tehnologiialar tılıne ainaluyna jol aşady. Iаǧni qazaq tılınıŋ jaŋa däuırı bastalady!
Būǧan Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ halyqqa Joldauynda aitqan «Qazaq tılınıŋ memlekettık tıl retındegı rölı küşeiıp, ūltaralyq qatynas tılıne ainalatyn kezeŋı alys emes» dep naqty mejenı belgılep beruı, ärı taiauda bergen sūhbatynda «qazaq tılınde söileu maqtanyş boluy üşın qoǧamda oǧan degen qajettılıktı arttyrǧan jön» ekenın atap körsetuı aiǧaq bolmaq.
Tüptep kelgende, barşa düniejüzı synaqqa tüsken osy syndarly şaqta bızdıŋ halqymyz da özınıŋ ruhani qazynasyn qasterlep, aŋsap jetken memlekettıgımızdı, täuelsızdıgımızdı şaiyp jıberuge jol beretın kez kelgen äreketterdıŋ aldyn alu – bügıngı ūlttyq jauapkerşılıktıŋ basty mındetı, bükıl qoǧamnyŋ moinyndaǧy paryz. Aŋsap jetken Täuelsızdıgımızdı Jaratqan İemız būl jolǧy päle-jaladan da aman saqtasyn, ūlttyq qūndylyqtarymyzdy ǧūmyrly etkei!
Ūlttyq qūndylyqtarymyz – mäŋgılık ardaq tūtar asyl qazynamyz. Qūndylyqtyramyz qūldyramasyn. Ūltty ūiytyp tūrǧan ūly qasiet-terımızdı boiymyzda da, oiymyzda da saqtai alsaq, bärı ornyna keledı, jerımızge de, elımızge de jaŋa jaqsylyqtar qosyla beredı.
Ana tılı gazetı
№33(1553)
20-26 tamyz 2020 jyl
