Ündı halqynyŋ ūly perzentı Mahatma Gandi ömırde baǧa jetpes tört bostandyqtyŋ bar ekendıgın aita kele, olardyŋ ışınde söz bostandyǧyna erekşe män beredı.
Mūndaida körnektı poliak jazuşysy Bruno Iаsenskiidıŋ: «Dosyŋnan qoryqpa, köp bolsa satyp keter. Dūşpanyŋnan qoryqpa, köp bolsa öltırıp keter. Qoryqsaŋ, nemqūraily adamnan qoryq. Öitkenı, nemqūrailylyqtyŋ kesırınen ömırde satyp ketu, öltırıp ketu bel aluda» degenı oiǧa erıksız oralady.
Bärımızge belgılı, täuelsızdıkke deiıngı jetpıs jyldan astam uaqyt boiy ata dästürımız aiaqqa basylyp, ūrpaǧymyz qasiettı ana tılınde ūlaǧatty söz tyŋdaudan qaldy. Esesıne, türlı ūlttardan tarih älemınde būryn-soŋdy kezdespegen ūltsyz dübärä qoǧam qūruǧa ūmtylys jasaldy. Ol qoǧamda özınıŋ oiyn aşyq aitqan adam «halyq jauy» atanyp, ne atyldy, ne abaqtyǧa jabyldy, ne aqyly auysqan adamdar üiınen bıraq şyǧyp jatty. Nätijesınde sol kezdegı ziialy qauym ökılderı jaltaŋköz bolyp, sybyrlai söilesuge daǧdylanyp aldy. Aqiqatqa bır özınıŋ dara qūqy bar jalǧyz ǧana partiia bilık jürgızgen qoǧamda «ündemegen üidei päleden qūtylady» degen qaǧida berık oryn aldy.
Mıneki, osyndai ahual qalyptasqan qoǧamnan şyqqan bızder üşın demokratiia ūǧymynyŋ, äsırese söz bostandyǧynyŋ maŋyzy erekşe ekendıgı turaly aityp jatudyŋ özı artyq. Sondyqtan da bız Ata zaŋymyzǧa «Söz ben şyǧarmaşylyq erkındıgıne kepıldık berıledı. Senzuraǧa tyiym salynady. Ärkımnıŋ zaŋ jüzınde tyiym salynbaǧan kez kelgen täsılmen erkın aqparat aluǧa jäne taratuǧa qūqyǧy bar» dep aşyq jazdyq. Söitıp, 1991 jylǧy 28 mausymda Qazaqstan Respublikasynyŋ «Baspasöz jäne basqa da būqaralyq aqparat qūraldary turaly» Zaŋy qabyldanyp, ol qūjat täuelsız elımızdıŋ eŋ alǧaşqy qabyldaǧan zaŋdarynyŋ qatarynan tabyldy. Köptegen otandyq mamandardyŋ pıkırınşe, būl zaŋnyŋ demokratiialyq normalary qazaqstandyq baspasözdıŋ kürt damuyna jol aşty.
Otandyq media salany odan ärı damytuǧa, memlekettık emes BAQ-tyŋ paida boluyna, ırı media qūrylymdardy ornyqtyruǧa jäne kürt damytuǧa 1999 jylǧy 23 şıldede qabyldanǧan konseptualdy tūrǧydaǧy jaŋa zaŋnyŋ äserı molynan boldy. Būl zaŋdy daiyndauǧa halyqaralyq ūiymdardyŋ, būqaralyq aqparat qūraldary jäne ükımettık emes ūiymdardyŋ ökılderı belsendı atsalysqandaryn atap ötken jön. 2001, 2007 jäne 2009 jyldary atalmyş zaŋǧa bırqatar özgerıster men tolyqtyrular engızılıp, aqparattyq keŋıstıktegı barlyq qūrylymdar şiratyla tüstı. Qazır media-naryqtyq damu qarqyny boiynşa bız Ortalyq Aziia men Qap tauynyŋ köptegen elderınen ılgerı kele jatqan jaǧdaiymyz bar.
Bügın elımızde 2098 būqaralyq aqparat qūraldary qyzmet jasap jatsa, olardyŋ 79 paiyzy memlekettık emes aqparat qūraldary bolyp tanylady. Aitalyq, 1992 jyly Qazaqstanda tek 10 respublikalyq memlekettık jäne 21 memlekettık emes basylymdar ǧana bolǧanyn eskersek, qazırgı qol jetkızıp otyrǧan körsetkışter qoǧam damuynyŋ demokratiialyq sipat alyp kele jatqanynyŋ kuäsı ıspettı. Köŋıl audararlyq taǧy bır mäsele memlekettık tıldı BAQ-qa saiady. Qazır tek qazaq tılınde 347 BAQ aqparat keŋıstıgınde öz jūmystaryn atqaruda. Mysaly, el tarihynda tūŋǧyş ret memlekettık basty telearna «Qazaqstan» öz habarlaryn jüz paiyz qazaq tılınde taratyp otyr. Salystyrmaly türde aitar bolsaq, 1996 jyly nebärı 25 qazaqtıldı basylym bolatyn. Elımızde ukrain, nemıs, kärıs, ūiǧyr, özbek jäne özge de otyzǧa juyq tılderde aqparat közderı şyǧarylatynyn, olarǧa ükımet memlekettık tapsyrys esebınen qarjylandyru mümkındıgın qarastyratynyn, al būl keşegı keŋestık kezeŋnen keiıngı keŋıstıktegı respublikalardyŋ bırde bıreuınde de baiqalmaitynyn atap ötken jön.
Aimaqtyq būqaralyq aqparattyq qūraldary da serpındı damu üstınde. Mäselen, Semei qalasynda «Baiuaqov TV-6» atty media-holding on jyldan astam uaqyt ışınde özgege ülgı bolarlyqtai mol täjıribe jinaqtap ülgerdı. Qazır mūnda bır telekompaniia, taralymdarynyŋ jalpy sany 50000 danadai bolatyn üş basylym, bır baspahana jäne jüzge juyq adam qamtylǧan qosalqy şaruaşylyq jūmys ısteude.
Memlekettık qamqorlyqtyŋ taǧy da bır salasy – otandyq BAQ-tyŋ kontent sapasyn köteruge saiady. Osy rette, memlekettık ökılettık organnyŋ bastamasymen «Balapan», «Bılım jäne Mädeniet», «24 kz», «Kazsport» tärızdı elımızde jaŋa telearnalar ıske kırıskenın jäne «Caspionet» telearnasynyŋ «KazakhTV» bolyp atauyn özgertkenın aitqan jön. Sondai-aq, memlekettık telearnalardyŋ habar taratu kestelerınde otandyq kontenttıŋ ülesınıŋ üzbei ösıp kele jatqanyn da atap ötu läzım. Naqtyraq aitqanda, qazır «Habar» – 80 paiyz, «Qazaqstan» – 71 paiyz, «24 kz» – 100 paiyz, «Kazsport» – 98 paiyz, «KazakhTV» – 95 paiyz telebaǧdarlamalaryn otandyq önımmen jasaqtaidy. Sonymen qatar, memleket tarapynan sandyq sputniktık telehabarlar taratu qolǧa alynyp otyr. Nätijesınde, bügın 407 myŋ abonent «Otau TV» sandyq sputnik telearnasynyŋ körermenıne ainaldy, ärı būl baǧytta jūmystar öz jalǧasyn tabuda. Tehnologiialyq meşeulıktı eŋseru baǧytynda da ılgerıleu baiqalady. Sonyŋ bır jarqyn körınısı ıspettı «Qazmedia ortalyǧy» tele-radiokeşenı öndırıstık siklınıŋ ıske kırıskenın aituǧa bolady.
Kündelıktı ömırge aqparattar taratudyŋ jaŋaşa bır salasy – internet dendep enıp keledı. Qazaqstan Respublikasy Statistika agenttıgınıŋ resmi derekterı boiynşa bügın elımızde 11 millionnan astam adam internetpen jūmys jasaidy. Būl – jüz adamnyŋ 67,3 paiyzy internettı paidalanyp otyr degen söz. Iаǧni, media örısı qatty özgerıske tüsıp, naqty jurnalistika virtualdy öŋge ainala bastady. Būl bır jaǧynan keŋ aqparat aludyŋ ärı taratudyŋ tiımdı täsılı bolǧanymen, ekınşı jaǧynan käsıbi bılıktılık pen jauapkerşılıktıŋ kürt tömendeuıne äkelude.
Jasyratyny joq, qazır köptegen ärıptesterımız jurnalistık ızdenısten görı özıne kerektı aqparatty internetten köşırıp ala saluǧa den qoia bastady. Äleumettık jelı tüptep kelgende ösek-aiaŋnyŋ, qysyr sözdıŋ, maǧynasyz oi men pıkırdıŋ, mänsız äŋgımenıŋ özegıne ainaldy. Eŋ soraqysy, qazaq tılı japa şegude. İnternet paidalanuşylardyŋ köpşılıgı qazaq tılıne beiımdelmegen kompiuterlermen jūmys ıstegendıkten, şūbar tılmen qazaqşa bırdeŋelerdı jazyp jatady. Olardy oqyǧanda, qazaq tılıne degen qyzyǧuşylyqtan görı odan şoşynuǧa beiım tūraryŋ anyq. Būlai jalǧasa beretın bolsa, bız eşqaşan memlekettık tıldıŋ märtebesın kötere almaimyz. Sondyqtan, būl tez arada tiıstı oryndardyŋ nazaryna ılınıp, özınıŋ dūrys şeşımın tabuy tiıs.
Jauapkerşılık mäselesı de kün tärtıbınen tüspeuı qajet. Ökınıştısı sol, demokratiianyŋ igı qadamdaryn saiasi saudaǧa saluǧa üiır boluşylyq arakıdık bolsa da, boi körsetıp qalyp otyr. Äŋgıme, öz aramyzdaǧy qoǧam men jeke adam müddelerın bır-bırıne qarama-qarsy qoiuǧa ūmtylatyndar jaily bolyp tūr. Äsırese, olar bolmaşyǧa mın taǧyp, tüimedeidı tüiedei qylyp körsetuge, täuelsızdıktı tälkek, eldıktı keleke etuge qūmar. Mūndai qylyqtardy, äsırese, internet betterınen molynan kezdestıruge bolady. Osy rette, myna bır ūlaǧatty äŋgımenı aita ketudıŋ jönı bar siiaqty.
«Älem neden bastau alady» degen sūraqqa ǧūlama: «Senıŋ ekı közıŋnen» dep jauap qatady. İä, közdıŋ negızgı mındetı – köru. Bıraq, onyŋ nenı jäne qalai köretını ülken pälsapalyq mäsele, öz aldyna bır tylsym dünie. Bıreu üşın, mäselen, ot ömırdıŋ şyraǧy retınde tanylsa, basqaǧa ol aqyrzamannyŋ belgısı bolyp qabyldanuy mümkın. Bır närse aiqyn – düniege, adamdarǧa, ömırge bır Allanyŋ közımen qarau kerek. Bıraq, jaratuşyny eşkım körgen joq, ony tolyq tüisıngen de emes. Sondyqtan, barlyq närsege täŋırımızdıŋ adamǧa bergen ūiat közımen qarauymyz qajet.
Kenjebolat Joldybai,
saiasattanuşy
