Astananyŋ tarihy ärıden bastalady…
Būl dala Bozoq däuırınen bügınge deiın talai tarihqa kuä boldy. Saryarqanyŋ saiyn tösınde sonau ǧasyrlardan, jyldardan ün qatqan, syr tartqan, qisapsyz şejırenı qoinauyna bükken tarihi-mädeni eskertkışter köp-aq. Ötkennıŋ belgısındei, keşegınıŋ kuäsındei bolǧan sol dünielerdı täuelsız, erkın, azat eldıŋ öskeleŋ ūrpaǧy, är buyny qamqorlyǧyna aluǧa, qorǧauǧa, qasterlei qarauǧa mındettı. Endeşe, qalyŋ būqaranyŋ qolynan tabylatyn basylymnyŋ enşımızge tigen betıne el esınde jüruge laiyq bırneşe eskertkış jaiynda az-maz söz etkendı jön kördık…
Jasyl meşıtte ne syr bar?
Astana qalasyndaǧy eŋ körnektı köşelerdıŋ bırı Abaidyŋ atynda. Bes şaqyrymnan asyp jyǧylatyn osy köşenı boilap, şahardyŋ eskı ortalyǧyna taiaǧanda, oŋ jaqtan qyzyl kırpışten qalanǧan, biık baǧandary bar şarbaq kezıgedı. Eskı ekenın bılınıp tūratyn qaqpasy da bar. Būl – zamanynda «Jasyl meşıt» nemese «Tatar meşıtı» dep atalǧan qūrylystan qalǧan qaldyq.
Bır kezderı mūsylman jamaǧatyna qaltqysyz qyzmet etken tatar meşıtınıŋ qūrylysyn Astananyŋ ornyndaǧy baiyrǧy qalanyŋ eŋ bai adamy atanǧan Nürkei Zäbirov jeke qarajatyna saldyrypty. Ol köpestıŋ ädetı sol, qandai qūrylys tūrǧyzsa da jasyl boiaumen syrlaityn bolǧan eken. Sol sebepten köpşılık «Jasyl meşıt» atap ketken. Būl sözımızdı belgılı tarihşy Jambyl Artyqbaevtyŋ mynau sözı quattai tüsedı: «Esıl-Nūra alqabynda qazaq zamanyndaǧy keruen joldarmen jürseŋız eskı köpırlerdıŋ, beketterdıŋ qaldyqtaryn tabasyz. Eger osy qaldyqtardyŋ jasyl boiaumen boialǧanyn baiqasaŋyz, onda būl qūrylystardyŋ salynuyna köpes Nürkei Zäbirovtıŋ qatysy bar dep esepteŋız».
Astana tarihyn zertteuge bel şeşe kırısken tarihşynyŋ aituynşa, būl meşıttıŋ qai jyly jabylǧany turaly mälımet joq. Alaida, köne qūrylystyŋ köp jyldar Pionerler üiı retınde qyzmet jasaǧanyn qalanyŋ būrynǧy tūrǧyndary bıledı. Pionerler üiı keiın kele qalalyq partiia komitetınıŋ ǧimaratyna köşırıledı. Osy jyldary jergılıktı tūrǧyndar meşıttıŋ aǧaştaryn ūzaq uaqyt boiy otynǧa paidalanady. Endı qūlşylyq üiınıŋ qyzmetın qaita qalpyna keltıru mümkın emes edı. Aqyry, onyŋ ornyna üş qabatty tūrǧyn üi salyndy.
Mıne, Abai köşesınen eskı ortalyqqa taiap, Respublika daŋǧylyna jete bergende oŋ jaqtan közge şalynatyn jasyl qaŋyltyrly telpek kigen tas baǧandar, temırden iılgen şarbaq pen biık arkanyŋ syry osyndai.
Kubrinderdıŋ qoltaŋbasy
Kubrin. Köpes Kubrin. Şamamen 1830 jyldary Aqmola jerıne qonys tepken kazak äuletı osy öŋırlıkterge jaqsy tanys. Äulettıŋ atasy –Konstantin Kubrindı patşalyq Resei Aqmola bekınısınıŋ negızın saluşy retınde tanyǧan. Onyŋ Andrian jäne Matvei esımdı ūldary boldy. Äkesı tärızdı olar da saudamen ainalysyp, bai köpesterdıŋ qatarynan körındı. Andrian mal ūstap, şarap aşytumen ainalysqan, Aqmola jerınde eŋ alǧaş syra zauytyn aşqan. Al, Matvei qalada saudamen ainalysady. Qalanyŋ qoǧamdyq ömırıne aralasyp, keibır bastamalarǧa demeuşı de boldy. Bıraq keiın Matvei özınıŋ şaruasyn ūly Vasiliige tastap, Reseige qonys tebedı. Äkesınıŋ sauda salasyndaǧy täjıribesın jinaqtaǧan Vasilii ata käsıbın tez meŋgerıp ketedı. Osylaişa, Aqmola jerınde köpes Kubrinder äuletı tarihta qalady.
Tarihta qalǧany sol, Kubrin tūrǧyzǧan ǧimarattardyŋ bırneşeuı älı de qalanyŋ ajaryn aşyp tūr. Mäselen, Kenesary men Äuezov köşelerı qiylysyndaǧy üi airyqşa arhitekturasymen bas şaiqatady. Bügınde Ukraina Elşılıgı otyrǧan nysannyŋ tarihi Vasilii Kubrinnen bastalady. Reseige jiı baryp tūratyn ol bırde Peterburgte ärtıs qyzdy jolyqtyrady. Aruǧa qatty ǧaşyq bolǧan Vasilii ony Aqmolaǧa äkeluge bel buady. Qyz da Vasiliidı ūnatqanymen, jer tübındegı mekenge kelgısı kelmeidı. Qyzdyŋ Peterburgtegı jaǧdaiy tym jaqsy. Özı tūratyn saltanatty üiı, tıptı, ǧajap. Ol Vasiliidıŋ Aqmoladan däl osyndai üi salyp beretınıne kümänmen qarap, oǧan qiyndau talap qoiudy ūiǧarady. Talaby – Aqmoladan däl sondai üi saldyrtu.
Qarjysy ūşan-teŋız köpes aiansyn ba, Reseiden şeberler aldyryp, ekı jyldyŋ ışınde, 1910-1912 jyldary osy üidı saldyrypty. Aulasyna köpestıŋ özı aǧaş egıp, sänın keltıredı. «Resei» saqtandyru qory» mekemesıne 1913 jyly 700 jylqy nemese 40 myŋ rublge baǧalap, saqtandyryp ta qoiady. Ökınışke qarai, saltanaty jarasqan üide Vasiliige ūzaq tūrudy taǧdyr jazbapty. Sol kezdegı bırınşı düniejüzılık soǧystyŋ bastaluy, qazaq dalasyndaǧy ūlt-azattyq köterılıs, Reseidegı qazan töŋkerısı, Keŋes ökımetınıŋ ornauy syndy tötenşe oqiǧalar Kubrinder äuletınıŋ mazasyn qaşyryp, Reseige köşulerıne tura keldı.
Qazan töŋkerısınen soŋ Kubrinder äuletınıŋ üilerı men dükenderı Keŋes ökımetınıŋ qolyna ötedı. Ärtıs qyzdyŋ qalauymen salynǧan üi jūmysşylar kluby men kıtaphanaǧa ainalady. Keiınnen atqaruşy komitettıŋ üiı bolady. 1930 jyldardaǧy Stalindık quǧyn-sürgın kezınde üidıŋ jertölesı qudalauǧa ūşyraǧan ziialylardyŋ jasyryn bas qosatyn mekenı bolsa, 1950 jyldary mūnda bılım basqarmasy ornalasty. Al, alpysynşy jyldary oblystyq tarihi-ölketanu mūrajaiyna meken boldy. Otyz jyldan astam uaqyt boiy mūrajai üiı qyzmetın atqarǧan ǧimarat keiınnen mūrajai qoryna arnalǧan oryn boldy. Bügınde būl ǧimarat Astana qalasynyŋ maqtanyşy ǧana emes, turisterdıŋ de kelıp qyzyqtaityn basty oryndarynyŋ bırı.
Astanadaǧy tarihi ǧimarattardyŋ sanatyndaǧy bügıngı ardagerler emhanasy da elordaǧa könelık sipatymen sän berıp tūr. Būl ǧimaratty köpes Kubrin tūrmysqa şyqqan qyzy üşın saldyrǧan körınedı. Nysannyŋ qūrylysy endı bıtkende, qalada qyzyldar töŋkerısı bastalyp ketedı de, köpestıŋ dünie-mülkı tärkılenıp, qyzy Qaraǧandynyŋ janyndaǧy Dolinka auylynda oryn tepken eŋbekpen tüzeu lagerıne aidalady.
Ǧimarattyŋ qabyrǧasyndaǧy qyzyl kırpıştı qūrylysşylar tüu Oral topyraǧynan tüiemen tasyǧan eken. Astananyŋ tarihyna qatysty derekterde būl üi keiın kommunistık partiianyŋ Aqmola uezdık komitetıne, sodan keiın oblystyq keŋestıŋ atqaru komitetıne berılgenı jazylǧan. Ile-şala oblystyq partiia komitetınıŋ emhanasyna ainalyp, ūzaq jyl boiy osy baǧytta qyzmet etken.
Qosşyǧūlovtardyŋ közı
Astana tarihyna üŋılsek, şahar bır kezderı sauda-sattyqtyŋ, järmeŋkenıŋ ortalyǧy bolǧanyn köremız. Qala käsıpkerlıgınıŋ damuyna qazaq ıskerlerı de eleulı üles qosty. Orys-tatar köpesterımen däulet jarystyryp, bäsekege tüsken qazaq azamattary köşın aǧaiyndy Qosşyǧūlovtar bastaidy. Äulet basşysy – Baimūhambet Qosşyǧūlūly. Olardyŋ atyn şyǧarǧan – Aqmoladaǧy konditer fabrikasy – qazırgı Abai daŋǧylyndaǧy Halyqqa qyzmet körsetu ortalyǧy men «Abai» qonaq üiınıŋ arasynda ornalasty. Sol tūsta däl osyndai käsıporyn qazaq qalalarynda joqtyŋ qasy edı. Fabrika türlı tättı taǧamdardy şyǧardy.
Baimūhambet Aqmoladan üş düken aşady. Olarǧa keluşıler kün ötken saiyn köbeiedı. Qala tūrǧyndary ölşep alsa, baqalşy saudagerler arbalap alyp qyrǧa aparyp satady. Fabrika uaqyt ötken saiyn quatyn arttyra tüsedı.
Mūndai el igılıgı üşın qyzmet etudı Baimūhambettıŋ balalary da nazarlarynan tys qaldyrmaidy. Aqmoladaǧy jalǧyz aǧaş meşıt örtenıp ketken soŋ balasy Bekmūhambet jeke qarjysyna meşıttı tastan qaita tūrǧyzady. Onyŋ janynan mūsylman jastarynyŋ medresesın aşady. Būl bılım oşaǧynyŋ negızı qazırgı Bökeihanov köşesınde älı bar.
Al joǧarydaǧy konditer fabrikasy onyŋ ūly Nūrmūhambettıŋ qolyna köşkende, ol äkeden qalǧan däulettı ösırmese kemıtpeidı. 1929 jyly keŋes ökımetı tartyp alǧanşa Aqmola men onyŋ maŋaiyndaǧy eldı özınıŋ önımımen tolyq qamtamasyz etken.
«Astana» ensiklopediiasyndaǧy derekterge süiensek, Qosşyǧūlovtardyŋ ülkenı – Şäimerden reseidıŋ ekınşı Memlekettık dumasyna Aqmola oblysynan deputat bolyp sailanǧan.
Ashat RAIQŪL
