Ūly Otan soǧysynyŋ taǧdyryn şeşken bırden-bır ūrys – 1943 jyldyŋ 5 şıldesınen 23 tamyzyna deiın, 49 künge sozylǧan Kursk şaiqasy. Jan alysyp, jan berısken būl aiqasqa ekı jaqtan alty myŋdai tank, tört myŋdai samolet jūmyldyrylyp, 2 mln jauynger qandy qasapty basynan keştı. Atap aitsaq, Keŋes äskerı jaǧynan 1,3 milliondai, Nemıster jaǧynan 900 myŋdai äsker ūrysqa qatysqan edı. Mūny, sondai-aq, «Kursk iınındegı şaiqas» dep te ataidy.
Sol uaqytqa deiın Qyzyl armiia şegınu üstıne şegınumen bolady. Bıraq, 1942 jyldyŋ qysynda Keŋes äskerı Kursk maŋynda jau şebın 150 şaqyrymdai keiın yǧystyryp, ūzyndyǧy 200 şaqyrymnan asatyn iın jasaidy. Osy iındı qos büiırınen şabuyldap, Kurskını qorşauǧa almaq bolǧan jau 5 şılde künı «Sitadel» operasiiasyn bastaidy. Keŋes äskerınıŋ kütkenı de sol edı. Sebebı, Kursk maŋyna myqtap bekıngen qyzyldar jau äskerın älsıretıp, ülken şyǧynǧa ūşyratamyz degen josparmen tastüiın otyrǧan bolatyn. Qorǧanys şebınıŋ myqtylyǧynyŋ bır belgısı sol – är şarşy şaqyrym jerge 1500-ge juyq mina kömılgen edı. Degenmen, Germannyŋ «Tigr» atty tankısıne qarsy tūratyn soǧys tehnikasy joq-ty. Bızdıŋ zeŋbırekter «Tigrge» 400-600 metrden oq daryta alatyn bolsa, onyŋ 2 myŋ metrden kez kelgen nysandy jairatuǧa küşı jetetın edı. Būǧan qosa, atyp tüsırılgen barlau samoletınen tabylǧan qūjat boiynşa, Gitler armiiasy būlardyŋ qai jerde qanşa zeŋbırek qūrǧanyna deiın bılıp otyrǧan bolyp şyǧady.
Jaǧdaidyŋ qiyndyǧyna qaramastan, qandy qyrǧynda jau şabuyly toitarylyp, soǧys tızgını tübegeilı qyzyl äskerdıŋ qolyna ötedı. Sol sebeptı Kursk tübındegı jeŋıs – Ekınşı düniejüzılık soǧystaǧy faşisterge berılgen tarihi toitarystyŋ basy boldy deuge tolyq negız bar.
Osy maidanda qan tökken qazaqstandyq jauyngerler de az emes. Bız Kursk şaiqasynyŋ 70 jyldyǧy qarsaŋynda sol bır sūrapyl soǧysty közımen körgen ardagerlermen jüzdesıp qaitqan edık.
«Äkemnıŋ ızımen attandym»
Qamatai Toqabaev 1924 jyly qazırgı Aqmola oblysy Arşaly audany Babatai stansiiasynda düniege kelıptı. On ekı jasynan Qarasu kolhozynda ögız baǧyp, şöp şauyp, qabyrǧasy qatpaǧan bala şaǧynan eŋbekke aralasady. Jasy on beske kelgende temırjolda jol monterı bolyp jūmys jasaidy. Bıraq, būǧanasy bekımegen jas jıgıt üşın būl jūmys auyrlyq etıp, omyrtqasyna zaqym keledı. Osynyŋ zardabynan ekı märte ota jasatyp, 1942 jyldyŋ tamyz aiynda ǧana äskerge jaramdy dep tanylady da, 18 jasynda maidanǧa 261-polk, 310-atqyştar diviziiasy qūramynda attanady.
Bara salysymen Leningrad blokadasyna tüsken olar Stalingrad aiqasyna qaraşa aiynda aralasady. Sonda traktor zauytyn qorǧap, künıne tört-bes şabuyldy toitaryp tūrady. Äueden bomba tastamaq bolǧan jau ūşaqtaryn da atyp tüsırıp, jerden basyp almaq bolǧan jaiau äskerıne de oq boratyp, maŋailatpai qoiady. Osy kezde nemısterdıŋ bır bölıgı Stalingradqa kırıp te ülgergen eken. Bıraq, qala üşın bolǧan joiqyn ūrysta jau äskerı şegınuge mäjbür bolady. Osynyŋ bärın tebırene eske alǧan Qamatai atamyz: «1943 jyly 2 aqpanda qalany azat ettık» deidı auyr kürsınıp.
Ardagerdıŋ äkesı Äbış Toqabai da Aqmolada qūrylǧan 387-atqyştar diviziiasy sapynda Mäskeudı qorǧauǧa attanǧan eken. Būl diviziia sol kezdegı el astanasyn jau qolyna bermei, şabuyldyŋ betın qaitarysady. Artynşa Kaluga oblysyna kırıp, nemısterdı tyqsyryp quyp şyǧady. Ökınışke qarai, 1942 jyldyŋ 22 tamyzynda Äbış Toqabai Ulianov audanynda erlıkpen qaza tabady. Marqūmnyŋ denesı Kaluga oblysy Ulianov audany Efimsevo selosyndaǧy bauyrlastar qorymyna qoiylady. Aqsaqal: «Biyl äkemnıŋ de qaitqanyna 70 jyl boldy. Soǧan orai, äkeidıŋ ziratyna baryp, qūran oqytyp, as berıp qaittyq» deidı.
Qamatai Toqabaev Otan soǧysynyŋ bırınşı jäne ekınşı därejelı ordenımen marapattalǧan. Sonymen qosa, «Erlıgı üşın», «Berlindı alǧany üşın» syndy köptegen medaldardyŋ iegerı.
Ardager toqsandy iektep qalsa da, älı künge attan tüspegen. Zeinetke şyqqannan berı Astana torabyndaǧy temırjolşy ardagerler keŋesınıŋ töraǧasy bolyp, qoǧamdyq qyzmetten qol üzbei keledı.
«Avelinnıŋ aitqany älı esımde»
«El basyna kün tuǧanda etıgımen su keşken» erlerdıŋ bırı – Ahat Bekmadiiaūly. Ol 1923 jyly qazırgı Astrahan audanynda düniege kelıptı. Bıraq kındık qany tamǧan Qazqosköl auyly bügınde joq.
Ahat atamyz 1939 jyly Qyzyljar qalasyndaǧy peduchilişege tüsedı. Soǧys bastalysymen äskerge qanşa sūransa da, olardy «oqularyŋdy bıtırıp alyŋdar» dep, maidanǧa jıbermei qoiady. Sodan, 1942 jyldyŋ mamyr aiynda oqu aiaqtalysymen äsker qataryna şaqyrylyp, äuelı oqu-jattyǧudan ötedı. Az ǧana uaqyt ışınde äskeri tärtıptı üirenıp, soǧysqa attanady.
Ahat Bekmadiiaūly äuelde Mäskeu tübındegı qorǧanys bölımınde bolady. Al, 1943 jyldyŋ jazynda negızgı küş Orel-Kursk endıgındegı şaiqasqa jūmyldyrylǧanda, olar Kursk tübındegı qorǧanys şebıne şaqyrylady. Qiian-keskı ūrysta keŋes äskerı şabuylǧa tötep berıp, artynşa özderı alǧa ūmtylady. Osylardyŋ qatarynda şabuylǧa şyqqan Ahat atamyz Belarus jerıne taiaǧanda aiaǧyna snariad jaryqşaǧy tiıp, jaraqat alady. Būl jaraqaty jazylyp, qaita qatarǧa qosyla bergende 1944 jyly ekınşı märte jaralanyp, soǧysqa jaramsyz dep tanylady.
1944 jyly elge kelısımen Koluton stansasynda mūǧalım bolyp jūmysqa ornalasady. 1988 jylǧa deiın 44 jyl ūstazdyq etken ardager arasynda Esıl stansa mektebınıŋ direktory bolyp ta qyzmet ısteptı.
Biyl toqsanǧa tolyp otyrǧan aqsaqalǧa: «Ata, soǧys jyldarynan qazaqtardyŋ esıŋızde qalǧan bır erlıgın aityp berıŋızşı?» degenımızde:
– 1942 jyldyŋ qysynda Riazan oblysy Riazskii qalasynda on adam gospitalda jattyq. Solardyŋ ışınde jalǧyz qazaq men edım. Aramyzda Avelin degen mäskeulık orys boldy. Bır kezde ol maǧan: «Mäskeudı qorǧauǧa qatystym, nemıstermen betpe-bet ūrystyq. Sonda men qazaqtardyŋ naizalasqan ūrystarda (ştykovoi boi) körsetken erlıgıne täntı boldym. Olar bır qadam artqa şegınudı bılmeitın edı» degenı esımde qalypty. Al, özım aitsam maqtanǧan bolamyn ǧoi, – dedı tebırenıp.
Erbol JANAT
