Qazırgı kezde ädebi tıl normalarynyŋ özgeruı jiı kezdesetın qūbylysqa ainaldy. Qoǧamda bolyp jatqan saiasi-äleumettık özgerısterdıŋ qatarynda tıldıŋ demokratiialanuy da oryn aldy. Qazaq tılı sözderınıŋ stilistikalyq tūrǧydan beitaraptanuy, maǧynasy eskırgen köne sözderdıŋ (arhaizmderdıŋ) jasampazdyq qasietınıŋ küşeiuı terminologiialyq leksikanyŋ jaŋa qarqynymen igerıluı terminderdıŋ jalpy qoldanysqa köşuı, būrynnan bar sözderdıŋ jaŋa maǧynada qoldanyluy siiaqty köptegen jaŋalyqtar tıldıŋ demokratiialanuynan habardar etse kerek. Alaida mūndai aumaly-tökpelı özgerısterdıŋ bärı bırdei jaqsy jaǧynan tabylyp otyr ma? Tılımızdı qaitsek qazaqylandyramyz degen jeleumen nauqanşylyqqa salynyp, ädebi normaǧa sai keletını bar, kelmeitını bar, söz jasaudyŋ qyzyǧyna tüsıp, tıl mädenietı degen ūǧym baryn esımızden şyǧaryp alǧan joqpyz ba?
İä, jaŋa söz ūsynuşy avtorlar audarma qyzyǧyna berılgenı sondai, terminologiia salasyndaǧy «bır ūǧym, bır atau» qaǧidasyn. belınen bır-aq, basyp halyqtyŋ tanymyna nūqsan keltırude. Mysaly, bır ǧana «prinsip» sözı ärtürlı nūsqada qoldanylyp jür. Bıreuler ony «qaǧida», «qaǧidat» dep audarudy qalasa, endı bıreuler qazaqşa aitu daǧdysyna qarai «bırın sep» dep jazudy qalaidy, jazyp ta jür. Bolmasa «obekt» terminın «nysan» dep audaryp, «subekt» terminın sol küiınde qaldyrdyq öitkenı ony «pysan» dep audarsaq, tıptı, külkılı jaǧdai bolar edı, osy sözderdı audarmai-aq solai, halyqqa etene bop, üirenıp kalǧan küiınde qoldana bersek qazaq tılınıŋ orasan bailyǧy oisyrap qalmauǧa tiıstı dep sanaimyz. Belgılı lingvist-ǧalym Rabiǧa Syzdyqova «Varianttyq tıl – tıldıŋ barlyǧynda bolatyn jäne bar qūbylys… Bıraq tıl özınıŋ damu barysynda jäne sol damuǧa qoǧamnyŋ sanaly türde aralasuy nätijesınde jaryspalylyqtan aryla tüsuge tiıs» – deidı. Alaida täjıribelı mamannyŋ saliqaly pıkırıne qūlaq salatyndar bügınde az bolyp otyr. Ärine, tıldı tūtynuşy halyqtyŋ estetikalyq talabyn tolyq ötep, tiianaqty qoldanysqa ie bolǧan sözder de qazır köptep sanalady. Aitalyq, «synyp» sözı «klass» degen sözdıŋ ornyna qalyptasty. Qazırgı qazaq mektepterındegı oquşylar «synypty» sıŋırgendıgı sonşalyqty orysşa nūsqa «klass» – klastyŋ qandai maǧynada jūmsalatyndyǧyn jadynan şyǧarǧan dese de bolady. Būl –sözdıŋ Qazan töŋkerısıne deiın osy mände qoldanylǧany belgılı. Demek sözdık qūramda būrynnan bar.
Degenmen «synyp» sözı barlyq kontekste klastyŋ balamasy bola bermeitını baiqalady. Mysaly, «iurist 1-go klassa» degen tırkestı «synyptyq zaŋger» dep audarsaq, qate emes pe? Dūrysy 1-därejelı zaŋger emes pe? Bolmasa «jūmysşy taby» – «rabochii klass». Memterminkom öz şeşımımen klass terminınıŋ qazaqşa «synyp», «top», «däreje» dep üş balamasyn bekıttı. Äbden qūptarlyq şeşım.
Būǧan qaraǧanda «synyp» sözınıŋ oqu-aǧartu salasynda ǧana qoldanylǧany abzal. «Synyp siiaqty ömırşeŋ sözderdıŋ qataryna «ädıs» «ädısker», «ädısteme», «keden», «ıssapar», «qūjat», «mätın» t.b. köptegen sözderdı jatqyzuǧa bolady. Al būryn qalyptasqan qazaq sözderın qaitadan jaŋartuy qūptarlyq ıs emes. Mysaly, «adres» terminınıŋ «meken-jai» bolǧany qaşan. Bäzbır mätınderde ol «jaiat» dep atalyp jür.
Sonymen, jaryspalylyqtyŋ ädebi tıl normasy qaişy jaqtary da bar ekenıne köz jetkızdık.
Tılımızde könergen sözderdıŋ maǧynalaryn jaŋartyp, termindık maǧyna jüktep, jaŋartyp, tıl qajetıne jaratu asa qūptarlyq ıs. Oǧan köbıne «jasaq», «şeru», «sarbaz», «tümen» jäne t.b. äskeri ataulardyŋ termindık maǧynada qoldanylyp jürgendıgı dälel bola alady. Osy siiaqty kez kelgen jaŋa qoldanys ömırge kelgennen keiın paidalanylmasa jaŋa leksema boludan qalady. Būl prosess, aqparat qūraldary arqyly onyŋ stilınıŋ küşımen jüzege asyryluda. Mysaly, «fontan» sözın «şaptyrma», «balkon» sözın «salbyrauyq» dep audarudyŋ asa zor paidasy bolady dep eseptei almaimyz. Jaŋa leksemada būlardy qoldanyp jürgen adamdardy kezdestıre almai jürmız. Sol siiaqty «biografiia» «ömırnama», «tvorchestvo» – «önernama», «sponsor» – «qoldanuşy», «muzei» – «eskıhana». Osy sözderdıŋ halyqqa etene tanys bolyp ketken, «ömırbaian», «şyǧarmaşylyq», «demeuşı», «mūrajai» degen siiaqty balamalary da bar ekendıgı dausyz. Sonymen qatar, köptegen terminderdıŋ terminologiia komissiiasy bekıtken balamalary bola tūra būrynǧy nūsqany jarysa qoldanylyp jürgenderı bar. Mysaly, «nesie» (kredit), «bılıktılık» (kompetentnost), «kölık» (transport), «tüiın» (reziume) t.b. Audarma ısınde qysqarǧan sözderdı de qazaqşaǧa audaryp, eşbır tüsınıkteme bermesten bas ärıpterınen qysqartyp qoldanu etek jaiyp barady, ondai qysqartqandy qazaq tılın jetık bılemın degen adamnyŋ özı tüsıne almasy haq. Olardyŋ, äsırese köşelerde ılınetın ırı ärıptermen jazylǧan jarnama, maŋdaişalarda kezdesuı qynjylarlyq jait.
Mūndai keleŋsız jaǧdailarǧa bır jaǧynan terminderdıŋ, äsırese qosarlanu, tırkesu arqyly jasalǧan türlerınıŋ jazylu normasynyŋ bırızge tüspeuı sebep bolsa, ekınşı jaǧynan mamannyŋ sauatsyzdyǧy, öz ısıne jürdım-bardym qarauy sebep bolady. Mysaly, «obmennyi punkt» degen söz tırkesı ekı türlı qoldanumen qoimai qate jazylyp jür, iaǧni, bırde «aiyrbas punkt» bırde «aiyrbas oryny» dep berılgen. Ekınşı nūsqasyn qaldyrǧanymyzben, «oryny» degen sözdıŋ jazyluynda dörekı qatenıŋ jıberılgenı ökınıştı. Sol siiaqty bank sözı täueldenıp, bırde bankı bolsa, bırde bankısı bolyp jazylyp jür. Osy siiaqty jaittar ūsaq- tüiek siiaqty körıngenımen memlekettık märtebe alǧan tılımızdıŋ bedelın tüsıretını sözsız. Bügıngı taŋda Qazaqstan Respublikasynyŋ «Tıl turaly» Zaŋyn jüzege asyru köbıne audarma ısımen ǧana şektelıp otyrǧany mälım. Oǧan sebep, memlekettık qyzmetkerlerdıŋ, basqarma ūiymdardyŋ ana tılımızde älı de erkın söilep, memlekttık tıldı erkın qoldana almauy.Sonyŋ saldarynan barlyq qūjattar orys tılınde daiyndalady. Sondyqtan memlekettık tıldı bıludı memlekettık qyzmetkerlerge mındet etıp qoiumen qatar zamanymyzben qatarlasa aiaq basqan san-salanyŋ terminderın töl sözımızben atau maqsatynda jūmysqa qabyldaityn audarmaşylardan termin qabyldauǧa qoiylatyn talaptardy bıludı talap etu qajet. Terminologiia salasynyŋ bırızdı qoldanyluy üşın terminkomnyŋ bekıtıluımen ūsynylǧan, ǧylymnyŋ ärbır salasy boiynşa jasalǧan sözdıkter köp tarammen şyǧarylyp elımızdıŋ tükpır-tükpırıne taratylsa, memlekettık tılımızdıŋ qazyq qaǧyp, tez ösıp örkendeuıne igı yqpalyn tigızerı sözsız .
Qūttybai AHMETOV,
Astana qalasy
S .Seifullin atyndaǧy Qazaq agrotehnikalyq universitetı mūrajaiy meŋgeruşısı, halyqaralyq aqparattandyru Akademiiasynyŋ
müşe-korrespondentı
