Bılım salasynda qordalanǧan mäseleler az emes. Aita-aita jauyr bolǧan oqulyqtyŋ sapasy mäselesı de bügınge deiın şeşılgen joq. Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev Ūlttyq qoǧamdyq senım keŋesınıŋ otyrysynda elımızdegı oqulyqtardyŋ sapasy syn kötermeitının aityp, mäselenı şeşu üşın Ükımetke oqulyqty äzırleitın azamattardyŋ jauapkerşılıgın zaŋnamalyq tūrǧydan rettep, sapasyz oqulyq daiyndaǧandardy jauapqa tartudy tapsyrǧan bolatyn. Sodan berı 3 jyl uaqyt öttı. Bıraq sapasyz oqulyqtar älı ainalymda jür. Endeşe, oqulyq sapasyn jaqsartyp, ūstazdardyŋ bılıktılıgın qalai arttyramyz? Būl jönınde täjıribelı pedagogtar ne deidı? Osy saualdarǧa jauap ızdegen tılşımız joǧary sanatty himiia pänı mūǧalımı, himiia ǧylymdary boiynşa PhD doktoranty, Respublikalyq «Qazbılım» ortalyǧynyŋ direktory Aiatjan AHMETJANŪLYMEN äŋgımelesıp qaitty.
Oqulyq jazudyŋ jüiesı dūrys emes
– Aiatjan Ahmetjanūly, sapasyz oqulyqtar mäselesı qazırgı bılım salasyndaǧy jedel şeşudı qajet etetın negızgı tüiın. Soŋǧy kezderı deputattar da būl taqyryptardy keŋınen talqylai bastady. Qazırgı betalysymyzben oqulyqtardyŋ sapasyn jaqsarta alamyz ba?
– Men bılım beru salasyna 2010 jyly keldım, 2012 jyly «Oqulyq olqy bolsa, oquşy qaidan oŋady?» degen maqala jazǧan edım. Sol kezde jūrt sapasyz oqulyq mäselesın jiı aityp jüretın. Sodan berı 15 jylǧa juyq uaqyt öttı, oŋalǧan, özgergen eşteŋe joq. Kerısınşe, «jaŋartylǧan baǧdarlama» engızıletın tūsta, iaǧni Saǧadievtıŋ tūsynda tıptı kerı kettı. Aimaǧambetov oqulyq mäselesımen müldem ainalysqan joq. Sebebı oqulyq bılım salasynyŋ zaŋy boiynşa 4 jylda bır özgeruı kerek. Iаǧni Saǧadiev zamanyndaǧy oqulyqtar 2022 jyly qaita jaŋartyluy kerek bolatyn. Bıraq ministr auysyp kettı de, oqulyq jaŋalau jūmysy da toqtap qaldy. Al qazır sol oqulyqty jaŋartatyn kezı kelgennen keiın, parlamentte de köterılıp jatqan bolsa kerek.
Jalpy «jaŋartylǧan baǧdarlama» kezeŋınde oqulyqtarda ülken olqylyqtar, qatelıkter bar ekenın būrynǧy ministr de, sol däuırde Y.Altynsarin atyndaǧy Ūlttyq bılım akademiiasynyŋ prezidentı bolyp tūrǧan qazırgı ministr de moiyndaǧan. Eŋ ökınıştısı, sol kemşılık älı künge deiın tüzetılgen joq. Tüzetılmeidı de. Öitkenı bızde oqulyq jazudyŋ jüiesı qate. Jüie dūrystalmai, oqulyq ta dūrystalmaidy. Mäselen, Memlekettık standartty Oqu-aǧartu ministrlıgı bekıtedı. Osy standart negızınde Y.Altynsarin atyndaǧy Ūlttyq bılım akademiiasy men Oqu-aǧartu ministrlıgınıŋ orta bılım beru komitetı bırlesıp, ülgılık oqu josparyn äzırleidı. Osy jospar negızınde bır jūmys toby baǧdarlama jazady. Ol baǧdarlamany jazatyndar – är jerden taŋdap alynǧan mamandar. Bıraq olar būl jūmysty sabaǧyn bere jürıp, qosymşa jūmys retınde atqarady. Onyŋ keibıreuıne aqy tölenedı, keibırıne tölenbeidı. Özı qosymşa jūmys jäne töleitın somasy mardymsyz bolsa, qoly tigen bos uaqytynda mındet öteu üşın jazǧan baǧdarlamada sapa bola ma, bolmaidy. Al ony kelesı bır top saraptaidy, olar da ony ekınşı jūmys retınde atqarady. Saraptamadan ötkennen keiın ol baspalarǧa berılıp, olar avtorlar ūjymyn jinap alyp, oqulyq jazǧyzady. Olar da – joǧarydaǧy siiaqty, baspalarda qosymşa jūmys ısteitın qyzmetkerler. Olar da ekınşı jūmys retınde būl tapsyrmany oryndap, oqulyq jazyp beredı. Oqulyq bılım mazmūnyn saraptau ortalyǧyna jıberedı. Saraptau komissiiasy kelıp tüsken oqulyqtardyŋ arasynan bıreuın taŋdap alyp, oǧan eskertpeler beredı. Oqulyq basylyp şyqqannan keiın bır mektep synaq merzımınde qoldanyp, olar öz ūsynysyn bergennen keiın, oqulyq bekıtıledı. Demek, bır oqulyqtyŋ basynda 4 mekeme, 4 jūmys toby jūmys ıstep jatyr. Ondaǧy mamandardyŋ köbınıŋ ekınşı jūmysy bolsa, sapaly oqulyq şyǧa ma?!
Qazaqstanda orys tılın bılmei qandai deŋgeidegı qyzmetke baruyŋyz mümkın? Orys tılın bılmeseŋız, ministr nemese äkım bola alasyz ba? Joq. Al qazaq tılın bılmeseŋ, ministr nemese äkım bola alasyz ba? Ärine, bola alasyz. Osyny körıp, bılıp otyrǧan halyq balasyn orys mektepke nemese aralas mektepke süiremei qaitedı?!
– Endı ne ısteu kerek?
– Şetelderdıŋ täjıribesın alyp qaraiyq, olardyŋ ministrlıgı myqty mamandardy bükıl qarjysyn tölep, bır jylǧa nemese ekı jylǧa şaqyryp äkelıp, sol topqa arnauly kabinettı berıp oqulyq jazu jūmysymen ainalysuǧa mındetteidı. Baǧdarlamany da sol top jazyp, soŋynan qaitalai saraptap şyǧady. Al baspa tek kıtapty basyp şyǧarumen ǧana ainalysady. O zamanda, bū zaman, baspa oqulyq jazǧandy qaidan kördıŋ?! Mıne, mäsele osynda. Sondyqtan oqulyq jazu jüiesı özgermei, oqulyqtyŋ sapasy da dūrystalmaidy. Kezınde sapaly oqulyq jazu jönındegı ūsynysymdy joǧary lauazymda otyrǧan bır aǧamyzǧa aitqanymda «belıŋe kötere alatyn şoqpardy bailasaŋşy» dedı. Öitkenı baspalardyŋ artynda oqulyq basuǧa jūmsalatyn milliardtaǧan aqşalar ainalyp jatyr.
– Qazır balalar tüske deiın mektepke barsa, tüsten keiın qosymşaǧa baruǧa mäjbür. Būl mektepterdıŋ oqu sapasy tömendıgınıŋ körınısı me?
– Bılım beru ortalyqtarynyŋ köbeiuı – mektepterdıŋ oqu sapasynyŋ naşarlyǧynyŋ aiqyn körınısı. Öitkenı elımızdegı mektepter memleket bekıtken, memlekettık standartty tolyq oryndauǧa qauqarsyz. Sebebı ol standartty oryndau üşın 2-3 türlı şart-jaǧdai tolyq boluy kerek. Bırınşı, barlyq synypta bala sany 24-ten aspauy kerek. Ekınşı, barlyq mektep bır auysymda oquy kerek. Üşınşı, negızgı sabaqtary fakultativterı, paratifterı tolyq oryndaluy kerek. Qazır mektepterdıŋ köbı 2 nemese 3 auysymdy. Bır synypta 30-dan artyq oquşy bar. Közdegen maqsatty oryndai almaidy. Sondyqtan balalar qosymşaǧa baruǧa mäjbür.
– Orta bılım beru komitetınıŋ ötken jylǧy mausymdaǧy deregınşe, Qazaqstanda 7724 mektep bar. Onyŋ ışınde, auyldyq jerlerde – 5279 mektep, qalalyq jerlerde 2445 mektep bar. Mūnyŋ ışınde bır auysymdy – 2740 mektep, ekı auysymdy – 4847 mektep jäne üş auysymdy 137 mektep bar eken. 2024 jyly – 208 mektep; 2025 jyly 151 mektep paidalanuǧa berılmek. Bıraq sonda da mektep mäselesı tolyq şeşılmeidı. Nege bız ekı, üş auysymdy mektepten qūtyla almai jürmız?
– Menıŋşe, mūnyŋ bırneşe türlı sebebı bar. Bırınşıden, bızdıŋ elde ışkı köşı-qon öte beibereket ketken. Kenttendıru aiaq alysy tez jäne jabaiy. Iаǧni auyldarda mektep jabylyp jatsa, qalalarda mektep jetpei jatyr. Ekınşıden, bızdıŋ saiasi karerada merzım joq. Sondyqtan olar eşqaşan ūzaq uaqyttyq jospar jasamaidy. Köz aldaǧy mäselenı şeşıp berse boldy, ūzaq bolaşaqtyq mäselelerge bas qatyrmaidy.
Sapa menşıkpen ölşenbeidı
– Jekemenşık mektepterdıŋ köbeiuı oqu sapasyn tömendetıp jıbermei me?
– Sapany menşıkpen ölşeu – kommunistık sananyŋ beinesı. Sapa menşıkpen ölşenbeidı. Maqsūt Närıkbaev atyndaǧy universitettı, Suleiman Demirel atyndaǧy universitettı sapasyz oqu orny dep aita alasyz ba? Jekemenşık oqu oryndarynyŋ arasynda sapaly bılım beretınderı bar, bılım sapasy tömenderı de bar. Sol siiaqty Memlekettık mektepterdıŋ de sapaly bılım beretını bar, tömenı de bar. Demek, sapa basqaru men oqytuşylar qosyndysynyŋ myqtylyǧymen bailanysty. Jekemenşık mekteptıŋ köbeiuı bılım beru salasyndaǧy bäsekelestıktı küşeitedı. Bäseke bolsa, sapa da köterıledı. Qazır elımızde, qatelespesem, 672 jekemenşık mektep bar, bılım sapasy tömendep ketedı dep, onyŋ bärın jauyp tastasaq, onda bızdıŋ qaitadan 3 nemese 4 auysymǧa köşuımızge tura keledı.
– Qazır qoǧamda meşıt salǧanşa, mektep salsyn degen közqaras küşeidı. Sızdıŋ közqarasyŋyz qalai?
– Būl qajettılıkke bailanysty aitylǧan söz ǧoi. Ekınşı jaqtan, meşıt salu sauap üşın bolǧanymen, däuletımen jarysuǧa ainalyp bara jatqan jaǧy da joq emes. Qoǧamnyŋ eŋ ülken sūraǧy – «Bız ǧylym-bılımge qaşan qarjy salamyz?» degen mäsele. Būl 100 jyldan berı aitylyp kele jatqan sūraq. Mıne, osy mäselede «nege meşıt sala beremız?» degen sūraqqa mūryndyq bolyp tūr. «Toi dep şaşyldy, as dep şaşyldy, ar, bılım dep däulet şaşarǧa qai qazaqtyŋ qairaty jetedı?!» dep ūlt ūstazy Ahmet Baitūrsynūly aitqandai, qazır de bız ǧylym dep şaşylyp jatqamyz joq. Sondyqtan qoǧamnyŋ ışınen şyqqan qyjyldy bıreuler önımdı paidalanyp, mäselenı meşıtke qarai būryp jıberedı. Būl – qoǧamnyŋ elımızdıŋ bılım beru jüiesıne qanaǧattanbauynan şyqqan reaksiia.
– Mūǧalımderdıŋ sapasy qalai?
– 1991 jyldan 2018 jylǧa deiın pedagogikalyq mamandyqtardy kımder taŋdady degen sūraqqa jauap ızdeseŋız, mūǧalımderdıŋ sapasy köz aldyŋyzǧa keledı. Iаǧni, basqa mamandyqqa tüse almaǧandar, basqa saladan jūmys taba almaǧandar mūǧalımdık käsıpke keldı. Sondyqtan soŋǧy 3-4 jyldaǧy jaǧdaiǧa bailanysty ministrlıktıŋ jūmysyna raqmet aitu kerek. 2018 jyldan bastap pedagogikalyq mamandyqtar köş basyna şyqty. Būryn mūǧalımdık käsıpten ketıp qalǧan talantty ūstazdar qaityp öz käsıbıne oralyp jatyr. Mūnyŋ önımı endı 5 jyldan keiın körıledı dep oilaimyn. Bıraq sapaly mūǧalım jetıspeu mäselesı bızdıŋ elde älı 15 jylǧa deiın özektı tüiın bolyp tūrady. Nege? Öitkenı aldyda taǧy demografiialyq dümpu kele jatyr. Mäselen, 2023 jyly 11 synypty 175 myŋ bala bıtırse, 4 synypty 415 myŋ bala bıtırdı. Iаǧni ekı jarym ese köp. Būl öz kezegınde mektep jetıspeu, sapaly mūǧalım tapşylyǧy syndy mäselelerge taǧy da tıreidı.
Ūlt tärbiesnıŋ ūiytqysy
– Ūlttyq mektep degen ne? Sız qalai tüsınesız?
– Maǧjan Jūmabaev «Qazaqtyŋ taǧdyry, keleşekte el boluy da mektebınıŋ qandai negızde qūryluyna baryp tıreledı. Mektebımızdı taza, berık, häm öz janymyzǧa (qazaq janyna) qabysatyn, üilesetın negızge qūra bılsek, keleşegımız üşın taiynbai-aq serttesuge bolady. Sondai negızde qūra almasaq, keleşegımız küŋgırt» deidı. Endeşe qazaqtyŋ janyna jaqyn mektep – ol naǧyz ūlttyq mektep. Ūlttyŋ tarihynan, mädenietınen, eldık bolmysynan syr şertıp, bala janyn soǧan tartyp tūrsa, sondai-aq ūstazdar men oquşylardan tūtas ūlttyŋ kelbetı, bıtım bolmysy aŋqyp tūrsa, sol naǧyz ūlttyq mektep. Bızde toǧyzqūmalaqty, qazaqşa kürestı engızıp, ūlttyq mektep jasadyq deitınder köp. Ūlttyq mektep qūru üşın keşendı jūmys kerek. Iаǧni onyŋ barlyq baǧdarlamasy ūlttyq ideologiiamen sabaqtasyp jatuy kerek. Mektep direktory bolyp tūrǧan kezde osyǧan talpyndym. Bıraq qūryp ülgermedım. Al jeke mektebımde köp närse qarajatqa tırelıp tūr.
Ūlttyq mektep qūru mäselesınde maǧan qatty äser etkenı, aǧylşyndarda 2 ūlttyq mektep bar. Sonyŋ bıreuınıŋ qūryltaişysyna bır tılşı «sızder nege premer-ministr şyǧarudan jarysasyzdar?» dep sūraǧanda, «Joq, bız premer-ministr tärbieleumen bäsekelespeimız, bız balalarymyzǧa «aǧylşyn armanyn oryndau» maqsatyn qoiamyz. Sol armandy oryndau jolynda premer-ministr bop jatsa, onyŋ nesı jaman?» dep jauap bergen eken. Tura osy siiaqty ūlttyq mektep qūru da – qazaq armanyn jüzege asyrsaq degen talpynystan tuǧan ideia.
– Qalyptasqan ūlttyq ideologiiasy joq elde sız aitqan talapqa sai keletın ūlttyq mektep qūru mümkın be?
– Sız ūlttyq ideologiia joǧary jaqtan tömen qarai qalyptasady dep oilaisyz. Al men kerısınşe, tömennen joǧary qarai qalyptasady dep oilaimyn. Eger bız oidaǧydai ūlttyq mektep qūra alsaq, ūlt retınde jan-jaqty oilana alatyn ziialy qauym bolsa, keşegı Alaş qairatkerlerındei ūlt müddesın basty orynǧa qoia alsaq, ūlttyq ideologiiany qalyptastyra alamyz. Öitkenı keibır närsenı bilık jasamaidy, halyq jasaidy, tarih jasaidy.
Kınä kımde?
– Qazır qazaq tılınde, iaǧni memlekettık tılde bılım beretın mektepter köbeiıp keledı. Bıraq nege keibır ata-analar balasyn orys tıldı mektepte oqytuǧa qūmar? «Qazaq tıldı mektepterde sapa joq, orys tıldı nemese aralas mektep aşyŋdar» dep talap qoiatyn qazaqtar da az emes. Mūnyŋ basty sebebı nede?
– Qazaqy ūǧymǧa jaqyndatyp aitqanda oquşynyŋ da «üş jūrty» bar. Ol – otbasy, mektep jäne qoǧam. Būryn balany otbasy tärbielese, qazır bala tärbiesındegı qoǧam men telefon, teledidardyŋ tärbielık rölı basym. Būl arada mekteptı, ata-anany kınälaǧanmen, eşteŋe özgermeidı. Öitkenı memleket balaǧa kerektı dünielerdı jasap bere alyp jatyr ma, memleket ūrpaqtardy qazaqşa oquǧa yntalandyryp jatyr ma? Senıŋ balaŋ qazaq tılınde oqysa, memlekettık tıldı bılse, mynadai deŋgeige jetedı degen mümkındık bar ma? Qazaqstanda orys tılın bılmei qandai deŋgeidegı qyzmetke baruyŋyz mümkın? Orys tılın bılmeseŋız, ministr nemese äkım bola alasyz ba? Joq. Al qazaq tılın bılmeseŋ, ministr nemese äkım bola alasyz ba? Ärine, bola alasyz. Osyny körıp, bılıp otyrǧan halyq balasyn orys mektepke nemese aralas mektepke süiremei qaitedı?! Sondyqtan būl jerde basty kınä – bilıkte. Ony moiyndauymyz kerek. Analar aitqandai, qazaq tılınde bılım beretın mektepterdıŋ orys tıldı mektepterden oqu sapasy tömen degen de bos söz. Bıraq olar nege kerek emes tılde balasyn oqytyp, ūrpaǧyn qinaidy. Keşırıŋız, olar solai qaraidy, qazaq tılı kerek emes tıl dep sanaidy. Tıptı qazaq tıldı mekteptıŋ de balasy aitady «ne üşın kerek maǧan qazaq tıldı mektep?» dep.
– Prezident «Qazaq tılı – azamattyq integrasiianyŋ tiımdı qūraly, mädeni-ruhani tūtastyqtyŋ jarqyn körınısı. Sondai-aq qazaq tılı ǧylymi progress pen bılımnıŋ ozyq jetıstıkterıne jol aşatyn qūralǧa ainaluy kerek» degen edı. Qazaq tılı qaşan ǧylym tılıne ainalady dep oilaisyz?
– Qazaq tılı memlekettık tılge ainalǧan kezde, ol ǧylym tılıne ainalady. Eger bilık 100 paiyz memlekettık tılde söilep, ıs-qaǧazdardy 100 paiyz memlekettık tılde jasasa, barlyq zaŋdy qazaq tılınde qabyldasa, qoǧam bır-aq künde özgeredı. Abai «köpte aqyl joq, ebın tap ta bilei ber» degen joq pa?! Ebın taba almai otyrǧan basty kınä – bilıkte.
– «Bolaşaq» baǧdarlamasymen oquǧa baratyndardan memlekettık tıldı bılu talap etılıp jatyr. Būl öz önımın bere me?
– Bermeidı. Kerek emes dünie tez ūmytylyp qalady. Eger memlekettık qyzmetke kelgısı keletınderden qazaq tılınen emtihan alyp, memlekettık tıldı bılmeseŋ qyzmet ıstei almaisyŋ dese, onda jaǧdai özgeruı mümkın. Qazır aiqai-şumen eşteŋe şeşılmeidı, bärı zaŋmen retteledı. Tıl mäselesın de zaŋdyq tūrǧydan retteuımız kerek.
