Qazır adamǧa qolaily jaǧdaidyŋ bärı jasalǧan! Buhgalteriiaǧa kırmei-aq jalaqymyzdy bankke şapqylamai-aq, nesie alamyz nemese depozitımızdı toltyra salamyz. Endı ūzynynan şūbaq şıretke tūrmastan, salyqtar men kommunaldyq aqyny tölei saluǧa, qaltamyzda aqşanyŋ bar-joǧyna qaramastan, dükennen kerek-jaraǧymyzdy satyp aluǧa bolady. Osynau mäselelerdıŋ bärın oidaǧydai şeşuge käduılgı plastikalyq kartochka kömektesedı bızge.
Tölem kartochkalary älemde 60-jyldardyŋ ortasynan bastap keŋınen qoldanyla bastaǧanymen, Qazaqstanda būl piasa tek 1994 jyldan bastap qana damu jolyna tüstı. Būl künderı qazaqstandyq plastikalyq kartalar piasasyn jekelegen halyqaralyq tölem jüielerı şapşaŋ damyp kele jatqan sala retınde moiyndap otyr. Mūndai joǧary baǧa, sırä, el ışınde kartochkalar sanynyŋ tez ösuıne bailanysty berılgen bolsa kerek. İä, 2000 jyly olardyŋ 950 myŋ danasy şyǧarylsa, qazırgı kezde būl körsetkış 14,5 mln danaǧa jetıp, tūtynuşylar qatary edäuır köbeidı. Bügıngı taŋda tölem kartochkalaryn tūtynuşylardyŋ sany 10,6 mln adamǧa jetıp, ıs jüzınde Qazaqstan tūrǧyndarynyŋ 63 %-n qūrap otyr.
Kartochka jüiesınıŋ tiımdılıgı ony qolma-qol aqşasyz esep aiyrysu üşın paidalanu deŋgeiıne bailanysty. Bırınşıden, qolma-qol aqşa ainalymyn qoldauǧa: banknottar äzırleuge, olardy inkassalauǧa, saqtauǧa, esepteuge, eskı aqşalardy joiyp otyruǧa ketetın, ainalymǧa şyǧarylǧan aqşa qūnyna tatityn şyǧyndar kemidı. Ekınşıden, qarjy aǧyndary neǧūrlym aşyq qalypqa tüsıp, «qara aqşa» problemasy özdıgınen joǧalady da, salyq jinalymyn arttyruǧa mümkındık beredı. Üşınşıden, aqşany jūmys ısteuge «ikemdeitın» banktıŋ tüsımı ūlǧaiady.
Batys Europa elderınde kredit boiynşa mölşerleme tömendıgın auyzǧa alǧanda, mūnyŋ köp jaǧdaida qolma-qol aqşa ainalymǧa az tüsetınıne, halyqtyŋ basym köpşılıgı esep aiyrysuǧa tölem kartochkalaryn paidalanatyna bailanysty ekenın aitudy ūmytyp ketemız. Sauda jelılerınde esep aiyrysu üşın tölem kartalaryn paidalanudyŋ ozyq ülgısın Germaniia körsetıp keledı, būl elde bankomattardan aqşa alu körsetkışı tölem kartalary ainalymynyŋ 15%-n ǧana qūraidy. Qazaqstanda jaǧdai müldem basqaşa. Kartochkalardy qoldanu aiasynyŋ keŋeie tüskenıne qaramastan, operasiialardyŋ köbısı şotta qanşa aqşa qalǧanyn bıluge jäne eŋbekaqy, zeinetaqy nemese şäkırtaqy aluǧa bailanysty jasalady. Mäselen, ötken aida kartochka tūtynuşylar terminal arqyly qolma-qol aqşasyz esep aiyrysudy 13 % ǧana jüzege asyrǧan, al, bıraq, qolma-qol aqşa alu operasiiasy jalpy tölem kartochkalaryn paidalanyp jasalatyn operasiialardyŋ 87%-n qūrap, 480,1 mlrd teŋgege jetıptı. Osylaişa, bankter bankomattarǧa qyzmet körsetuden paida tapqanymen, Germaniiadaǧydai arzan aqşa jasau mümkındıgımen qaǧylyp otyr. Al, būl, jalpy alǧanda, bank jüiesın damytuǧa, jekelei alǧanda, nesieleu ısıne kerı äserın tigızetını belgılı.
Özderıŋız körıp otyrǧandai, kartochkanyŋ mümkındıgı tolyqtai paidalanylmaidy, tauarlar men körsetıletın qyzmet türlerıne aqy töleu üşın kartochkany paidalanudy ūlǧaitu mındetı älı de zäru küiınde qalyp otyr. Tölem kartochkasy bankomattardan qolma-qol aqşa alu kuälıgı emes, şyn mänınde, tölem qūralyna ainaluy üşın bırqatar mäselelerdıŋ tüiının şeşu kerek-aq. 2012 jylǧy 1 qaraşadaǧy jaǧdai boiynşa, Qazaqstanda tauarlar men körsetıletın qyzmet aqysy üşın tölem kartochkalaryn 12926 käsıporyn ǧana qabyldaidy. Kartochkamen esep aiyrysu üşın osy käsıporyndar 31,8 myŋ terminal men 206 imprinterdı paidalanady eken, bıraq, osynyŋ özı jetkılıksız. Tölem kartochkalary şynymen kündelıktı qolma-qol aqşasyz esep aiyrysu qūralyna ainaluy üşın olardy qabyldaudyŋ infraqūrylymyn damytu kerek. Tölem kartochkalarynyŋ, sauda terminaldary men bankomattardyŋ «jappai jailauyna» jetu qajet, sonda ǧana halyqtyŋ qolma-qol aqşa siiaqty tölem kartochkasymen kez kelgen jerde esep aiyrysuyna senımdılıgı artyp, al satuşylar kelgınşılerdıŋ tölem kartochkasyn qabyldaǧandy qolai körerı kämıl.
Osy oraida 2012 jylǧy 21 mausymda «Qazaqstan Respublikasynyŋ keibır zaŋnamalyq aktılerıne zaŋsyz jolmen alynǧan kırısterdı zaŋdastyruǧa (jylystauǧa) jäne terrorizmdı qarjylandyruǧa jäne aqşany qolma-qol aqşaǧa ainaldyruǧa qarsy ıs-qimyl mäselelerı boiynşa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly» zaŋy qabyldanǧanyn aita ketuımız kerek. Osy zaŋ talaptaryna säikes 2013 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap tauarlar men körsetıletın qyzmet türlerıne qolma-qol aqy töleu üşın tölem kartochkalaryn paidalanudy jandandyru maqsatynda «Aqşa tölemı men audarymy turaly» zaŋnyŋ 11-babyna engızılgen özgertuler men tolyqtyrular küşıne endı. Osy zaŋǧa säikes jeke käsıpkerler men zaŋi tūlǧalar öz qyzmetın jüzege asyratyn oryndarda plastikalyq kartochkalar arqyly tölemderdı qabyldauǧa arnalǧan jabdyqtardy ornatuǧa mındettı. Mūndai jabdyqtar qyzmet körsetuşı banktermen kelısımşart jasasu negızınde ornatylady.
QR «Salyqtar jäne biudjetke basqa da mındettı tölemder turaly» kodekstıŋ 627-babyna engızılgen özgerıster salyqşylarǧa bölşek sauda oryndarynda qolma-qol aqşasyz tölemderdı jüzege asyruǧa arnalǧan jabdyqtar bar-joǧyn tekseru qūqyn beredı. Zaŋ talaptary oryndalmaǧan rette salyq töleuşıler QR «Äkımşılık qūqyq būzuşylyqtar turaly» kodeksınıŋ 161-2-babynda qarastyrylǧan jauapkerşılıkke tartylady.
Tölem terminalyn ornatuǧa balyq, auylşaruaşylyq önımderımen jäne öz tauarlarymen sauda jasauşylardyŋ, sondai-aq ortaq paidalanylymdaǧy telekommunikasiia jelılerı joq syrǧyma söreler, avtodükender, şatyrlar men düŋgırşekter, konteinerler men bazar aumaǧy arqyly zat satatyn käsıpkerlerdıŋ qoly jeter emes.
Tölem kartochkalarymen aqy töleu – jalpyǧa ortaq älemdık täjıribe. Bız sol arqyly qolma-qol aqşamen eseptesuden ketken örkeniettı elderdıŋ qataryna jaqyndai tüsemız. Arnauly zaŋdarǧa engızılgen özgerıster qolma-qol aqşasyz tölemder naryǧyndaǧy oŋdy qadamdarǧa jol aşady degen ümıtımız bar. Ärine, Germaniiadaǧydai tek tölem kartochkalarymen esep aiyrysatyn kezge jetu üşın Qazaqstanǧa älı qanşa uaqyt kerek bolaryn döp basyp aitu qiyn. Äitse de, «körıngen taudyŋ alystyǧy joq».
Tatiana GUMENIýK,
QR Ūlttyq bankı Ortalyq filialy
direktorynyŋ orynbasary
