Halqymyzdyŋ salt-sanasyndaǧy qasiettı ūǧymdardyŋ bırı – ülken üi nemese qara şaŋyraq. Bügıngı ūrpaq ülken üi nemese qara şaŋyraqty qasterleu tügılı, osy söz tırkesınıŋ maǧynasyn tüsınuden qalyp bara jatqany baiqalady.
Qara şaŋyraq, ülken üi degenımız ne? Būl – mūragerlık jolmen ūrpaqtan-ūrpaqqa köşken bır äulettıŋ arǧy atalarynyŋ tütın tütetken üiı. Qazaq dästürı boiynşa bır äkeden tuǧan aǧaiyndylar erjetıp, bastaryn qūraǧan soŋ, öz aldaryna otau tıgıp, bölek üi bolady da, bırı ǧana sol şaŋyraqta äke-şeşesınıŋ qolynda qalady. Äke ölgende özge ūldaryna otau kötergende bölıp bergen enşılerınen özge sol üidıŋ bar däuletı şaŋyraq basqan ūldyŋ ielıgıne köşedı. Ädette, äke şaŋyraǧynda kenje ūly qalatyn bolǧan. Äke şaŋyraǧyn «ülken üi» dep atap, otau ielerı qūrmet tūtqan. Al būl şaŋyraq osylai bırneşe ūrpaqqa auyssa, ata-babadan jalǧasqan «qara şaŋyraq» dep atalady. Bırge tuysqandar öz äkelerınıŋ şaŋyraǧyn «qara şaŋyraq» dep emes, «ülken üi» dep ataǧan. Demek, qara şaŋyraq ūǧymy – ülken üiden de joǧary, qasterlı ūǧym. Köne dästür boiynşa qazaq kemınde jetı atasynan bergı qara şaŋyraqty jaqsy bılgen. Bızdıŋ bala künımızde «pälenşe atanyŋ qara şaŋyraǧy tülenşenıŋ qolynda, auylǧa kelgende äuelı sol üige tüsu kerek» dep jatatyn. Olai ıstemeseŋ ökpe-renış aitylatyn. Dästür-saltty bılmegenıŋ üşın ūiatqa qalatynsyŋ.
Öitse, qara şaŋyraq – bır äulettıŋ taraǧan tüp tamyry. Ony syilau – ūltyn syilaudyŋ alǧaşqy baspaldaǧy. Keşege deiın qara şaŋyraqta otyrǧan azamat atadan jalǧasqan baq-berekenıŋ ūiytqysy retınde sol äulettıŋ qadırlı azamaty sanalatyn. Barlyǧy qūrmetpen qaraityn. Jiyn-toida, syi-dastarqan basynda sol qara şaŋyraq iesı jasy kışı bolsa da törden oryn alatyn. Ainalasyndaǧy aqsaqal, köksaqaldardyŋ özı «qaraǧym, sen qasiettı qara şaŋyraqtyŋ iesısıŋ, jasyŋ kışı bolsa da jolyŋ ülken, asqa batany sen jasa!» dep kışılık tanytyp jatatyn.
Qara şaŋyraqty qasterleudıŋ taǧy bır ülgısı qysta soǧym soiǧannan keiın otau üiler ülken üi nemese qara şaŋyraqqa sybaǧa aparatyn (eŋ qadırlı müşe bır jambasty qospalarymen asylyp, tabaqqa salyp aparady).
Barlyq kelın ülken üidıŋ bosaǧasyn attaǧanda oŋ tızesın bügıp, sälem etetın. Al jaŋa tüsken kelın qara şaŋyraqtyŋ tabaldyryǧyn attap, sälem etken soŋ otqa mai salatyn. Şaŋyraq iesınen basqa kelın eşuaqytta törge şyqpaityn. Mıne, osynyŋ bärı – qara şaŋyraqqa degen syi-qūrmet, kışılık, inabat.
Būryn ūldar men kelınder qara şaŋyraqty basuǧa talasatyn bolsa, qazırgı kelınder, şamasy kelse, bölek şyǧuǧa tyrysady. Oǧan basty sebep – ata-anany kütuden aulaq bolu.
Ärine, mūndai keleŋsızdıkterdıŋ köbı bügıngı qoǧamdyq ömır saltynan tuyndaǧan kereǧarlyqtar ekenı şyndyq. Būrynǧydai bır äuletten taraǧan ūrpaq bır ortada otyru köp jaǧdaida mümkın emes. Bırı oida, bırı qyrda, basqa qalalarda, tıptı alys şet elde. Tūrmys tauqymetımen qala jaǧalap ketken qara şaŋyraq iesı kenje ūldyŋ soŋynan köp ata-ananyŋ ere almaityny da şyndyq.
Degenmen salt-dästürdegı syilastyq yntymaq-berekege ūiytatyn asyl qasietterdı joǧaltuymyzdyŋ bır sebebı bügın ata, äje bolyp otyrǧan qarttarymyzdyŋ (qart deudıŋ özı artyq, orta jastan ılgerılerdıŋ) paryqsyzdyǧy, qattyraq aitsaq mäŋgürttıgı bolsa kerek. Bolmaǧanda balalaryn şaŋyraqqa kelıp-ketıp tūruǧa, ülken üige sybaǧa beruge, (būrynǧydai kädelı jılıkpen bolmasa da, zamanǧa laiyq tartu-taralǧymen degendei) kelınderdı ülken üige kelgende sälem etuge daǧdylandyruǧa nege bolmasyn degen oi keledı. Bız bolsaq bärın zamanǧa jaba salamyz da, tüktı paryq qylmai jüre beremız.
Özımız siiaqty kiız tuyrlyqty moŋǧol ūlty bügıngı örkeniet däuırınde de dästür-saltyn da barynşa saqtap kele jatqany sol ortada ösken menı erekşe taŋdandyrady. Tek osy taqyrypqa bailanysty bır ǧana mysal keltıre keteiın. Olarda ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧasqan qara şaŋyraq degen dästür joq. Bıraq äke-şeşesı otyrǧan ülken üidı erekşe syilaidy. Jyl basy şaǧan merekesınde qanşa alysta jürse de äke şaŋyraǧyna kelıp, ata-anasyna sälem berudı, tartu-taralǧy ūsynudy özderıne būljymas mındet sanaidy. Ärine, bügıngı jaǧdaida qyzmet babymen alys qalada, basqa ölkelerde tūratyndar ärı degende bır aidyŋ ışınde ata-anasynyŋ şaŋyraǧyna baryp sälem beredı. Ata-anasy da şaǧan merekesınde äzırlengen as-sudan kele almai qalǧan balalaryna däm saqtap otyrady. Mıne, äke-şeşenı, ülken üidı syilau osyndai bolsa ǧoi, şırkın!
Qazaqtyŋ qara şaŋyraq, ülken üidı syilau dästürı būdan da keremet bolǧanyn joǧaryda aittyq. Ökınıştısı, bügıngı taŋda jalǧasyn tappai, uaqyt ozǧan saiyn kömeskılenıp, ūmytylyp bara jatqany. Qoryta aitqanda, tüp tamyrymyzdan ajyramasaq igı edı.
Tüp tamyrymyzdy bılmei tūryp qazaq bolamyz, ūlttyq qūndylyqtarymyzdy keler ūrpaqqa jalǧastyramyz deudıŋ özı äbestık. Halqymyzdyŋ «Jetı atasyn bılgen ūl jetı jūrttyŋ qamyn jer» degen maqaly osyny meŋzese kerek. Qazırgı kezde qoǧamdyq tūrǧyda yntymaq-bırlıktı bekemdeuge bailanysty otbasy degenımız – kışkentai memleket, «Otan – ot basynan bastalady» degendı köp aitamyz. Būl da halqyŋdy, ūltyŋdy süiu otbasyŋdaǧy syilastyqtan bastalady, şyqqan ortaŋdy qūrmette degenge saiady. Odan ärı alǧaşqy buyn äke, sosyn ata-babany syilau qazaq degen ūltyŋdy syilauǧa jetkızerı haq. Osy tūrǧyda, äldekımderdıŋ aityp jürgenındei, ata-baba şejıresın jazu, ūrpaqqa ūqtyru bırtūtas qazaq degen ūltty ruǧa bölıp, berekemızdı qaşyratyn qajetsız dästür emes äste. Qaidan, kımnen şyqqanyŋdy bılmei tūryp, qazaq degen ūǧymdy tu etıp ūsta deu älıpbidı bılmei-aq söz, söilemdı oqi ber deumen bırdei sekıldı…
Bodauhan TOQANŪLY,
jurnalist
