Jaqynda Memleket tarihy instituty «Ǧylymi qazyna» memlekettık baǧdarlamasy aiasynda alǧaş ret «Ūly dala tūlǧalary» seriiasymen Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev jäne körnektı tūlǧalar Älımhan Ermekov pen Jūmabek Täşenev turaly zertteu eŋbekterın jaryqqa şyǧaryp, kıtaptardyŋ tūsaukeserın Astana jäne Almaty qalalarynda ötkızdı. Bız osy kıtaptar jönınde aityp berudı avtorlardan sūraǧan edık.
– «Ūly dala tūlǧalary» aidarymen jaŋa şyqqan kıtaptardyŋ erekşelıgı qandai? Būl Reseidıŋ «JZL» seriiasynyŋ qazaqstandyq nūsqasy emes pe?
Bürkıtbai Aiaǧan, Memleket tarihy institutynyŋ direktory, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor, «Nūrsūltan Nazarbaev jäne memlekettıŋ qazaqstandyq qūrylys ülgısı» atty kıtaptyŋ avtory:
– Qazaqstanda ataqty «JZL» seriiasyna ūqsas qyzǧylyqty oqylatyn eŋbekter jaryq köre bastady. Atap aitsaq: «Nar tūlǧa», «Alaş arystary», «Alaş aqiyqtary» jäne taǧy basqalar. Mıne, osy atalǧan kıtap seriialarynyŋ ışınen «Ūly dala tūlǧalary» dep atalatyn jaŋa kıtap seriiasy öz ornyn ielenıp, Qazaqstan tarihynda memlekettıŋ damuyna, äleumettık-ekonomikalyq, mädeni-ruhani güldenuıne eŋbek sıŋırgen körnektı tūlǧalary turaly kıtaptar şyǧara bastady. Bügıngı jas ūrpaq ötken ǧasyrdaǧy tarihi tūlǧalar jaiynda jaqsy bıle bermeidı. Sondyqtan, olardyŋ respublikany damytuǧa qosqan ülesı, önegelı ömırbaiany turaly ǧylymi köpşılıkke arnalǧan zertteu eŋbekterıne sūranys bar.
Jaŋa bastalǧan kıtap seriiasy Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentı N.Nazarbaevtyŋ saiasi ömırbaianynan bastalǧandyǧy kezdeisoqtyq emes. Öitkenı, ata-babalarymyz ǧasyrlar boiy armandaǧan täuelsızdıkke elımız qol jetkızıp, özgelermen terezesı teŋ bolyp otyr. N.Nazarbaevtyŋ erekşe qabıletı, köregen basşylyǧy ony jai ǧana memleket Prezidentı emes, Ūlt Köşbasşysy därejesıne köterıluıne, alys şetelderge de älemdık deŋgeidegı saiasatker retınde tanyla tüsuıne mümkındık berdı. Elımızdıŋ Tūŋǧyş Prezidentı tūlǧa retınde halyqqa qyzmet etu men patriotizmnıŋ ülgı alarlyqtai jarqyn beinesı dep aituǧa bolady.
– Älımhan Ermekovtyŋ ömırı jäne qairatkerlıgı, Alaş Orda qairatkerlerınıŋ qatarynda qyzmet etkendıgı äzırge oqyrman qauymǧa tolyq tanys emes. Būl olqylyqtyŋ ornyn qalai toltyrdyŋyzdar?
Janna Qydyralina,
Tarih ǧylymdarynyŋ doktory, «Älımhan Ermekov» kıtabynyŋ avtory:
– Älımhan Ermekov – Alaş Orda ükımetın, Alaş partiiasyn qūruşylardyŋ bırı, jarqyraǧan talant iesı, memleket jäne qoǧam qairatkerı bolǧan qazaqtyŋ aituly azamaty. Tūlǧa keŋestık Qazaq avtonomiialy respublikasyn qūruǧa belsene qatysuşy, qazaq jerlerın bırıktıruge jasaǧan qyzmetı bügıngı künde jūrtşylyqtyŋ qyzyǧuşylyǧyn tanytuda. Onyŋ esımın atauǧa ūzaq uaqyt tyiym salynyp keldı jäne qazırgı uaqytta da ol turaly jazylǧan eŋbekter köp emes. Älımhan Äbeuūly Ermekov – joǧary intellektualdy tūlǧa. Ol sol kezdegı jarqyraǧan bılımdı jas qazaq azamattarynyŋ qatarynda jürıp, Reseidıŋ oqu ornyn üzdık bıtırıp, bırneşe şet tılderın meŋgergen. Ol özınıŋ daryndylyǧymen ekonomika salasyndaǧy tereŋ bılımı, qūqyq, saiasat, halyqtyŋ äleumettık jäne mädeni jaǧdaiynan öte jaqsy habardar bolǧan. Alaş ardagerlerı Älihan Bökeihanov pen Ahmet Baitūrsynov ony Qazaq elı men jerınıŋ taǧdyry şeşılgelı tūrǧan jiynǧa kezdeisoq jıbermegen. Ol kezde jas Älımhan Alaş Orda atynan baryp, ärtürlı saiasi toptardyŋ ökılderımen kelıssözder jürgızgen. Sol kezde ol 29 jasta eken. Ol Qazaq Ortalyq Atqaru Komitetınıŋ ökılettı uäkılı retınde Mäskeuge baryp, Leninnıŋ aldynda baiandama jasap jäne ortalyq apparattyŋ aldynda öte jauapkerşılıgı mol syn sätte Sibrevkom basşylarymen pıkır talastyryp, Aqmola oblysyn Astrahan guberniialyq atqaru komitetınıŋ qūzyryna qarap ketkelı tūrǧan Qazaqstannyŋ maŋyzdy territoriialarynyŋ qatarynda Kaspiidıŋ soltüstık jaǧalauynyŋ Qazaqstan qūramynda qaluyn qadaǧalady. Sondai qairatkerlık, batyldyq tanytqan qazaqtyŋ adal perzentınıŋ arqasynda bügıngı Qazaqstan qūramynda Astana jerı men mūnaily Batys saqtalyp qalǧan. Qairatkerdıŋ bükıl ömırı küres jäne arpalyspen ötken: ol 3 ret sottalyp, GULAG lagerlerınde qamauda 18 jyl otyrǧan. Qairatker barlyq qiyndyqtardy basynan ötkızıp, erekşe tözımdılık tanytqan. Kıtapta qairatkerdıŋ negızgı ömır tarihy ortalyq jäne respublikalyq ŪQK-nıŋ arnaiy mūraǧattarynda saqtalǧan qūjattar men estelıkterge negızdelıp jazylyp, jan-jaqty aşyldy.
– Al Jūmabek Täşenev keŋes däuırınde qandai qyzmetter atqarǧan?
Qanat Eŋsenov, Tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, «Jūmabek Täşenev» kıtabynyŋ avtory:
– Bız esımı aŋyzǧa ainalyp, halyq jadynda saqtalǧanymen resmi tarih ǧylymynda älı aityla qoimaǧan, tarihi qairatkerdıŋ eŋbegı men ǧūmyrnamasyna tarihi obektivtılık tūrǧysynan tarazylap baǧa beruge ūmtyldyq. Kezınde Alaş qairatkerlerı «Qazaq üşın kerek şaruany erteŋge qaldyrmaudy» aitqan edı, bız de osy qaǧidany ūstandyq. J.Täşenev 1915 jyly qazırgı Aqmola oblysynyŋ Arşaly audanynda düniege kelıp, bılım alyp, eŋbekke aralasqan. 1938-1951 jyldary Soltüstık Qazaqstan oblysynda şaruaşylyq, keŋestık partiia jūmystarynda boldy. 1952-1955 jyldary Aqtöbe oblysyn basqardy. 1955-1960 jyldary Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesı Töralqasynyŋ Töraǧasy, al 1960-1961 jyldary Qazaq KSR Ministrler Keŋesınıŋ Töraǧasy qyzmetın atqardy.
Seiıtqali Düisen, Pedagogika ǧylymdarynyŋ kandidaty, «Jūmabek Täşenev» atty kıtaptyŋ avtory:
– Bız Jūmabek Täşenevtı Qazaqstan jerınıŋ tūtastyǧyn saqtap qalu jolyndaǧy küresın kıtabymyzda eŋ basty eŋbegı dep körsettık. Keŋes elın N.Hruşev basqarǧan (1953-1964 jj.) kezde Qazaqstandy bırneşe ölkege bölıp basqaruǧa, tübınde Qazaq Respublikasyn joiuǧa baǧyt ūstaǧany tarihtan belgılı. Qazaqstannyŋ jerın jyrymdap Özbekstanǧa, Türkımenstanǧa, Resei Federasiiasyna bölıp bermekşı boldy. Oŋtüstık Qazaqstan oblysynyŋ Bostandyq audanyn 1956 jyly Özbekstanǧa berıp te ülgerdı. Qazaq Respublikasynyŋ basşylyǧy jer beruge qarsy ekenın bıldırgenımen KSRO-nyŋ keudemsoq basşysy olardy tyŋdamady. Kelesı kezekte 1961 jyly Qazaqstannyŋ soltüstıgındegı 5 oblysyn (Soltüstık Qazaqstan, Kökşetau, Qostanai, Aqmola, Pavlodar) Resei Federasiiasyna berudı talap etedı. Sol kezde Qazaqstannyŋ premer-ministrı qyzmetın atqarǧan Jūmabek Täşenev būl KSRO men Qazaq Respublikasy Konstitusiiasynyŋ baptaryn būzǧandyq, halyq erkımen sanaspaǧandyq ekenın, eger jerdı zaŋsyz beretın bolsa, Qazaqstan basşylyǧy halyqaralyq ūiymdarǧa şaǧymdanatynyn eskertıp, N.S.Hruşevtı şegınuge mäjbür etedı. Osy qarsylyǧy üşın ony qyzmetınen ketıredı.
– Täşenev taǧylymyn qalai baǧalauǧa bolady?
Qanat Eŋsenov:
– Ol elınıŋ, jerınıŋ tūtastyǧy üşın basyn bäigege tıkken ūltjandy batyr qairatker boldy. Sol qairatkerdıŋ erlıgı bolmaǧanda Qazaqstannyŋ besten bırı 1961 jyly Reseige berılgende respublikamyz täuelsızdık alǧanda ol jerler qaitarylmai qalyp qoiar edı. Qazırgı Astana qalasy da bolmaityn edı. Sondyqtan J.Täşenevtıŋ erlıgı – keiıngı ūrpaqqa ülgı-önege. Onyŋ erlıgın jastarǧa nasihattau – bügıngı ǧalymdardyŋ paryzy.
– Älımhan Ermekov pen Jūmabek Täşenevtıŋ ūrpaqtary turaly ne aitasyzdar?
Janna Qydyralina:
– Būl körnektı tūlǧalardyŋ ūrpaqtary bügınde atalary men äkelerınıŋ atyn jalǧastyruşy, tektı äuletter dep aituǧa bolady. Mysaly, Ermekovterdıŋ ūrpaqtary QR ŪǦA-nyŋ akademikterı, ǧylym doktorlary men professorlar atandy. Älımhan Ermekovtyŋ nemeresı Oleg Maǧauiiaūly – tehnika ǧylymdarynyŋ kandidaty, oblysta eŋbek jolyn geofizikadan sättı bastap, Qaraǧandy politehnikalyq institutynda därıs bergen, oblysta ekonomika basqarmasynyŋ bastyǧy qyzmetın atqaryp, keiıngı uaqytta ūly Ädılmen bırge bılım salasyndaǧy bizneske basşylyq jasauǧa auysyp, Ūlybritaniialyq «Maryadi education» kompaniiasymen bırge älem boiynşa eresekter men balalarǧa tıldı oqytudyŋ kurstaryn ūiymdastyruda. Bügıngı künde Londonda Älımhan Ermekovtyŋ 3 jastaǧy şöberesı – Daniial ösıp jatyr.
Seiıtqali Düisen:
– Jūmabek Täşenevten Saian, Saiat, Bolat, Mūrat jäne Alla degen tört ūl, bır qyz örbıgen. Saiat degen balasynan basqalary ömırde bar. Almatyda, Şymkentte tūrady. Bärı kezınde bılım, ǧylym salasynda eŋbek etken jäne qazırgı künde zeinetke şyqqan.
– Oqyrman qauym aldaǧy uaqytta institut tarihşylarynyŋ ǧūmyrnamalyq seriia boiynşa taǧy qandai kıtaptaryn oquy mümkın?
Bürkıtbai Aiaǧan:
– Būl «Ūly dala tūlǧalary» atty kıtaptar seriiasy, söz joq, jalǧasyn tabady. Qazırgı kezde institut ǧalymdary basqa da körnektı Alaş qairatkerlerı, sondai-aq, memleket jäne qoǧam qairatkerlerı, Qazaqstannyŋ şyǧarmaşylyq intelligensiiasy ökılderınen ärtürlı kezeŋderdegı tūlǧalar turaly zertteuler jazu üstınde.
Daiyndaǧan
Gülmira AIMAǦANBET
