«Qazaq tılı jappai qoldanys tılıne ainalyp, şyn mänındegı memlekettık tıl märtebesıne köterılgende, bız elımızdı QAZAQ MEMLEKETI dep ataityn bolamyz».
N.Nazarbaev
Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ halqyna arnaǧan jyl saiynǧy Joldaulary memlekettılıgımızdı tūǧyrly etuge baǧyttaluda. Ana tılınıŋ märtebesın köteru, memlekettık tıldıŋ Qazaqstan azamattaryn bırıktıruşı rölı tūrǧysynda da mäseleler köterılude. Elbasy N.Nazarbaev jyl saiyn osy bır tym özektı mäsele tūrǧysynda aityp ta, jazyp ta jür. Mäselen, «Qazaqstan-2050» Strategiiasy: qalyptasqan memlekettıŋ jaŋa saiasi baǧyty» atty Qazaqstan halqyna arnaǧan Joldauynda: «Eger ärbır qazaq ana tılınde söileuge ūmtylsa, tılımız äldeqaşan Ata Zaŋymyzdaǧy märtebesıne laiyq ornyn ielener edı. Qazaq tılı turaly aitqanda, ıstı aldymen özımızden bastauymyz kerektıgı ūmyt qalady.
Ūlttyq müddege qyzmet etu üşın ärkım özgenı emes, aldymen özın qamşylauy tiıs. Taǧy da qaitalap aitaiyn: qazaq qazaqpen qazaqşa söilessın. Sonda ǧana qazaq tılı barşa qazaqstandyqtardyŋ jappai qoldanys tılıne ainalady. Tılge degen közqaras, şyndap kelgende, elge degen közqaras ekenı dausyz. Sondyqtan, oǧan bei-jai qaramaiyq. Memleket öz tarapynan memlekettık tıldıŋ pozisiiasyn nyǧaitu üşın köp jūmys atqaryp keledı. Qazaq tılın keŋınen qoldanu jönındegı keşendı şaralardy jüzege asyrudy jalǧastyru kerek» dep tūjyrymdaǧan da edı.
Qazaq tılı – ūlttyq mädeniettıŋ özegı. Qazaq tılı arqyly qazaq ūltynyŋ ǧasyrlar qoinauynan dara jolmen kele jatqan dästürı ǧūmyrly bolmaqşy. Alaida, baiqap otyrǧanymyzdai, ūlttyq mädenietter de jahandanu qarmaǧyna ılıne bastady. Jahandanudan tys qalu mümkın bolmaǧan zamanda oǧan qarsy tūrudyŋ töte joldaryn ızdestıru qajettıgı de tuyndauda. Jahandanu qūrdymyna jūtylmaudyŋ dara joly – ūlttyq dästürden ajyramau. Ūlttyq dästürdıŋ ırgetasy – ana tılı. Sondyqtan da, qazaq tılınıŋ zamana aǧymyna sai damu mäselesıne erekşe köŋıl audaru qajettıgı tuyndaǧandyqtan, latyn ärpıne köşu mäselesı köterılude. Prezident sözımen aitqanda: «Bız 2025 jyldan bastap älıpbiımızdı latyn qarpıne, latyn älıpbiıne köşıruge kırısuımız kerek. Būl – ūlt bolyp şeşuge tiıs prinsiptı mäsele. Bır kezde tarih bederınde bız mūndai qadamdy jasaǧanbyz.
Balalarymyzdyŋ bolaşaǧy üşın osyndai şeşım qabyldauǧa tiıspız jäne būl älemmen bırlese tüsuımızge, balalarymyzdyŋ aǧylşyn tılı men internet tılın jetık igeruıne, eŋ bastysy, qazaq tılın jaŋǧyrtuǧa jaǧdai tuǧyzady».
Qazırgı taŋda BAQ betterınde älıpbidı latyn ärpıne köşıru mäselesı tūrǧysynda aluan türlı pıkırler köterılude. Ziialylar arasynda da türlı közqarastar örıstep tūr. Būl zaŋdylyq ta. Alaida, älem biıgınen qarasaq, latyn älıpbiıne köşudıŋ zamana talaby ekendıgın ūǧynamyz. Ötken ǧasyr basynda qazaq ziialylary arasynda latyn ärpıne köşu mäselesı töŋıregınde dauly pıkırler oryn alǧan edı. Alaidy, ol zamannyŋ biıgı men bügıngı zamannyŋ biıgın salystyruǧa müldem bolmaidy. Ötken ǧasyrdyŋ basy qazaq ūltynyŋ ömır süruınıŋ özı problemaǧa ainalǧan uaqyt boldy. Tüsınıktı bolu üşın ūlt ūstazy atanǧan Ahmet Baitūrsynūlynyŋ «azǧantai küşimizdi mektep üilerin salu men oqulyqtarǧa jūmsauymyz kerek. Qarip mäselesine mūqtajdyq tuyp otyrǧan joq» degen pıkırın keltırsek. Al, qazırgı zamanda qazaq tılın zamanǧa sai damytyp, ana tılınıŋ quatyn ūlttyq ruhymyzdy biıktetuge jūmyldyryp, älemdık örkeniet köşınen airylmaudyŋ qamyn jasau basty maqsat bolyp otyr. Qazır azamattardyŋ keibırı «latyn älıpbiıne köşsek, būrynǧy ruhani mūra halyqtan ajyrap qalady» degen orynsyz pıkırdı aitady. Al, osy mäselege qatysty tarihşy N.Mūqamethanūly «latyn ärpıne köşsek, keŋes ökımetı kezındegı naǧyz ädebi jauharlarymyzdy latyn ärpıne köşıretın edık te, sol kezde jazylǧan, keŋestık ideologiiany uaǧyzdaityn dünielerden arylar edık. Qazaq mädenietı düniejüzınıŋ ädebietımen, mädenietımen tezırek qauyşu üşın latyn ärpıne 10-15 jyldyŋ ışınde bırtındep köşuge bolady. Ärı būl älem qazaqtary latyn ärpı arqyly ala-qūlalyqtan da arylar edı. Ortaq jazuymyz, ortaq ūlttyq mädenietımız qalyptasar edı» degen tüzu pıkırın aitsa, al filosof ǧalym J.Moldabekov «… qazırgı taŋda latyn qarpıne köşudıŋ bırneşe qajettılıkterı aiqyndala tüstı. Olar – älemdık aqparattyq bailanys keŋıstıgıne enu; türkı tıldes halyqtardyŋ mädeni mūralaryn bır-bırıne jaqyndastyra tüsu; bolaşaqta Qazaq memleketın qalyptastyrudyŋ köpke bırdei tetıgın ıske qosu» dei kele, mäselege ūlttyq müdde tūrǧysynan qarau qajettıgın de tūjyrymdaǧan edı.
Elbasy qazaq tılın jaŋǧyrtudyŋ qajettıgın, tıldı zamanǧa sai üilestırıp, mäselesınen konsensus ızdeu kerektıgın, sonymen qatar, äbden ornyqqan halyqaralyq jäne şet tılınen engen sözderdı qazaq tılıne audaru mäselesın bırjola şeşu qajettıgın Ükımetke tapsyrǧan edı. Alaida, būl mäsele – nauqanşyldyqpen emes, ǧylymi tūrǧydan şeşudı qajet etetın dünie. Sebebı, tıl taǧdyry – ūlt taǧdyry. Qazırgı taŋda Ana tılı töŋıregınde qordalanǧan mäseleler de bar ekendıgı aqiqat. Mäselen, keibır sözderdıŋ mänı men maǧynasy öz ornymen qoldanylmaidy. Ūǧymdar mäselesı töŋıregınde de aitylatyn mäseleler jetkılıktı. Ärine, būl – arnauly mamandardyŋ zertteu enşısındegı dünie. Qazırgı kezeŋde türlı ūǧymdardyŋ, maǧynasyz maqaldardyŋ ömır şyndyǧynan tuyndap, adamdardyŋ sana-sezımıne şym-şymdap sıŋıp jatatyndyǧyna qatty män beruımız kerek. Mäselen, qazırgı künı «erkek» sözı tym jiı qoldanylady. Qazaqtyŋ bolmysyn jaqsy bıletın adam būl sözdı oŋdy-soldy qoldanbaidy. Öitkenı, qazaq ūltynda er-azamat degen tüsınıktıŋ mänı erekşe joǧary bolǧan. «Er – azamat» ūǧymy men «erkek» sözın tıptı salystyruǧa da kelmeidı. Tüsıngen adamǧa, ekeuınıŋ mänı – jer men köktei. Ahmet Baitūrsynūly ötken ǧasyr basynda
«Jūbatu» öleŋınde:
Er ornyna erkek qaldy,
Köleŋkeden ürkek qaldy, –
dep aşyna jazǧan edı.
Qazaq ūlty taǧdyr synyna tap bolyp, talai teperış körse de, ana tılı özegımen jürgen ruh ündestıgınıŋ arqasynda özınıŋ bolmysynan airylmady. Mūny könenıŋ közın körıp, ǧibratyn alǧandardyŋ äŋgımesı-aq däleldeidı. Ökınışke qarai, bügınde olardyŋ qatary sirek. Bızdıŋ ruhani aştyǧymyzdy praktikalyq tūrǧyda bütındeuge jetkılıksız.
Qazaqşa söileu men qazaq tılın öz mänınde ūǧynyp, onymen tärbielenıp, ūlttyŋ jan-düniesın ūǧynu mäselesı – ekı türlı dünie. Sondyqtan, ana tılın bılu ǧana emes, onymen tärbielenu ısıne erekşe köŋıl audaru qajet. Tılmen ūrpaq tärbielenedı. Örımtal jastyŋ jat elşıl bolyp ketpei, eldık müddege qyzmet etu deŋgeiı qataŋ qadaǧalanuy şart. Prezident aitqandai, «Qazaqstannyŋ bolaşaǧy – qazaq tılınde».
Qūralai SÄRSEMBİNA,
L. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ dosentı