(esse)
Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-dyŋ joǧary kursynda oqyp jürgen kezımız. Oqu jyly bastalǧan künı top bolyp sabaq kestesımen tanysyp jatyrmyz. Kestemen tanystyryp tūrǧan top sta- rostasy bızge «Alaş ūrandy ädebiet» pänınen QR ŪǦA korrespondent-müşesı, professor Rymǧali Nūrǧali därıs oqitynyn aitty. Atyn mektepte oqyp jürgen kezımde ensiklopeianyŋ alǧaşqy betınen ǧana oqityn äigılı ǧalym därısın tyŋdaimyn degen üş ūiyqtasam oiyma kırmegen jait edı. Şynymdy aitsam ol kısınıŋ sabaǧy bolatyn kündı asyǧa küttım. Sodan aldyŋǧy sabaq bıtıp, M.Äuezov atyndaǧy därıshanada Rymǧali aǧaidyŋ sabaǧynyŋ bastaluyn kütıp otyrǧanbyz. Qasymdaǧy kurstastarymmen aldaǧy bolatyn sabaqtardy talqylap dauryǧuymyz qyza tüsken edı. Bır qyzdyŋ «Aǧai kele jatyr» degen dauysy saŋq ettı de, dabyrlap otyrǧan studentter tym-tyrys bola qaldy. Qarasam, esıkten şaşyn artyna qarai qaiyrǧan, atjaqty, aşaŋ jüzdı Rymǧali aǧaiymyz kırıp kele jatyr eken. Men üşın bala künımnen suretınen tanys adam közıme ottai basyldy. Al, aǧaiymyz kırdı de şūqşiyp tügendep jatpastan därısın bastap kettı. Baiqaǧanym, därıs oqyǧan kezde bırtındep bauyryn jazatyn tūlparlarşa kösılıp kete beredı eken. Alaş qairatkerlerı turaly köl-kösır derekter, neşe türlı bız estımegen tyŋ jaŋalyqtar professordyŋ auzynan altyndai tögılıp jatty. Bılımı ūşan-teŋız, orta ǧasyrlardaǧy otauyz şeşenderdei şeşılıp söileitın, auditoriiany ūrşyqşa iıretın oqytuşyny tobymyzben qatty jaqsy körıp kettık. Bärımızdıŋ ol kısıge degen qūrmetımız de erekşe boldy. Bıraq ol kezde men keleşek ömırımnıŋ osy aǧaimen tıkelei bailanysta bolatynyn bılgen joq edım.
2001 jyldyŋ jeltoqsan aiynda QazŪU-degı Studentter saraiy direktorynyŋ orynbasary degen äjeptäuır lauazymymdy tastap Arqa törındegı Astanaǧa bır-aq tarttym. Elımızdıŋ jaŋa ortalyǧynda tūru menıŋ armanyma ainalǧan kez edı būl. Onyŋ üstıne Balǧynbek, Däuletkerei, Aibek, Qalqaman siiaqty aqyn dostarymnyŋ barlyǧy Astanada qyzmet ısteidı. Men üşın olardyŋ ortasynda jüru qyzyq. Qalasa eşteŋege qaramaityn albyrt jastyqtyŋ ekpınımen kelgen boida Euraziia ūlttyq universitetıne taban tıredım. Universitettıŋ bas ǧimaratyndaǧy tarihi jädıgerlerdı tamaşalap jürgen edım, Aibek Qaliev kelıp menı Rymǧali aǧaidyŋ şaqyryp jatqanyn aitty. Bas ǧimarattyŋ törtınşı qabatynda Rymǧali aǧaidyŋ jeke kabinetı bar eken. Esıkten jasqanşaqtai kırgen maǧan aǧai tesıle qarap:
– İä, qaidan jürsıŋ, – dedı.
Sözınıŋ syŋaiyn qaraǧanda menıŋ qaidan, ne üşın kelgenımdı jıgıtterden aldyn ala bılıp alǧanǧa ūqsaidy.
– Aǧai, menı tanyǧan şyǧarsyz, KazGU-de sızdıŋ därısıŋızdı tyŋdaǧan şäkırtterıŋızdıŋ bırı edım ǧoi, – dedım men.
– Bılıp otyrmyn, aldyŋǧy qatarda otyratynsyŋ. Sen siiaqty jas jıgıtter bızge kerek. Kafedrada jūmys ıstegıŋ kele me? – dedı.
Kökten sūra anym jerden tabylǧandai:
– Ärine, jūmys ıstegım keledı,– dedım quanyp.
Rymǧali aǧai Däuletkerei men Balǧynbektı şaqyryp alyp:
– Myna Serıkzatty erteŋnen qaldyrmai Myrzekeŋe (rektor Myrzatai Joldasbekovke) kırgızıŋder. Men bügın ol kısıge aityp qoiamyn, – dedı.
Menıŋ quanyşymda şek joq. Qazaq ädebietı kafedrasynda oqytuşy bolsam dep kelgen armanym aiaq astynan oryndalǧan syŋaily. Bıraq säl erterek quanyp qoiyppyn. Jıgıttermen Astanaǧa kelgenımdı toilatyp jürıp arada bıraz uaqyt ötkızıp alǧan ekenbız. Bır künı dälızde menı körıp qalǧan Rymǧali aǧai qatty renjıdı. Rektorattyŋ şeşımımen ornyma basqa adamdardy alyp qoiypty. Sonymen üş-tört ai praktikalyq qazaq tılı kafedrasynda oqytuşy bolyp jūmys ısteuge tura keldı. Qazaq ädebietı kafedrasyna qabyldanu baqyty kelesı oqu jylynda ǧana būiyrdy. Sodan segız jyl taban audarmai Rymǧali aǧaidyŋ qasynda jürdım. Ol kısımen ılesıp Qazaqstannyŋ bıraz jerlerın araladym. Köp närse üirendım, kökeige tüidım. Aǧaidyŋ elden erek qaǧylezdıgı, qysyltaiaŋ şaqtardaǧy tapqyrlyǧy qairan qaldyruşy edı. Menıŋ älı kölık jürgızbeitın kezımde aǧai öz kölıgıne otyrǧyzyp alatyn. Bır közı naşarlau köretındıkten jol körsetu üşın. Men özımşe «jaǧdai jaman emes, şopyrym akademik» dep jūrtqa maqtanyp qoiamyn.
Bır künı Rymǧali aǧai jol tärtıbın öreskel būzdy. Jaqyn jerde tūrǧan jol polisiiasynyŋ qyzmetkerı jerden jetı qoian tapqandai taiaǧyn şoşaŋdatyp jetıp keldı. Aǧaiym sasatyn emes. Qolyn şekesıne aparyp özın tanystyryp jatqan tärtıp saqşysyna:
– Balam, qai jerden bolasyŋ? – dep sūrady.
– Ony qaitesız? – dedı saqşy syzdanyp.
– Endı qazaqpyz ǧoi, jön sūraspaimyz ba?
– Qorǧaljyŋnanmyn.
– Temeşsıŋ be? – dedı Rymǧali aǧai.
– İä, Temeşpın.
Aǧai eşteŋe bolmaǧandai keiıppen:
– Öi, bauyr ekensıŋ ǧoi, – dep qoiady aqyryn ǧana.
Eleŋ ete qalǧan jol polisiiasy qyzmetkerı:
– Sız de Temeşsız be? – dedı.
–Endı Temeş emei kım dep tūrsyŋ? – dep qoiady aǧaiym qabaǧyn kırjitıp. Men külkıge bulyǧyp äreŋ şydap tūrmyn. Bylai şyǧa bere külkınıŋ tiegın aǧyttym-ai kelıp.
Solai aǧaidyŋ tapqyrlyǧynyŋ arqasynda jol saqşysynyŋ qaharynan qūtylyp kettık. Keiın jaŋaǧy saqşy jıgıt talai jerde kezdeskende «Aǧamnyŋ jaǧdaiy qalai?» dep sūrastyryp jatqanyn közımız kördı. Aǧai, tıptı, keibır şarualaryn da sol jıgıt arqyly bıtırıp jürdı.
Rymǧali aǧai qazaq jerındegı barlyq rulardy, mekendegen jerın, olardan şyqqan belgılı adamdardy bıluşı edı. Jäne ony osyndai sätterde ornymen paidalana bıletın. Bırde Rymǧali aǧaidyŋ jaŋa üiınıŋ suy men jaryǧyn retteu kerek boldy. Aǧai ekeumız salyp ūryp «Astanaenergosbyt» mekemesıne bardyq.
Barsaq, tırkeletın jerde kezek köp eken. Kütsek, künı boiy otyratyn türımız bar. Aǧai maǧan:
– Jür, bastyǧyna baramyz, – dedı.
– Tanuşy ma edıŋız? – dep sūraimyn tynyş tūrmai.
– Joq.
– Qabyldai ma? – deimın taǧy da özımşe kümändanyp.
– Qabyldaidy.
Bastyqtyŋ kabinetıne jaqyndai bergende aǧai maǧan esıktegı jazylǧan atyn oqyşy dep ymdady.
– Abylai eken, – dedım.
– E, Kökşetau boldy ǧoi, – dep qoiady aǧai.
Keldı de hatşy qyzdyŋ bögegenıne qaramai esıktı qaǧyp kırıp kettı. Kırgen boida özınıŋ kökşetaulyq jazuşy Säken Jünısovtyŋ dosy ekendıgın aityp, şaruasyn on-aq minuttyŋ ışınde tyndyryp şyqty.
Odan şyǧyp «Astana su arnasy» mekemesıne bardyq. Taǧy da ūzaq sonar kezek. Tıkelei bastyǧyna tarttyq.
Rymǧali aǧai taǧy da:
– Aty kım eken, oqyşy, – dep menı jūmsady.
– İsatai eken aǧai.
– E, batystan boldy ǧoi, – deidı aǧaiym.
Bıraq hatşy qyzdyŋ bızdı kırgızgısı kelmedı. Bastyq qabyldamaidy, öitkenı, maŋyzdy bır jinalysqa daiyndalyp jatqan körınedı. Sol sätte bır şaruamen bastyqtyŋ özı şyǧa qalmasy bar ma! Rymǧali aǧai:
– Ainalaiyn İsatai, atyŋa qaraǧanda özımızdıŋ batystyŋ jıgıtı siiaqtysyŋ. Men anau Äbış aǧaŋ men Fariza apaŋnyŋ Rymǧali degen dosymyn. Özıŋe bolar bolmas qana şaruam bar edı, – dep sambyrlap söilegen boida bastyqtyŋ kabinetıne ılesıp kırıp kettı. Solaişa eldıŋ bır aptada bıtıretın jūmysyn
Rymǧali aǧa bır saǧattyŋ ışınde şeşkenınıŋ kuäsı boldym.
Rymǧali aǧai ǧūlama ǧalymdyǧymen qatar, sözge öte tapqyr, kez kelgen uaqytta qiynnan qiystyra bıletın sūŋǧyla adam edı. Adamnyŋ tılın taba bıletın mınezı akademiktıŋ erekşe qasietterınıŋ bırı bolatyn. Aǧai tuǧan jerı Abyraly audanyn erekşe jaqsy köretın. Poligonnyŋ ortalyǧy bolsa da osy jer maǧan ystyq dep aityp otyratyn. Qaibır jyly Qainarǧa saparlap barǧanymyzda Taŋbalytasqa soqqanymyz bar. Ejelgı däuırdegı adamdardyŋ tasqa salǧan suretterınen tūratyn dala gallereiasy bır taudy tūtas alyp jatyr eken. Tuǧan jerdıŋ törınde tebırenıp tūrǧan aǧaiym bır sätte janyndaǧy tasty nūsqap:
– Serıkzat, saǧan jäne barlyq şäkırtterıme amanat! Eger men olai bylai bolsam, basyma granit tas ornatpai-aq qoiyŋdar. Aqşalaryŋ şyǧady. Myna tasty äkep basyma qoiyŋdar. Tuǧan jerımnıŋ tasynan artyq qūlpytastyŋ maǧan qajetı, – joq degen edı.
Būl saparda bızben bırge «Foliant» baspasynyŋ direktory Nūrlan İsabekov jäne kışı ūly Erdos, aitys aqyny İranǧaiyp Küzembaevtar bar edı. Bärımız jamandyqty qalamasaq ta ünsız bas izegen boldyq. Keiın akademik aǧamyz qaitys bolǧanda Nūrlan İsabekov aǧamyz ben aqyn şäkırtı Däuletkereidıŋ küş saluymen jaŋaǧy Taŋbalytastan ekı tasty aldyrtyp bırın beiıtınıŋ basyna, bırın özınıŋ atyndaǧy auditoriiaǧa qoiǧyzdyq. Amanatqa qiianat jasalǧan joq. Tırı kezınde aǧaidyŋ tuǧan künın şäkırtterı jylda erekşe saltanatpen atap ötetınbız. Biyl da tuǧan künı atalyp ötpek. Tek ūstazdyŋ özı joq aramyzda. Mırjaqyp Dulatovtyŋ Abaiǧa arnap aitqanyndai, Ardaküreŋ ūstazymnyŋ qaitys bolǧan künı bızden qanşalyqty alystaǧan saiyn ruhy sonşalyqty jaqyndai beretınıne közım jetıp keledı. Aǧaidyŋ aqylyn, äzıldep tiıspese jüre almaityn da- uysyn saǧynamyz. Ol endı mäŋgılık saǧynyşqa ainaldy. Saǧynyş-ai!
Serıkzat Düisenǧazin,
aqyn, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty
