Halqymyzdyŋ ötken tarihyna ädıl baǧa berıp, ony keiıngı ūrpaq jadyna myqtap sıŋıru bügıngı kündı baiypty paiymdauǧa, odan ärı bolaşaǧymyzdy jan-jaqty baǧdarlauǧa bastau jasaidy. Jas buyn bügıngı küngı täu etken täuelsızdıgımızdıŋ qanşalyqty qūrbandyqtarmen kelgendıgın bılıp öspeiınşe olardyŋ boiynda ūltjandylyq, otanǧa, halqyna degen ottai ystyq süiıspenşılık qalyptaspaityny barşaǧa aian. Mıne, osy täuelsızdık taǧylymynyŋ memleket bolaşaǧy üşın maŋyzdylyǧyn aita kele Elbasy Qazaqstan halqy Assambleiasynyŋ soŋǧy sessiiasynda el sanasyna tereŋ jara salǧan 30 jyldardaǧy aşarşylyqty tolyqqandy zerdeleu qajettılıgın mälımdedı. Qazaq tarihynda «Ūly jūt» atauymen qalǧan 1920-30 jyldar aşarşylyqtyŋ ekonomikalyq jäne demografiialyq zardaptarynyŋ öte auyrlyǧy halyq jadynan eşqaşan ketken emes. Tarihi derekközder men halyq tarihynyŋ qazynasy bolyp tabylatyn ata-äjelerımızden jetken, aşarşylyq apaty Altaidan Maŋǧystauǧa deiıngı qazaq dalasyn tügel qamtyǧan.
El sanasyna tereŋ jara salǧan 30 jyldarǧy aşarşylyqtyŋ keŋestık däuırde jabyq taqyryp bolǧany mälım. Keŋes däuırındegı totalitarlyq jüie özınıŋ qol astyndaǧy halyqtarǧa tek qana atu, asu, quǧyndau, zorlyqpen jer audaru siiaqty amaldarmen ǧana zobalaŋ tudyryp qoimai, qoldan jasalǧan aştyqpen de zūlmattar jasady. Al, onyŋ kuäsı retınde Reseidıŋ Povoljesınde, Ukraina men Qazaqstanda qoldan jasalǧan aştyq qyrǧyndaryn erekşe aituǧa bolady.
Qazaq tarihyndaǧy aştyq jaily äŋgıme kötergende ekı öte maŋyzdy eskertuden bastaǧan jön. Naqtylasaq, keŋes zamanynda Qazaqstanda ekı ret aştyq qyrǧyny bolǧanyn aituǧa tiıspız. Älbette, eŋ ülken aştyq qyrǧyny ötken ǧasyrdyŋ 30 jyldary oryn aldy. Ol tarihta «Ūly jūt – Aşarşylyq jyldary» degen atpen atalady. Degenmen, sonymen qatar, 1919-1922 jyldary oryn alǧan aşarşylyqty da ūmytpaǧan jön bolar. Resmi derekterden alynǧan mälımetterge nazar audarsaq, Qazaqstandaǧy qazaqtar sany 1926 jylǧy sanaq boiynşa 3 mln. 969 myŋ bolsa, 1937 jylǧy sanaq nätijesı 2 mln. 836 myŋ adamǧa jetken. 1921-1922 jyldardaǧy aştyq kezinde 1 mln. 700 myŋ adam (aşyqqandarǧa kömek körsetu komissiiasynyŋ töraǧasy Mūhtar Äuezovtıŋ mälımetı boiynşa), 1932-1933 jyldary 2 mln. 300 myŋǧa juyq adam qūrban bolǧan. Soŋǧy mälımetterde, 1920 jyldardaǧy aşarşylyqtan ölgenderdıŋ sany 2,3 mln. adamǧa jetkenın belgılı qazaq demografy Maqaş Tätimov öz zertteulerınde keltırgen. Ǧalym zertteulerınde «HH ǧasyrda bolǧan azamat soǧysy, qoldan jasalǧan aşarşylyq, quǧyn-sürgin kezderinde, ekinşi düniejüzilik soǧysta bas-aiaǧy 3 million 850 myŋǧa juyq qazaq qyrǧynǧa ūşyraǧany» aitylady.
Qazan töŋkerısınen keiıngı Azamat soǧysy, baiyp-baǧdarsyz jürgızılgen jappai ūjymdastyru, industriialandyru, keŋes kösemderı uşyqtyrǧan tap küresı qazaq halqyn qatty küizelttı. Osy kezeŋdegı el ışın jailaǧan 1921 jylǧy jappai aştyqty közben körıp, zūlmattan sory qainaǧan jūrtynyŋ jan azabyn bırge tartyp alasūrǧan Ahmet Baitūrsynov 1922 jylǧy «Qazaq kalendaryna» jazǧan «Tänı saudyŋ – jany sau» atty maqalasynda: «…Ötken qysta aştyq boldy. Aşyqqan adam bırınıŋ etın bırı jedı. Ölıktıŋ etın jegenı bylai tūrsyn, ölmegen tırı adamdardy malşa ūrlap, malşa soiyp jedı. Qalalarda tün bolsa, köşede jüruge bolmady. Mezgılsız uaqytta köşede jürgen adamdardy jylqy siiaqtandyryp būǧalyq salyp, buyndyryp ūstap, soiyp jeitın boldy. Anasy balasynyŋ etın jeuge jettı… Aştyqtan adamnyŋ tänı azyp edı, jany da azyp, es ketıp, adamgerşılık joǧalyp, adam haiuannan da jaman bolyp kettı…» dep jazady. Qazaqstandaǧy 1919-1922 jyldardaǧy aştyqtyŋ bır sebebı, eldıŋ bırneşe aimaqtarynda oryn alǧan egınnıŋ şyqpai qaluy boldy. Osy jaǧdaiǧa bailanysty keŋes ükımetı 1919 jyldyŋ qaŋtar aiynan bastap «azyq-tülıktı tärkıleu» saiasatyn bastady. Būl saiasat keŋes ökımetınıŋ 1918 jyldyŋ 13 mamyrynan bastap jürgıze bastaǧan azyq-tülık diktaturasyna saima-sai däl kelgen edı. Qazaqstanda egınşılıkpen ainalysuşylardyŋ köp bolmauyna bailanysty bolşevikter qazaqtyŋ malyn kämpeskelep aludy basty maqsat etıp qoidy. Mal – köşpelı halyqtyŋ kün körısınıŋ jalǧyz ǧana közı. Jergılıktı qazaqtar ejelgı ata dästürımen mal ösırumen ainalysyp, maldyŋ jaǧdaiymen jaiy-lym ızdep köşıp-qonyp ömır süretın. «Qazaq jerınde tūratyn basqa ūlttar egınşılıkpen de ainalysatyn, bıraq azyq-tülık saiasatynda basty maqsat etılıp, qazaqtyŋ malyn jinap alu arqyly jürgızılsın» degen tapsyrma qoiyldy. Qazaqtan «mal jinaudyŋ» türı men ädısterın aiuandyq, taǧylyq degen sözdermen ǧana teŋeuge bolady. Mysaly, bır auylǧa kelıp malyn tügel sypyryp alyp ketu jaǧdailary jiı oryn aldy. Ärine, mūndaidan keiın būl auyldyŋ halqynyŋ tırı qaluy mümkın emes edı. Ärtürlı derekter boiynşa osy aştyq jyldarynda millionnan astam halyq aştan qyrylǧan. Sol kezdegı aştyqty körgender ony bylai suretteidı. Qazaqtyŋ qoǧam jäne saiasi qairatkerı Mūstafa Şoqai «Keŋestıŋ qol astyndaǧy Türkıstan. Proletariat diktaturasynyŋ sipattamasy» kıtabynda: «Būl joly älemde būryn-soŋdy qūlaq estımegen keŋes ükımetınıŋ Türkıstannyŋ jergılıktı halqyna jasaǧan «aştyq saiasaty» erekşe äŋgıme etken. Ärine, keŋes ükımetınıŋ mūndai saiasaty qazaqtar tarapynan narazylyq, qarsylyq kördı. Bıraq, mal tartyp aluǧa kelgenderge qarsylyq körsetkenderdı sol kezdegı «Prodarmiia» (sol kezdegı mal tartyp aluǧa jıberılgen qaruly otriadtar osylai atalǧan) jäne Qyzyl armiianyŋ erekşe maqsattaǧy otriadtary (ChON – chrezvychainyi otriad osobogo naznacheniia) olardy aiausyz qataldyqpen basyp jazalady. Jalpy alǧanda, 1919-1922 jyldardaǧy aştyq kezderınde bır millionnan astam qazaq aştan ölgen. Sol kezdegı qazaq sanynyŋ būl şamamen 20-22 paiyzyn qūraidy. Degenmen, qazaqtyŋ sanyn solqyldatyp qūrtqan aştyq otyzynşy jyldary oryn aldy.
Qazaqty qynadai qyrǧan 1931-1932 jyldardaǧy jan türşıgerlık aştyqtyŋ sebebı, sol kezde jürgızılgen keŋes ökımetınıŋ qūityrqy äleumettık-agrarlyq reformasynyŋ saldarynan bolatyn. 1925 jyly 13 qyrküiekte Qazaqstan ölkelık partiia komitetınıŋ hatşylyǧyna Mäskeudegı ortalyq bilık Filipp İsaevich (Şaia İskovich) Goloşekindı jıberdı. 1933 jyldyŋ 21 qaŋtaryna deiın osy qyzmette otyrǧan qazaqtar «Qujaq» atap ketken Goloşekin, halyq jadynda aşarşylyqpen bırge qaldy. 1928 jylǧy 27 tamyzdaǧy «Asa ırı bai şaruaşylyqtary men jartylai feodaldardy kämpeskeleu jäne jer audaru turaly» dekrettı negızge ala otyryp küştep tärkıleuge kırısıp, ırı bailarmen qatar orta şarualardyŋ malyn da zorlyqpen tartyp ala bastady. Nätijesınde 657 bai jer audarylyp, 145 myŋy tärkılenıp, olardyŋ auylşaruaşylyq qūraldary 877 kolhozǧa, 24. 491 jeke şaruaşylyqqa bölınıp berıldı. Tärkıleu zaŋdy būzu arqyly jüzege asyryldy: 1. Ortaşalar bailar qataryna jatqyzyldy. 2. Tärkıleuge jatatyn normaǧa deiın jetkızu üşın jekelegen otbasy şaruaşylyqtary ädeiı bırıktırıldı. 3. Qanauşy elementtermen qatar däulettı jäne ortaşa şaruaşylyqtar da tärkılendı. Būl sovettık saiasi nauqan «Asyra sılteu bolmasyn, aşa tūiaq qalmasyn» deitın ūranmen jüzege asty. 1929 jyly Qazaqstandaǧy mal basy 40 million bolsa, 1933 jyly 4 millionǧa zorǧa jettı. Mal joq jerde, tamaq joq, tırşılık joq. Qazaqtar tūratyn auyldar jappai qyryla bastady. Demograf A.Alekseenkonyŋ aituynşa «…ärtürlı esepteuler men tüzetulerge süiengende 1930 jylǧy qazaq halqynyŋ qyryluy 1mln. 840 myŋ adam nemese jalpy qazaqtyŋ 47,3 paiyzyn qūraidy. «Kışı qazan» töŋkerısın jasamaq bolyp talpynǧan Goloşekinnıŋ saiasatyna qarsy jergılıktı halyq talai ret bas köterdı. Älbette kez-kelgen tolqu küşpen basylyp, qataŋ jazalanyp otyrdy. Talai adamdy «Halyq jauy» dep körsetken Filipp Goloşekinnıŋ özı de köp ūzamai 1939 jyly «antisovettık ūiym qūrdy, Ortalyq komitetke qarsy küres jürgızdı» degen aiyppen tūtqyndalyp, 1941 jyly 27 qaraşada atyldy.
Qazaq dalasyndaǧy jan türşıgerlık aşarşylyqty közı körgen Alaş ziialylary qarap qalmai Tūrar Rysqūlov, Smaǧūl Säduaqasov, Nyǧmet Nūrmaqov, Oraz İsaev, Sūltanbek Qojanov jäne t.b. Mäskeuge resmi hattar daiyndady. BK (b) P OK-niŋ Bas hatşysy İ.Stalin men Qazaq ölkelik partiia komitetiniŋ birinşi hatşysy F.Goloşekinge joldanǧan T.Rysqūlovtyŋ «Stalinge hattary», Ǧ.Müsirepov, M.Ǧataulin, M.Däuletqaliev, E.Altynbekov, Q.Quanyşev jazǧan «Beseudiŋ haty» jäne t.b. hattarda qazaqtyŋ «qara şybyndai» qyryluy men üdere şetel asuynyŋ negızgı sebepteri, ekonomikalyq jäne demografiialyq şyǧyndy aiǧaqtaityn naqty mälimetter berıldi. El ışındegı ahualǧa baǧa bergen 1932 jyly jazylǧan Beseudıŋ hatynda myna tömendegıdei mäseleler köterıldı: 1. Ortaşalarǧa bailarmen bırdei soqqy berıldı, sondyqtan, ortaşalar bailar jaǧyna şyǧuda. 2. Bailar maldy qyryp tastauǧa tyrysuda. 3. «Jalǧan kolhozdardy» ūiymdastyru jalǧasuda. 4. Ölkede aşyǧuşylar sany köbeiude. Däl osyndai resmi hattar 1918-1922 jyldary üzdıksız jürgen aşarşylyq kezınde de jazylǧan bolatyn. Alaida, qazaq ziialylarynyŋ janaiqaiyn estitın qūlaq bolmady, tyŋdausyz qaldy. Onyŋ aqyry nemen aiaqtalǧany, barşamyzǧa mälım.
Öz malyn tonaudan qorǧaǧan, kämpeskeden qaşqan qazaqtarǧa Qyzyl armiianyŋ äskerlerı jıberılıp, özı aştyqtan tityqtaǧan qazaqtardy aiausyz qyruy aşarşylyqty odan da beter örşıttı. Keibır auyldar men rular malyn saqtamaq bolyp köşe bastaǧanda olardyŋ aldynan, soŋynan Qyzyl armiianyŋ otriadtary jıberılıp olardy «basmaşy bandylar» retınde joiuǧa, tūtqyndauǧa būiryq berıldı. Şyn mänınde olar öz maly men otbasy müşelerın aştyqtan aman alyp qalu maqsatynda aştyǧy joq Qytai men Reseige köşudı oilaǧan beibıt jandar bolatyn. Qytaiǧa köşuşılerge tosqauyl qoiuǧa şekaraşylar da öz ülesın qosyp olarǧa pulemetpen oq atqan kezderı de boldy. Osyndai tosqauyldarǧa qaramastan jüzdegen myŋ aştyqtan qaşqan qazaqtar auyl-auyl bolyp Qytai asty.
Qazaqstandy ekı dürkın soqqan HH ǧasyrdaǧy aşarşylyq zūlmatynda 4 millionnan astam adam opat bolǧan-dy. Nätijesınde qazaqtar öz erıkterınen tys, öz otanynda halyqtyŋ üşten bırıne de jetpeitın ūlttyq azşylyq deŋgeiıne jettı. Bosap qalǧan qazaq dalasyna syrttan köşırılgen milliondaǧan adam sosialistık qūrylysty saluǧa kırısıp kettı. Önerkäsıp oşaqtaryn aşyp, qala, zauyt saldy, dürıldetıp tyŋ igerdı. Degenmen, keŋestık rejimnıŋ ideologiiasymen ruhtanǧan jasampaz eŋbektı jandandyruşylar qazaq halqy bastan keşken qasıret auqymyn bılgen joq. Sondyqtan da, elımızde ömır sürıp jatqan barşa halyq, etnostyq toptar qazaqtyŋ ūlttyq apaty jaiyndaǧy şynşyl tarihty bıluge tiıs. Şynşyl tarihty bılu jer-suymyzdy meken etken türlı etnos ökılderın qazaq töŋıregıne tyǧyz toptastyra tüsedı. Qalai aitqanda da, qazaq tarihyndaǧy aşarşylyq jyldary – ūlt taǧdyryndaǧy bölek te, öte auyr tragediia ekenı aqiqat.
Asylhan BİKENOV,
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ dosentı
