Iаdrolyq qarusyz älem köşbasşysy

Nūrsūltan Nazarbaev – tarih tūrǧysynan alǧanda barlyq ölşemder boiynşa teŋdessız saiasatker. Qazaqstan Respublikasynyŋ tūŋǧyş prezidentı öz qolymen qūrǧan jas memleket täuelsızdıgınıŋ alǧaşqy künderınen bastap düniejüzılık iadrolyq qauıpsızdık ısınıŋ köşbasşysy atanuyna qajettı barlyq jaǧdaidy jasady.

 Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev res­mi türde Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı atanysymen şyn mänınde prezidenttık şeşımder şyǧara bastady. Tıptı, Keŋes Odaǧy älı ydyramai tūrǧan şaqta, ärbır ämırı qūdırettı mūnaraly Mäskeuden qaimyqpai, 40 jyl boiy halqyna qasıret şektırıp kelgen jer betındegı eŋ alyp synaq alaŋdarynyŋ bırı – Semei poligonynyŋ kömeiıne qūm qūidy.

Arany ajal şaşqan Semei synaq alaŋynyŋ bar zardabyn bastan keşken qazaq halqy bolatyn. Qasiettı qazaq jerın 40 jyl boiy tajal qarudy synaityn tamūqqa ainaldyrǧan synaq kezınde 450-den astam iadrolyq jarylys jasaldy. Onyŋ 120-dan astamy aşyq aspan astynda jaryldy. Jarylystardyŋ jiyntyq quaty kezınde Hirosimaǧa tastalǧan bombadan 2.5 myŋ esege asyp tüstı. Qazaq dalasynyŋ 300 myŋ şarşy şaqyrymy radiasiiaǧa ulanyp, odan 1.5 millionnan astam adam zardap şektı.

Semei synaq alaŋyn jabu – iadrolyq qarusyz älem qūru jolyndaǧy qazaq halqynyŋ ūly qadamdarynyŋ bastauy boldy. Osy tarihi şeşımnen keiın Ne­vada, Lobnor, Jaŋa jer sekıldı ırı poligondardyŋ ünderı öştı. Qazaqstan Semei synaq alaŋy jabylǧan sätten bastap adam­zat tarihyndaǧy eŋ zūlmat soiyl – iadrolyq qarumen kürestıŋ köşbasşysy atandy. Semei synaq alaŋy jabylǧan 29 tamyz būrnaǧy jyl BŪŪ-nyŋ qararymen «Iаdrolyq synaqtarǧa qarsy ıs-qimyldyŋ halyqaralyq künı» retınde jariialandy.

Auzynan ot şaşqan Keŋes za­manynda qazırgı qazaq memleketınıŋ aumaǧynda orasan zor iadrolyq qaru-jaraqtar qory ornalastyrylǧan edı. Egemendıgın jariialaǧan uaqytta Qazaqstan qūrlyqaralyq ballistikalyq zymyrandarǧa ornatylǧan 1040 iadrolyq oqtūmsyq pen äueden tastauǧa bolatyn 370 iadrolyq bombanyŋ iesı atanyp şyǧa keldı. Jas memleket iadrolyq qūdıretı boiynşa älemde bırden törtınşı oryndy ielendı. Keŋes Odaǧy ydyraǧan, kımnıŋ qaida qalǧany belgısız almaǧaiyp künderde osynşama orasan qaruǧa mūralyq et­ken Qazaqstan özın iadrolyq derjava dep jariialau mümkındıgıne tolyq ie boldy.

Jappai qarulanu bäsekesınıŋ qarqyny älı de qaita qoimaǧan ol künderde «iadrolyq derjava» atanuǧa qyzyǧuşylyq ta zor bola­tyn. Eldıŋ ışındegı saiasatkerlerdıŋ arasynda taǧdyrdyŋ özı syilai salǧan «iadrolyq äleuetten» bas tartpai, ielık etıp qaludy ūsynǧandar köp boldy. Ol älemdık alpauyttardy halyqaralyq qauymdastyqqa endı ǧana müşe atanǧan jas memleketpen dereu sanasuǧa mäjbürleitın kere­met qūral destı mūndai ideia ielerı.

Bıraq, jas memlekettıŋ sonau bır qiyn sätterdegı ǧana emes, ǧasyrlyq, bälkım, myŋjyldyq bolaşaǧyn aiqyndau jauapkerşılıgı Qazaqstannyŋ tūŋǧyş prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevqa jüktelgen edı. Tüpkılıktı şeşımdı Elbasy qabyldady.

Osynau asa jauapkerşılıktı sätte Elbasy airyqşa köregendılık tanyta bılgenın bügıngı taŋda bız maqtanyşpen aita alamyz. Iаdrolyq qarudan erıktı türde bas tartu jönındegı saiasi şeşım Qazaqstannyŋ tūŋǧyş prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ memlekettık jäne strategiialyq köregendıgınıŋ, sondai-aq saiasi erık-jıgerınıŋ aiqyn dälelı bola alady.

Şyntuaitqa kelgende, sol kez­de syrmaq şetınde jürgenderdıŋ köpşılıgı prezidenttıŋ būl ūstanymymen müldem kelıspegenın bız joǧaryda aityp öttık. Olardyŋ denı Qazaqstannyŋ iadrolyq märtebesın jalpaq älemge paş etudı közdedı. Sondyqtan, Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ mūndai tarihi şeşımdı qabyldauynyŋ özı oŋaiǧa soqpaǧany anyq.

Arada nebärı 20 jyl ǧana ötse de, äldeqaşan tarihqa ainalǧan sol künderge köz jügırte oty­ryp, Qazaqstan aumaǧyndaǧy iadrolyq qaru-jaraqtardy Resei Federasiiasynyŋ strategiialyq iadrolyq küşterımen bırlese basqaru mäselesı de qarastyrylǧanyn endı aşyq aituǧa bolady. Alaida, ıstıŋ būlai aiaq alysy iadrolyq qarudy taratpau jönındegı kelısımdı būzu bolyp sanalar edı. Sondyqtan, Qazaqstan prezidentınıŋ köregendıgı men tabandylyǧy bolmaǧanda, bügıngı taŋda qandai memlekette ömır sürıp jatarymyzdy elestetudıŋ özı qiyn. Bır anyǧy – auzynan ajal sepken tajal qarular eşkımge abyroi, bedel äkelmek emes.

Būl rette Qazaqstan halqy ǧana emes, barşa adamzat balasy Qazaqstan Respublikasynyŋ tūŋǧyş prezidentı, Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevqa qaryzdar. Jer betınde bırınşı ret iadrolyq qarudan bırjola, öz erkımen bas tartqan memleket retınde qazaq elı küllı düniejüzıne ülgı boldy. Iаǧni, Nūrsūltan Nazar­baev iadrolyq qarusyz älem qūru ısınıŋ qainar közıne, bastauyna ainaldy.

1991 jyldyŋ jeltoqsanynda Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ basta­masymen Täuelsız Memleketter Dostastyǧynyŋ qūryluyna ǧana emes, būrynǧy Keŋestık keŋıstıktegı iadrolyq qaru-jaraqtarǧa ortaq baqylau jasau tetıkterınıŋ paida boluyna mūryndyq bolǧan Alma­ty deklarasiiasyna qol qoiyldy. Osy deklarasiiamen bırge iadrolyq qarusyz el atanuǧa ūmtylǧan täuelsız memleketterge qūrmetpen qarau jönınde mälımdeme jasaldy.

Bızdıŋ elımızdıŋ iadrolyq qarusyz memleket atanuyna ekı el arasyndaǧy tiıstı kelısımşarttyŋ negızınde Qazaqstanmen qol qosa qimyldaǧan Resei Federasiiasy ǧana emes, alystaǧy Amerika Qūrama Ştatta­ry da özındık üles qosqanyn joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Eŋ qiyn za­mandarda iadrolyq oqtūmsyqtardyŋ böten oily bäzbıreulerdıŋ qoldaryna tüsıp ketpei, tolyqqandy zalalsyzdandyrylyp, joiyluy­na qyruar qarjy qajet bolǧany anyq. Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaev AQŞ basşylyǧymen ötkızgen kelıssözderınıŋ nätijesınde Qūrama Ştattar Qazaqstanǧa osy tūrǧydan ülken kömek körsettı. Būl toqsanynşy jyldardyŋ basyndaǧy ekonomikalyq asa auyr kezeŋdı bastan keşırgen Qazaqstan üşın airyqşa maŋyzdy faktorlardyŋ bırı bolǧany anyq. Iаdrolyq qarusyz mem­leket qūru jönındegı tarihi şeşımın qabyldai otyryp, Qazaqstan basşy­sy Nūrsūltan Nazarbaev, bırınşıden, öz elı üşın iadrolyq derjavalar­dan qauıpsızdık kepıldıgın ala aldy, ekınşıden, oqtūmsyqtardyŋ tügelımen joiyluyna kepıldık retınde sol iadrolyq memleketterdıŋ bırqataryn tarta otyryp, özınıŋ beibıt nietın küllı älemge däleldei aldy.

Qazaqstannyŋ iadrolyq qarusyz memleket atanuyna jol salǧan taǧy bır maŋyzdy qadam prezident Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ öz elı Iаdrolyq qarudy taratpau tura­ly kelısımşartqa qosyluǧa daiyn ekendıgın mälımdeuı boldy. Ol osynau tarihi mälımdemesın 1992 jylǧy 18-23 mamyrda Vaşingtonǧa jasaǧan alǧaşqy resmi sapary barysyn­da jasady. Osy mälımdemenıŋ aia­synda Qazaqstannyŋ aumaǧyndaǧy barlyq iadrolyq oqtūmsyqtardy zalalsyzdandyrudyŋ naqty tetıkterı jasaldy.

Köp ūzamai Qazaqstan Iаdrolyq qarudy taratpau jönındegı kelısımşartqa qosyldy. Keiın tek öz aumaǧynda ǧana emes, jalpy Ortalyq Aziia aumaǧynda iadrolyq qarusyz keŋıstık qūru bastamasyn köterıp, ony tabysty jüzege asyrdy. Qazaqstan basşysy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ būl qadamyn küllı älem elderınıŋ köşbasşylary airyqşa joǧary baǧalady. Osylai täuelsız qazaq elı özınıŋ ärbır äreketımen, ärbır qadamymen keŋ-baitaq qazaq elınıŋ beibıt maqsattaryn düniejüzıne paş ete otyryp, barlyq körşılerımen jäne alystaǧy strategiialyq ärıptesterımen tatu qarym-qatynas qūra bıldı. Būl älemnıŋ är qiyrynda soǧys oşaqtary byqsyp, myŋdaǧan jazyqsyz adamnyŋ beikünä qany tögılıp jatqan qazırgı taŋda asa maŋyzdy şarua ekenı aidan anyq.

Osylai täuelsızdıgın alǧannan bergı 20 jyldan astam uaqytta Qazaqstan Respublikasy men onyŋ tūŋǧyş prezidentı Nūrsūltan Nazar­baev iadrolyq qarusyz älem qūru jo­lynda tūraqty jäne satyly türde bır ǧana saiasatty ūstanyp kele jatyr.

Qazaqstan basşysynyŋ bükıl älem elderı Iаdrolyq synaqtarǧa tyiym saludyŋ jalpyǧa ortaq kelısımın qabyldauy üşın jasap jatqan qajyrly eŋbegı de airyqşa maŋyzdy. Būl üşın bırqatar mem­leketter ol kelısımdı ratifika­siialauy, kelesı bıreulerı oǧan qol qoiulary qajet. Sonda ǧana joiqyn jarylys quaty bar materialdardy äskeri maqsattarǧa paidalanuǧa tyiym salatyn kelısımşart paida bolmaq. Ökınıştısı, äzırge mūndai kelısımşart älı joq. Eger Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ közdegenı oryndalyp, sondai kelısımşart jasala qalǧan jaǧdaida, būl iadrolyq qarusyz älem qūru mäselesındegı zor sekırıs bo­lar edı. Qazaqstan basşysynyŋ iadrolyq qauıpsızdık ısındegı sözsız moiyndalǧan zor bedelı men osy baǧyttaǧy qajyrly eŋbekterın eskersek, Jer-anany joiqyn qarumen tūnşyqtyrudyŋ közsız eserlıgın älem elderı moiyndaityn, sonyŋ nätijesınde osynau kelısımge qol qoiatyn sät erte me, keş pe bola­ryna sengıŋ keledı.

Ärine, qazırgı taŋda iadrolyq qarusyz älem osy jyly, osy künı ornaidy dep kesıp-pışıp aitu mümkın emes. Bıraq, alǧa belgılı bır meje qoiyp, osyndai merzımge deiın osyn­dai qadamdar jasaluy qajet dep, soǧan ūmtylu kerek. Elbasynyŋ basty ūstanymy – iadrolyq qarusyz älem qūru jolynda barlyq memleketterdıŋ ortaq qadamdaryn aiqyndaityn jalpyǧa ortaq dekla­rasiiany qabyldau jaiyn osy bastan qolǧa alu – eŋ maŋyzdysy. Qandai da bır ıs tabysty aiaqtaluy üşın ol aldymen bastaluy kerek. Sol üşın älem elderın Qazaqstannyŋ kemeŋger basşysy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ küllı adamzat balasynyŋ ortaq igılıgı jolyndaǧy ızgı bastamasyn qoldauǧa ündeiık!

Ǧalym QOJABEKOV