Ömırde ärkım de zaŋdyq sauattylyǧyn arttyryp otyrǧany jön. Azamattardyŋ nemese zaŋdy tūlǧalardyŋ özındık älde mülıktık qūqyqtaryna bailanysty tuyndaityn zaŋdyq tūrǧydaǧy (bala tuuy, nekege otyru, adam ölımı, mülıktı mūraǧa qaldyru, jūmysqa ornalasu, taǧy da basqa jailar) ömırlık maŋyzdy mäselelerdı eş qiyndyqsyz retteu üşın qūqyqtyq sauattylyq kerek.
Ärı būl jaǧdailar kuälar arqyly memlekettık ökılettı organdar bergen anyqtama, eŋbek kıtapşasy, basqa da aktılermen naqty qūjat türınde räsımdeluı qajet. Mäselen, mūragerlıktı jalǧastyru üşın mūrager kuälıgı alynuy kerek. Ol üşın notariuske özınıŋ tuu turaly kuälıgımen bırge mūra qaldyruşynyŋ tuystyq qatynasyn aiqyndaityn naqty qūjat qajet. Sonymen qosa, onyŋ qaşan qaitys bolǧany turaly da kuälık tapsyrylady. Eger osylardyŋ bırınde säl qatelık ketse nemese däldık anyqtalmasa, mūragerlık jalǧaspaidy. Bır ǧana mysal, Astana qalasynyŋ tūrǧyny Samat Elşıbek äkesınen qalǧan tört bölmelı üige mūragerlık etuge bekıngen. Dūrys, ol – onyŋ tuǧan jalǧyz balasy. Alaida aldyn ala toltyrylǧan qūjat zaŋdy küşıne enerde äkesınıŋ jeke kuälıgındegı atymen balasynyŋ äkesınıŋ atynda bır ärıp auysyp ketken. Äkesınıŋ aty «Janbolat», al mūnyŋ kuälıgınde «Jambolatūly» bolyp jazylyp ketken. Mıne, osy jerden şi şyǧyp, mäsele sotqa deiın jetken jaǧdaiy bar.
Sol siiaqty zeinet jasyna jetkende eŋbek ötılın naqtylau üşın de eŋbek kıtapşasyndaǧy jūmys beruşınıŋ mörı basylyp, qoly qoiylǧan būiryǧy men mekeme atauy naqty körınıp tūruy qajet. Bızde köp jaǧdaida adamdar özınıŋ eŋbek kıtapşasynyŋ toltyruyna onşa män bermeidı. Ony köbı kadr bölımı qyzmetkerınıŋ jūmysy dep sanaidy. Al şyndyǧynda, ol sızdıŋ de jūmysyŋyz. Öitkenı eŋbek kıtapşasynyŋ sauatty da dūrys toltyryluy eŋ bırınşı sızge qajet.
Asyrauşysynan aiyrylǧandarǧa järdemaqy alu üşın qūzyrly organdarǧa özınıŋ tuuy turaly kuälıgımen qosa asyrauşysynyŋ qaitys bolǧany jönınde kuälık te bırge tapsyrylady. Alaida köbıne auyldyq jerde qūjattarǧa onşa mūqiiat bolmai, joǧalyp nemese bülınıp, jaramsyz bolyp qalyp jatatyn jailar kezdesedı. Tıptı keide bes-alty bala ömırge kelgenşe nekege tūrmaityn ata-analar bolady. Mūndai jaǧdaida zaŋdyq maŋyzy bar faktıler QR Azamattyq kodeksınıŋ 305-baby boiynşa erekşe öndırıstegı azamattyq üderıs tärtıbınde naqtylanady.
Atap aitqanda, sot azamattardyŋ nemese zaŋdy tūlǧalardyŋ jeke ne mülıktık qūqyqtarynyŋ tuyndauyna, özgeruıne nemese toqtatyluyna bailanysty bolatyn faktılerdı anyqtaidy. Olar mynalar: adamdardyŋ tuystyq qatynasy; adamnyŋ bıreudıŋ asyrauynda boluy; tuudy, bala asyrap aludy, nekege tūrudy, ajyrasudy jäne qaitys boludy tırkeu; äke boludy tanu.
Sonymen qosa, qūjatqa ielık etu faktısı, jazataiym oqiǧa faktısı; mūrany qabyldau faktısı jäne mūranyŋ aşylu orny; eŋbek ötılı faktısı (zeinetaqy taǧaiyndau, eŋbekke uaqytşa jaramsyzdyq boiynşa järdemaqy jäne t. b.) qūjattar da talap etıledı. Eger Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋnamasynda olardy anyqtaudyŋ basqa tärtıbı közdelmese, sot zaŋdyq maŋyzy bar özge de faktılerdı belgıleidı. Osylaişa sotta anyqtalǧan zaŋdy faktılerdıŋ tızımı jalǧasuy mümkın. Zaŋdy faktılerdı anyqtau turaly ıster jyljymaityn mülık nysandaryn ielenudı, paidalanudy jäne (nemese) olarǧa bilık etudı rastaityn qūjattardyŋ boluy faktısın qospaǧanda, aryz beruşınıŋ tūrǧylyqty jerı boiynşa berılgen aryz negızınde qozǧalady. Ötınışte jyljymaityn mülıktıŋ ornalasqan jerı, zaŋdy faktını anyqtau üşın qandai maqsatta talap etıletını mındettı türde körsetıluı kerek. Sotqa köbınese eŋbek ötılın esepteude, onyŋ ışınde mügedektı kütu uaqytyn, zeinetaqy taǧaiyndauǧa qajettı qiyn jaǧdaida jūmys ıstegen kezeŋın anyqtau üşın, sondai-aq, tuystary ūsynǧan qūjattary arqyly azamattyŋ tuystyǧyn rastai almaǧan jaǧdailarda jügınedı. Mıne, osylardyŋ barlyǧynda qūjattardyŋ däldıgı, mūqiiattylyq jäne qūqyqtyq sauattylyq qajet.
Eŋbek ötılınıŋ zaŋdy negızınde zeinetkerlık jasqa jetkende zeinetaqy taǧaiyndalady, paiyzdyq üstemeler men eŋbek ötılı üşın bırjolǧy syiaqy töleu belgılenedı.
Azamattar eŋbek ötılın basqa jolmen rastau mümkın bolmaǧan kezde sotqa jügınıp jatady. Alaida osyny sotqa jetkızbei, jergılıktı eŋbek jäne halyqty jūmyspen qamtu jönındegı memlekettık organdar qolda bar qūjattar negızınde jūmys ötılın rastau mümkındıgı turaly mäselenı jan-jaqty tüsındıruı tiıs.
Uäkılettı memlekettık organ bas tartqan jaǧdaida, sot zeinetaqy jarnalary turaly anyqtamalardyŋ, jūmys beruşınıŋ mūraǧatqa ötkızılgen qūjattary men aiǧaqtar negızınde ädıldıktı qalpyna keltıre alady.
Aigül TILEUBAEVA,
Astana qalasy sotynyŋ sudiasy
