Qarttyqtyŋ da öz tirligi, qamy, quanyşy, qaiǧy-mūŋy, nazy baryn eskersek, būl – alaŋsyz qarttyǧyŋdy bügin oila degen söz. Arqaŋdy aiazdai qarityn naryq zamanynda sürinip qūlaǧannyŋ eşkim qoltyǧynan köter¬meidi. Osylai kündelikti küibeŋmen qalai qartaiǧanymyzdy da bilmei qalatynymyz bar. Būl mūŋsyz qarttyǧyŋdy öziŋ oilap, erteŋgi künge qamdanudy büginnen bastaudy meŋzeidi. Aitpaǧymyz, qalyŋ būqara öz bolaşaǧyna salǧan qarjylyq salymnyŋ salmaǧyn biluge büginnen kiriskeni jön.
Mäseleniŋ törkinin uaiymsyz qarttyqtyŋ kepili – zeinetaqy jüiesiniŋ otandyq hal-ahualynan bas¬tasaq… Büginde jinaqtauşy zeinetaqy qorlarynyŋ jūmysy kenjelep barady degendi jii estimiz. Būl mäsele soŋǧy birer jyldyŋ işinde eldiŋ alaŋ¬dauşylyǧyna negiz bolyp jür. «Jas keziŋde – beinet, qar¬taiǧanda – zeinet» dep, qart¬tyqtyŋ qamyn küittegen eldiŋ köŋil küiin tüsinuge bo¬lady. Onsyz da zeinetaqy jüiesi salasyndaǧy sarapşylar qazaq¬standyqtardyŋ alaŋsyz qart¬tyqty bastan keşiretinderine kümänmen qaraidy. Mäselen, 20 jasynda eŋbek jolyn bastaǧan azamat ai saiyn tapqan taby¬synyŋ 10%-yn jinaqtauşy zeinetaqy qoryna böledi. Būl belgilengen paiyz bolaşaqta bizge qamsyz qarttyqty qam¬tamasyz ete ala ma degen küdikti oi köpşiliktiŋ kökeiin küpti etip otyrǧan syŋaily. Mäseleni şe¬şudiŋ joly Elbasynyŋ Qazaqstan halqyna arnaǧan biylǧy Joldauynda aityldy. Memleket basşysy zeinetaqy jüiesin jetildiru mäselesine qatysty Ükimet pen Ūlttyq bankke ar¬naiy tapsyrma jüktedi. Büginde salymşylardyŋ zei-netaqy qorlarynyŋ investi¬siialyq saiasatyna yqpal etu müm¬kin¬dikteri joq ekenin, sondyqtan da zeinetaqy audarymdaryna alym¬ǧa qaraǧandai qarau qalyp¬tas¬qanyn, al jekelegen zeinet¬aqy qorlarynyŋ basşylyǧy olardy özinikindei körip, köbine köp şyǧyndaryn jabu arqyly aksionerlerdiŋ müddelerine qyzmet isteitinin alǧa tartqan Nūrsūltan Nazarbaev Ükimet Ūlttyq bankpen birlesip birinşi jartyjyldyqtyŋ soŋyna deiin zeinetaqy jüiesin jetildiru jöninde ūsynystar qalyp¬tas-tyruy kerek ekenin aiyryqşa atady. Şyntuaityna kelgende, qazir eldegi zeinetaqy qorla¬ry¬nyŋ jūmysy köŋil könşitpeidi. Paiyzdyq ösimniŋ joqtyǧynan olardyŋ keibiri kirisin qai salaǧa salaryn bilmei jür. Statis¬ti¬kalyq mälimetterge süiensek, qazir elimizde – 11 jinaqtauşy zeinetaqy qory jūmys isteidi. Salymşylardyŋ derbes zeinet¬aqy şottarynyŋ sany – 8,2 mln birlik, mindetti zeinetaqy jar¬nasyn töleuşiler – 5,6 mln adam. Būl jūmyspen qamtylǧandardyŋ 67%-yn qūraidy Salymşy¬lar¬dyŋ zeinetaqy jinaqtary 2011 jyldyŋ basynan beri 17,4%-ǧa köbeiip, 2 trillion 651 mlrd teŋgeni qūrapty.
Egemendigimizdi alyp, etek-jeŋi¬mizdi jiia bastaǧan tūstan beri qarai şeginsek elimiz Keŋ¬ester Odaǧynyŋ şekpeninen şyqqan elderdiŋ arasynda zeinet¬aqynyŋ jinaqtau jüiesin qolda¬nysqa birinşi bolyp engizdi. 1997 jyly elde zeinetaqymen qam¬tamasyz etu jüiesin reformalau tūjyrym¬damasy maqūldanyp, osy jyly «Qazaq¬stan Respublika¬synda zeinet¬aqymen qamsyz¬dan¬dyru turaly» zaŋ qabyldandy. 1998 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap Chili täjiribesine negizdelgen äleumettik qamsyzdandyrudyŋ jaŋa jolyna tüstik. Jaŋa jüie¬niŋ mäni – jinaqtau zeinetaqy qory negizin qūru arqyly mem¬lekettik birdei zeinetaqy töleu jüiesinen birtindep bas tartu bolatyn. Büginde elimizde aralas zeinetaqy jüiesi – jaŋa jinaqtau jäne būrynǧy memlekettik zei-netaqy töleu jüiesi jūmys isteidi. Qazaqstan Respubli¬ka¬synda zei¬netaqy jüiesin damytu jönindegi zertteu jūmysynyŋ şeŋberinde jürgizilgen Düniejüzilik banktyŋ aktuarlyq esepteuleri boiynşa 2043 jyly elimizdegi aralas zeinetaqy jüiesiniŋ küni bitip, zeinetker jinaqtau qorynda jiǧan-tergenimen ömir süredi dep boljanuda.
Zeinetaqy jüiesin reforma¬laudyŋ on tört jyly işinde qazaqstandyq täjiribe öziniŋ jetis¬tikteri men kemşilikterin körsetip berdi. Jetistik dep 14 jyl işinde zeinetaqy jüiesin qūruǧa arnalǧan tūjyrymdy jäne normativtik qūqyqtyq bazanyŋ qalyptasqanyn, sondai-aq, ji¬naq¬tauşy zeinetaqy jüiesiniŋ infraqūrylymy jasalyp, jüieni basqarudyŋ täjiribesi jinaq¬talǧanyn aituǧa bolady. Degenmen, zeinetaqymen qamsyzdandyru jüiesiniŋ kemşin tūstary da joq emes. Jüieniŋ qar-jylyq tūraqtylyǧy, senimdiligi, şynaiylyǧyna, äleu¬mettik tiim¬diligine qatysty şeşil¬megen birqatar mäsele bar. Senim¬dilik demekşi, osy jyldar ara¬lyǧynda zeinetkerlerdiŋ zeinet¬aqysyn esepteu jäne qaita esep¬teudegi äleumettik ädiletsizdik, iaǧni esep¬telingen zeinetaqynyŋ sol kezde alǧan jalaqy men atqarǧan eŋbek¬ke säikes emestigine baila¬nysty būqara tarapynan renişter de aitylyp keledi. Halyqtyŋ seni¬mine selkeu tüsirgen zeinetaqy qorlarynyŋ qyzmetindegi biriz¬diliktiŋ joqtyǧynan tauy şaǧyl¬ǧan salymşylar zeinetaqy qor¬larynyŋ birinen ekinşisine, odan qaldy üşinşisine auysyp, san soǧyp jür. Nelikten? Bizdegi zeinetaqy jüiesiniŋ tasy örge domalamai jatqandyǧynyŋ sebebi ne? Tarqatyp aitar bolsaq, birinşiden, zeinetaqy qorlarynyŋ milliardtaǧan qarjyny taŋdauly jobalarǧa salyp, odan üsteme paida tabu mümkindigi zaŋmen şektelgen. Ekinşiden, damyǧan eldermen salystyrǧanda salym mölşeri azdyq etedi. Köptegen şet elderde eŋbekker jalaqysynyŋ kem degende 20 nemese odan da köp paiyzyn audarsa, bizde nebäri 10 paiyz ǧana. Üşinşiden, eldegi jalaqynyŋ azdyǧy mäseleni oŋtaily şeşuge böget bolyp otyr. Jüieni reformalau jyldary elimizdegi jinaqtauşy zeinetaqy qorlarynyŋ sany – 20 bolatyn. Naryqtyŋ qatal zaŋy qoia ma? Endi qalǧan 11 zeinetaqy qorynyŋ jūmysyn jetildirip, sannan göri sapaǧa män bergennen nätije jaman bolmas. Taǧy bir mäsele. Soŋǧy kezderi älem elderin dür¬beleŋge salǧan daǧ¬darystyŋ ekinşi tolqyny zeinet¬aqy qorlaryn da ainalyp ötpeitini ras. Sebebi, qazirgi qarjy naryǧyndaǧy osal buyn – osy jinaqtauşy zeinetaqy qorlary bolyp tūr. Dei tūr¬ǧan¬men, elimizdiŋ 2020 jylǧa deiin¬gi strategiialyq damu josparynda jaqyn onjyldyqta äleumettik qorǧau mäselesi eli¬mizdiŋ negizgi damu basymdyqtary bolyp belgi¬lengen. Osyǧan säikes tūrǧyn-dardy jinaqtauşy zei¬netaqy qorlarynyŋ qyzmetimen qamtudy keŋeitu, jinaqtauşy zeinetaqy qorlarynyŋ inves¬tisiialyq qyzmetin jäne olar-daǧy zeinetaqy tölemderi tetigin jetildiru, zeinetaqy annuitteri rynogyn damytu qoldanystaǧy jinaq¬tauşy zeinetaqy jüiesin jetil¬dirudiŋ basty baǧyty bolyp tabylady. Büginde jinaqtauşy qorlardyŋ investisiialyq qorjyny negizinen qarjy mi¬nistrligi men ūlttyq qor şyǧa¬ratyn qūndy qaǧazdarǧa täueldi bolyp tūr. Zaŋmen belgilengen ereje boiynşa salymdar naqty qarjylyq qūraldarǧa salynuy tiis ekenin eskersek, qoldaǧy qarjyny neǧūrlym tabysy mol salalarǧa salǧan jön bolar. Qalai degenmen de, zeinetaqy jüiesiniŋ jaŋǧyruy ūlttyq ekonomikanyŋ ösimine tikelei bailanysty bolǧandyqtan, al¬daǧy mindettiŋ auqymy bölek. Ol – zeinetaqy jüiesin zaman talabyna sai qaita jasaqtau.
PS: Elbasy zeinetaqy jüiesin jaŋǧyrtudy tapsyrdy. Ükimettiŋ būl mäselege qatysty naqty qandai qadamǧa baratyny belgisiz. Äiteuir, halyq zeinetaqy taǧaiyndau jüiesiniŋ özgeruin kütumen jür. Bastysy – el şapaǧatyn körse, halyqqa şarapatyn berse igi.
Ainūr ŞIDERBAEVA