Ötken jūma künı bükıl türkı düniesı köz tıkken türkı tıldes memleketterdıŋ yntymaqtastyq keŋesınıŋ VIII sammitı Türkiianyŋ Ystanbūl qalasynda aşyldy. Türkiia prezidentı Rejep Taiyp Erdoǧannyŋ töraǧalyǧymen ötken būl keŋeske Qazaqstan, Äzerbaijan, Qyrǧyzstan, Özbekstan elderınıŋ basşylary, sondai-aq baqylauşy el retınde Majarstannyŋ premer-ministrı men Türıkmenstannyŋ prezidentı qatysty. Tübı bır türkınıŋ tūqymy bas qosqan būl jinalysta türkı keŋesınıŋ qūrmettı töraǧasy, Elbasy N.Nazarbaev beineündeu joldap, «Türkı älemınıŋ damu tarihyndaǧy jaŋa däuır bastalǧanyn» airyqşa atap ötse, «Bız tatulyqtyŋ jaŋa kezeŋıne qadam bastyq» dep söz bastaǧan Prezident Qasym-Jomart Toqaev keŋestıŋ keleşegıne qatysty örelı oilary men ūtymdy ūsynystaryn ortaǧa saldy.
«Sifrlyq tehnologiialar däuırındegı jasyl tehnologiialar men aqyldy qalalar» taqyrybynda ötken būl sammitte tübı bır türkı balasynyŋ basyn qosqan ūiymnyŋ atauyn «Türkı memleketterı ūiymy» dep özgertuı, sondai-aq türkı älemınıŋ 2040 jylǧa deiıngı strategiialyq qūjaty qabyldanuy düiım jūrtty dür sılkındırgen jaŋalyq boldy. Türkı tıldes memleketterdıŋ sözden ıske köşıp, ūiymǧa jaŋa atau beruı ūly odaqtyŋ halyqaralyq arenadaǧy pozisiiasyn nyǧaituǧa jäne onyŋ qyzmetın keŋeituge körsetetın yqpaly da airyqşa ekenı aitpasa da belgılı. Endeşe dosty quantyp, dūşpannyŋ ūiqysyn qaşyrǧan jaŋa ūiymnyŋ bolaşaǧy qandai, būl ūiymnyŋ qūryluyna Qytai men Resei qandai reaksiia tanytuy mümkın degen taqyrypty tarqatyp köreiık.
Türkı keŋesı qandai nätije berdı?
Türkı tıldes memleketterdıŋ yntymaqtastyq keŋesın qūru turaly qaulyǧa 2009 jyldyŋ 3 qazanynda Äzerbaijannyŋ Nahichevan qalasynda ötken türkı tıldes memleketter basşylarynyŋ 9-sammitınde qol qoiyldy. Qazaqstannyŋ Tūŋǧyş Prezidentı – Elbasy N.Nazarbaevtyŋ ūsynysymen qūrylǧan būl ūiym ötken 12 jylda Ortalyq Aziiadaǧy türkı tıldes memleketter men Türkiia arasyndaǧy san-salaly bailanystyŋ qarqyn aluyna ülken septıgın tigızdı. Alǧaşynda keŋeske Qazaqstan, Türkiia, Qyrǧyzstan, Äzerbaijan elderı müşe boldy. 2018 jyly Vengriia «baiqauşy el» märtebesın alsa, 2019 jyly Özbekstan respublikasy türkı keŋesıne qosyldy.
Türkı keŋesı aiasynda köptegen jūmystar atqarylyp, türkı tıldes memleketter arasyndaǧy qarym-qatynasty nyǧaita tüstı. Aitalyq, keŋeske müşe memleketter arasyndaǧy sauda-ekonomikalyq yntymaqtastyqty damytu, investisiialyq ahualdy jaqsartu, käsıpkerlık pen turizmdı örıstetu maqsatynda 4 jūmys toby öz qyzmetın bastady. 2011 jyly türkı keŋesınıŋ ıskerlık keŋesı qūryldy. Türkı keŋesıne müşe elderdıŋ mädeni jäne tarihi qalalaryna 14 kündık saiahat – «Qazırgı zamanǧy jıbek joly» arnauly bırlesken jobasy ıske qosyldy. 2019 jyly elordada ötken astana ekonomikalyq forumynda türkı sauda-önerkäsıp palatasyn qūru turaly qūjatqa qol qoiyldy. 2010 jyly türkı düniesın zertteitın ǧylymi ortalyq – Türkı akademiiasy aşyldy. 2014 jyly Äzerbaijanda Türkı mädenietı jäne mūrasy qory qūryldy. Türkı tıldes halyqtardyŋ mädeni-tarihi bailanystaryn nyǧaita tüsu üşın bükılälemdık köşpelıler oiyny da ünemı ötkızılıp keledı. 2008 jyldan berı keŋes aiasynda qyzmetı parlamentaralyq yntymaqtastyqty damytuǧa baǧyttalǧan türkı tıldes memleketterdıŋ parlamenttık assambleiasy öz jūmysyn bastady. 1993 jyly qūrylǧan halyqaralyq türkı mädenietı ūiymy da türkı tıldes halyqtardyŋ arasyndaǧy ruhani bailanystardy jandandyruǧa tyŋ serpın berdı. 2014 jyly N.Nazarbaev türkı tıldes memleketterdıŋ ortaq telearnasyn qūru bastamasyn köterdı. Mūny keŋeske müşe elder tügel qoldaǧanmen, ärtürlı sebepterge bailanysty ortaq telearna bügınge deiın qūrylǧan joq.
Sauda-sattyqta da serpın berdı
Türkı ūiymyna keler jyly müşe bolatyn Türıkmenstan Respublikasyn qosa eseptesek, ūiymǧa müşe elderdıŋ jalpy halyq sany 180 millionnan asady. Ekonomikalyq tūrǧydan alǧanda, būl ülken naryq sanalady. Qazırdıŋ özınde türkı elderınıŋ jalpy sauda kölemı – 21 milliard dollar. Būl bükılälemdık saudanyŋ 3 paiyzyn qūraidy. Bolaşaqta būl körsetkıştı 10 paiyzǧa deiın ösıru josparlanyp otyr. Osy retkı basqosuda Türkiia prezidentı Erdoǧannyŋ «qūrlyq, äue, teŋız joldary arqyly tyǧyz bailanysta bolmasaq, körnektı nätijege qol jetkıze almaimyz» dep qadap aitqanyn eskersek, bolaşaqta ūiymǧa müşe elder arasyndaǧy sauda-sattyq kölemın arttyru üşın jaŋa sauda joldaryna basymdylyq berıletını anyq.
2020 jyly Türkiianyŋ Ystanbūl qalasy men Qytaidyŋ Şanhai qalasyn jalǧaityn temır jol jelısı ıske qosylǧany belgılı. Ekı qūrlyqty, ekı teŋızdı, 5 memlekettı endei ötıp, jalpy ūzyndyǧy 8700 şaqyrym joldy 12 künde eŋseruge mümkındık beretın būl temır jol jelısı – Europadan Qytaiǧa baratyn eŋ qysqa jol. Jaŋa liniia Ystanbūldyŋ Cherkezkioi temır jol vokzalynan bastalyp, Marmarai tonnelı arqyly Bosfor būǧazynan ötıp, Ankara arqyly Türkiia men Gruziia şekarasynda ornalasqan Karsqa jetedı. Osy jerden 2017 jyly ıske qosylǧan jaŋa Kars-Tbilisi-Baku kölık dälızıne qosylady. Kaspii jaǧasyna jetkennen keiın su joly arqyly Qazaqstannyŋ Aqtau portyna at basyn tıreidı. Odan ärı Qazaqstandy basyp ötıp, Siian provinsiiasy arqyly Şanhaiǧa jetedı. Ärine, būl tasymal baǧytynyŋ Qytai men Türkiia üşın ǧana emes, ortadaǧy Qazaqstan, Äzerbaijan elderı üşın de tiımdılıgı köp. Qytai men Türkiia tauar tasymaly jaǧynda uaqyttan jäne jolaqydan ūtsa, ortadaǧy elderdıŋ qorjynyna ärı-berı ötken jükten tüsetın kedendık salyqtyŋ özınen qyruar paida qalady. Sondai-aq būl jol aldaǧy uaqytta türkı keŋesıne müşe elder arasyndaǧy sauda-sattyqty jandandyruǧa, şūǧyl jaǧdaida gumanitarlyq tūrǧydan tez kömek körsetuge de keŋ jol aşady.
Tauly Qarabaq soǧysynyŋ jeŋısı Türkiianyŋ Ortalyq Aziia naryǧyna şyǧatyn jolyn keŋeitıp qana qoimai, türkı elderı jūdyryqtai jūmylsa, eşkımge jem bolmaitynyn anyq aŋǧartty. Şyny kerek, türkı memleketterı 30 jyl boiy Türkı Odaǧyn qūrudan jasqanyp keldı. Äsırese, qaşanda Reseidıŋ qas-qabaǧyna qaraityn Ortalyq Aziiadaǧy elder Türkiiamen jaqyndasamyn dep orys pen qytaidyŋ kärıne jolyǧudan qatty alaŋdaityn. Türkı keŋesınıŋ bırden odaq bolyp qūrylmai, ūiym bolyp ūiysuynyŋ arǧy jaǧynda da osyndai mäsele jatyr. Degenmen soŋǧy jyldary Reseidıŋ Batystyŋ sanksiiasyna ılınuı jäne halyqaralyq sahnada Türkiia yqpalynyŋ üzdıksız artuy, sonymen qatar Türkiianyŋ Ortalyq Aziiada öz yqpalyn qalyptastyruǧa küş saluy Ortalyq Aziiadaǧy elderdıŋ ekonomikalyq sauda qatynasyn jaŋa baǧytqa bet aldyruyna mümkındık berdı. Būl öz kezegınde Resei yqpalyndaǧy keden odaǧynyŋ ırge keŋeituıne tejeu rölın atqaryp, odaqta ryqsyz orynda tūrǧan Qazaqstannyŋ Resei «ūzyn syzsa jürıp, qysqa syzsa tūratyn» jaǧdaiyn özgertuıne de ülken mümkındık beredı.
Körşılerdıŋ köŋılı küptı
Türkı ūiymynan Qytai men Reseidıŋ airyqşa sekem alatyny aitpasa da tüsınıktı. Atap aitqanda, Resei qyrǧyz, qazaq, özbek, türıkmen, äzerbaijan elderınıŋ Mäskeuden aqyryn-aqyryn alystap, «alty memleket, bır ūlt» saiasatyn atqaryp otyrǧan Ankaranyŋ töŋıregıne toptasuynan alaŋdasa, Qytai Türkiianyŋ Ortalyq Aziiadaǧy yqpalynyŋ artuyn, sondai-aq türkı halyqtarynyŋ bırlesuın özıne ülken qater sanaidy. Onyŋ üstıne, türkı elderı arasyndaǧy bailanys tek ekonomika, mädeniet, ǧylym-tehnika salasymen ǧana şektelmei, äskeri saladaǧy yntymaqtastyqty da nyǧaita tüskenı, dälırek aitqanda, Äzerbaijan, Türıkmenstan elderınıŋ Türkiianyŋ jaŋa qarularyn satyp aluy, qazaq, qyrǧyz, özbek elderınıŋ de Türkiianyŋ «bairaktar» syndy zamanaui soǧys qūraldaryn alu üşın kelıssözder jürgıze bastauy būl elderdı «uaqyty ötken» eskı qaru-jaraqpen jarylqap otyrǧan Reseidıŋ mazasyn qaşyrdy. Qarabaq soǧysy da tek Resei qaruyna süienudıŋ künı öte bastaǧanyn aiqyn aŋǧartty. Qarabaqta ǧana emes, Siriia men Liviiada da aldyn qaita-qaita orap ketken türıkterdıŋ Ortalyq Aziiaǧa «tūmsyǧyn tyqqanymen» qoimai, Ukrainaǧa qaru satqanyna ıştei qatty qapaly. Keşe keŋes, bügın ūiym qūrǧan elderdıŋ erteŋ odaq qūru oiy da joq emes ekenın orystar da sezıp otyr.
Bolaşaqta türkı ūiymy qūrylatyny jönınde 2006 jyldan bastap aita bastaǧan Qytai sarapşylary türkı ūiymyn Qytaidyŋ Ortalyq Aziiaǧa jasaityn yqpalyna ülken tosqauyl dep sanaidy. Bır auyz sözben aitqanda, Qytai türkı ūiymynyŋ ekonomikalyq jaqtaǧy rölınen görı jaǧdaiǧa jasaityn yqpalyna barynşa nazar audaruda. Sebebı qytailar bolaşaqta türkı ūiymy küşeise, ūiǧyr, qazaq, qyrǧyz, özbek syndy 15 million türkı ūlty qonystanǧan Şyŋjaŋǧa da äser jasauynan qatty alaŋdaidy. Onyŋ üstıne, Ortalyq Aziiadaǧy memleketter täuelsızdık alǧannan keiın atalǧan öŋırde ūiǧyrlar da täuelsızdıkke ūmtylyp, qandy qaqtyǧystar oryn aldy. Sosyn da şyǧar, türkı ūiymy qūrylǧanda,
Qytai basylymdary «Türıkter Osman türık imperiiasyn qaita tırıltudıŋ qamyna kırıstı» degen syŋaidaǧy maqalalardy qarşa boratyp, «Ūiǧyrlardyŋ türkılermen eşqandai qatysy joq» degen saiasi ügıt-nasihatty üdettı. Sauda jaǧynda odaqtasqanmen, saiasi jaqta alystan arbasyp otyrǧan Türkiianyŋ Ortalyq Aziiadaǧy yqpalynyŋ keŋeiuı de Qytaidyŋ ūiqysyn qaşyryp otyr.
Qytai soŋǧy kezderı Resei ainalyp Europaǧa şyǧudyŋ, Päkıstan arqyly Batys elderımen sauda jasau qadamyn jedeldetse, qazırgı taŋda özderı terroristık ūiym dep sanaityn tälıpterge kömektesıp, Auǧanstandy qaita qūruǧa qyruar qarjy salyp jatyr. Qytaidyŋ mūndaǧy maqsaty – Ortalyq Aziiadaǧy sauda joly bögelgen jaǧdaida Auǧanstan men Päkıstan arqyly Europa elderıne, Arab tübegıne baratyn jaŋa jol aşu. Būl da türkı ūiymynyŋ kerı äserınen saqtanudyŋ taǧy bır täsılı dep tūspaldasaq terıs bolmaityn sekıldı.
