Biylǧy jaz ortasynda Astana qalasy äkımdıgınıŋ qoldauymen ūltymyzdyŋ bırtuar perzentı Şämşı Qaldaiaqovtyŋ änderı şyrqalǧan «Änım sen edıŋ» konsertı ötken edı. Oǧan belgılı änşılermen qatar kompozitordyŋ ūly Mūhtar da qatysyp, äkesınıŋ şyǧarmaşylyǧy turaly köŋılıne tüigenderın aqtaryp saldy. Alaida, keibır oilary qisynsyzdyǧymen bızdı taŋǧaldyrdy. Şämşı öz änderıne biık talǧammen qarap, söz ben saz üilesımdılıgın nazarynda ūstady. Sol maqsatpen än mätınderın kımge bolsa soǧan jazdyrmai, myqty aqyndarmen jūmys ıstedı. Jäne qai änge qai aqyn söz jazu kerektıgın qapysyz tanyp otyrdy. Söitıp, halqy, ülken-kışısıne qaramai süiıp tyŋdaityn ömırşeŋ tuyndylardy düniege äkeldı.
ŞÄMŞI «PİARDY» OILADY MA?
Al, onyŋ balasy Mūhtar mülde jaŋa közqaras ūsynady. «Äkem aqyndardy şyǧarmaşylyǧyna tartqanda tudyrǧan muzykasyn nasihattasyn degen maqsatty közdedı. Sebebı, muzykanttardyŋ arasynda da bäseke bar. Mäselen, muzykant partiiada bolmasa, jarty kün partiialyq jinalystarda otyrmasa, onyŋ adymy aşylmai qalatyn. Äkem radioda muzykalyq redaktor bolyp jūmys ıstedı. Sondyqtan, ony halyqqa, negızınen, radio tanytty. Pysyqtar nemese telearnada tamyr-tanystary bar adamdar ǧana oǧan şyǧuǧa mümkındık alatyn. Men äkeme: «Äke, telearna köbelekter men neşe türlı qoŋyzdarǧa deiın tüsıre bastady. Senı qūryǧanda suretke tüsırmeidı me?» dep aitatynmyn. Al, äkem aqyndarǧa süienıp, olar menı jürgen jerlerınde nasihattaidy dep sendı». Būl – Mūhtar Qaldaiaqovtyŋ öz sözı. Osyǧan qarap, «Şämşı piardy oilady ma?» degen sūraq tuyndaidy.
Bızdıŋşe, kerısınşe – aqyndar Şämşını emes, Şämşınıŋ änderı olarǧa mätın jazǧan aqyndardy nasihattady, älı de nasihattap kele jatyr. Mysaly, osy künderı Şämşınıŋ «Şynarym», «Kel Burabaiǧa» änderıne söz jazǧan Erkeş İbrahim men Şämşımen bırlestıkte «Düngen qyz», «Terıskei», «Saǧynyşym menıŋ», «Otyrardaǧy toi», t.b. osyndai tamaşa tuyndylardy tuyndatqan Sabyrhan Asanovtyŋ esımderı ūmytyla bastady. Olar, sözsız – küştı aqyndar. Alaida, keiıngı ūrpaq būlardyŋ esımderın bıle bermeidı. Aǧa buyn da Şämşınıŋ änderı aitylǧanda ǧana eske alatyn şyǧar. Qai änıne qai aqyn söz jazǧanyn bıletınder, ärine. Bıraq, qazır kompozitordy bılıp, mätın jazǧan aqyndy bılmeitın jaǧdaiǧa jettık. Äsırese, jastar jaǧynan būl olqylyq sezılıp tūrady. Bügıngı jastar keşegı aqyndarǧa emes, qazırgı aqyndarǧa tabynady. Olarǧa «Terıskei, ainalaiyn kelbetıŋnen, Sen bızge aq besıksıŋ terbetılgen» dep jazǧan Sabyrhan Asanovtan görı «Kermiyq, kerbez dala terbetılgen, Ainalaiyn kelbetıŋnen» degen sözderdı änge arqau qylǧan Qalqaman Sarin jaqyn.
QAIDA BARSAŊ – QALQAMAN
Körşıles Resei jūrtynda änge mätın jazatyn aqyndardyŋ «poet-pesennik» degen anyqtamasy bar. Bız «aitys aqyny», «jazba aqyn» dep bölıp jatamyz. Änge osylardyŋ ekeuı de mätın jaza beredı. Qalqamannyŋ aqyndyǧy da äuel basta «MuzArt» syndy äigılı top şyrqaityn änderge söz jazumen tanyldy. Keiınnen jazba aqyn ekenın körsetıp, bırneşe kıtapty, öleŋderıne jazylǧan änder men jyrlaryn toptastyryp, audiojinaqty şyǧardy. Astanada şyǧarmaşylyq keşın de ötkızıp tastady. Aqyn Jarasqan Äbdıraşūlynyŋ aǧasy Ǧafu Qaiyrbekov turaly mynadai äzıl şyǧarǧany bar:
Teledidardy aşyp qalsaŋ – Ǧafekeŋ,
Radiony basyp qalsaŋ – Ǧafekeŋ!
Jurnaldardy paraqtasaŋ – Ǧafekeŋ,
Gazetterdı qarap qalsaŋ – Ǧafekeŋ!
Dunai boilap aralasaŋ – Ǧafekeŋ,
Duman-toiǧa bara qalsaŋ – Ǧafekeŋ!
«Myna bıreu oŋaşalau kafe eken»
dep kırıp em…
Mūnda da otyr Ǧafekeŋ!..
Qalqaman Saringe de qatysty qazır osyny aituǧa bolady…
JAQSY ÄNNIŊ KÜŞI
Qazır maqtalyp ta, synalyp ta jürgen änşı Qairat Nūrtas oryndaityn «Auyrmaidy jürek» änınıŋ mätının ülkendı-kışılı aitystarǧa qatysqan Oljas Otar degen zamandasymyz jazypty. Alaida, şyny kerek, halyq onyŋ atyn aitystardan emes, älgı än şyqqannan keiın ǧana bıle bastady. Sonyŋ özıne būqaralyq aqparat qūraldaryna şyqqan sūhbattary sep boldy. Būl jaǧdai jaqsy änge söz jazǧan aqynnyŋ aty ädebietten būryn än önerı arqyly tanyla alatynyn däleldei tüsedı.
Şämşı Qaldaiaqovpen şyǧarmaşylyq bırlestıkte bolǧan bır aqynǧa erekşe toqtalǧandy jön kördık. Ol – «Qaiyqta», «Qaidasyŋ» atty änı mätınderınıŋ avtory Nūrsūltan Älımqūlov. Būl aqyn Şämşımen ǧana emes, Äbılahat Espaev, Nūrǧisa Tılendiev, Äset Beiseuov syndy ūltymyzdyŋ körnektı kompozitorylarmen bırıgıp än jazǧan. Oǧan akademik-jazuşy Zeinolla Qabdolov «än sözınıŋ klassigı» degen baǧa bergen. «Poet-pesennik» degen anyqtama osy kısıge keletın siiaqty. Sebebı, aqynnyŋ jyr jinaqtaryn ızdep tabu qiyn osy künderı. Al, änge jazǧan mätınderı el auzynda. «Uikipediia» men Jazuşylar odaǧynyŋ saitynda Nūrsūltan Älımqūlov turaly mardymsyz aqparat berılgen. Sondaǧy jazylǧanǧa sensek, onyŋ kıtaptarynyŋ şyqpaǧanyna da tura otyz jyldyŋ jüzı bolypty. Mäselen, 1982 jyly «Baspaldaqtar» kıtaby şyqsa, 1984 jyly «Taŋ samaly» atty än öleŋderı jaryq körgen. Osydan keiın bırde-bır jinaǧy oqyrman qolyna timegen.
«AQYN BOLU MINDET EMES…»
İä, HH ǧasyr aqyndary özderın ölermendıkpen nasihattamaǧan siiaqty. Būǧan kerısınşe, HHI ǧasyr – naǧyz jarnamanyŋ zamany bolyp otyr. Bügıngı önerpazdardyŋ aldyna qoiǧan maqsaty da – qai jerden bolsyn körınıp qalu. Äsırese, qaptap aşylǧan äleumettık jelıler būǧan ülken mümkındık berdı. Eşkımge jalynbai-aq, «Feisbuk», «Vkontakte», «Moi mir» syndy jelılerge tırkel de, özıŋdı jarnamalai ber.
Dauys jinau degen ürdıs te paida boldy. Būl, negızınen, belgılı bır nömırge «sms» jıberu nemese ǧalamtor arqyly ıske asuda. Jaqynda özımızge «Şabyt» halyqaralyq şyǧarmaşyl jastar festivalınıŋ «Eŋ üzdık ädebi tuyndy» nominasiiasyna qatysyp jatqan bır aqyn bauyrymyz şyqty. «Ädebiet» portalynda baiqauǧa qatysuşy aqyndarǧa dauys beru nauqany jürgızılude. «Kım myqty?» ekenın jinaǧan dauys sany arqyly anyqtaidy eken. Sodan aqyn ınımız: «Maǧan dauys berıŋızşı» dep ötındı. Baiqauda jeŋu- jeŋbeu talanttyŋ ölşemı bolmaitynyn, är önerpaz önerdegı özın emes, özındegı önerdı baǧalau kerektıgın, ärı – berıden soŋ «aqyn bolu mındet emes, azamat bolu mındetıŋ» degen Nekrasovtyŋ öleŋ sözderın de eske alyp, şyn darynǧa mūndaidyŋ jaraspaitynyn tüsındırdık. Inımız tüsıngendei boldy…
ATY BAR «KÖKEKTER»
Ǧalamtordan telearnalarǧa keleiık. Ondaǧy neşe türlı tok-şoulardyŋ jürgızuşılerı özderınıŋ atyn şaqyratyn kökekterge ainalyp barady. Mäselen, «Habar» arnasyndaǧy «Benefis şou» baǧdarlamasynda änşı, prodiuser Qydyrälı Bolmanov «Qy-dyr-älı» dep ändetıp şyǧyp jür. «Ba-ian E-sen-ta-eva», «Tūrsynbek, Tūrsynbek, Qabatov Tūrsynbek» degenderı de esımızde.
Ras, osyǧan ūqsas ürdıs ūltymyzda baiaǧydan bar:
Balasy Qoşqarbaidyŋ Şaşubaimyn,
Bolsam da malǧa kedei, tılge baimyn…
Nemese: Atandym Ǧaziz aqyn bala jastan,
Aqyn joq Qaraötkelde menen asqan…
Täŋırı bergen Moldabai,
Malǧa jarly bolsa da,
Aitar sözge, tılge bai…
Odan ärı jyraulyq zamanǧa oiyssaq:
Alaŋ da alaŋ, alaŋ jūrt,
Aqala ordam qonǧan jūrt,
Atamyz bızdıŋ bū Süiınış
Küieu bolyp barǧan jūrt,
Anamyz bızdıŋ Boztuǧan
Kelın bolyp tüsken jūrt,
Qarǧadai mynau Qaztuǧan
Batyr tuǧan jūrt…
Halyq auyz ädebietınıŋ ülgısı kerek bolsa:
Men Aldarmyn, Aldarmyn,
Saqalym bolsa taldarmyn…
Osy mysaldardan körınıp tūrǧandai, önerlı babalarymyz özderın qūr tanystyrmaidy, tūrmystary, boiyndaǧy önerlerı jaiynda da aita ketedı. Öleŋderınıŋ män-mazmūny da sonysymen aşylyp tūr. Al, qazırgı Qydyrälı, Baian, Tūrsynbek syndy önerpazdar öz attaryn şaqyrǧannan basqa ne ūtyp otyr?..
Sözımızdı tüiındei aitarymyz: «Altyn kezdık qap tübınde jatpaidy» degen sözdı şyǧarǧan halyq şyn önerpazdy özı tanyp alady. Darynsyz bolsaŋ da, özın anda-mynda jarnamalap, bügın tanymaldyqqa jetersıŋ. Al, jazǧan şyǧarmaŋ, aitqan änıŋ tükke tūrǧysyz bolsa, közıŋ ketken soŋ-aq ūmytylarsyŋ…
Amanǧali QALJANOV
