وتكەن جىلى اتا زاڭىمىزعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرگە سايكەس, 2023 جىلدىڭ قاڭتار ايىنان باستاپ ەلىمىزدە كونستيتۋتسيالىق سوت (كس) جۇمىس ىستەي باستادى. وسىعان بايلانىستى «بۇل ورگان تىكەلەي كىمگە باعىنادى؟ وعان كىمدەر جۇگىنە الادى؟ اتالعان سوتتىڭ سۋديالارىنىڭ قابىلداۋىنا جازىلۋعا بولا ما؟» دەگەن توڭىرەكتە كوپتەگەن ساۋالدار ءتۇسىپ جاتادى.
راسى كەرەك, مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ قۇرىلۋى – قۇقىقتىق جۇيەگە تىڭ سەرپىلىس اكەلدى. وكىلەتتىگى بويىنشا اتالعان ورگان كەڭ قۇزىرەتكە يە. ول ءوز مۇددەسى بۇزىلعان ازاماتتار جۇگىنگەن جاعدايدا ولاردىڭ وتىنىشتەرىن اتا زاڭ نورمالارىنا سايكەس قاراستىرىپ, قورعايدى.
جىل باسىنان بەرى ازاماتتاردان ءبىر جارىم مىڭعا تارتا ءوتىنىش كەلىپ ءتۇستى. جاسىراتىنى جوق, ولاردىڭ كوبى كونستيتۋتسيالىق سوت تۋرالى زاڭنىڭ تالاپتارىنا سايكەس كەلمەي جاتادى. مۇنداي حاتتار قاتەلىكتەرى ءتۇسىندىرىلىپ, جاۋاپ جازىلىپ, ازاماتتارعا كەيىن قايتارىلادى.
ماسەلەن, كەلىپ-تۇسكەن ارىز-شاعىمداردىڭ اۋقىمدى بولىگى سوت ۇكىمىنە نارازىلىق, تاعايىندالعان جازاعا كەلىسپەۋ, ونى ازايتۋدى سۇراۋ نەمەسە تەرگەۋدىڭ دۇرىس جۇرمەگەندىگىنە شاعىمدانۋ, سۋديالاردىڭ ءىس-ارەكەتىنە باعا بەرۋ سياقتى بولىپ كەلەدى. بىردەن ايتايىن, مۇنداي جايلار ءبىزدىڭ قۇزىرەتىمىزگە جاتپايدى.
كونستيتۋتسيالىق سوت تەك ازامات سۋديا قولدانعان نورمالاردىڭ اتا زاڭ تالاپتارىنا سايكەستىگىنە كۇدىكتەنگەن جاعدايدا عانا ماسەلەنى شەشۋگە ارالاسۋى مۇمكىن. ناقتىراق ايتقاندا, ءوتىنىش بەرۋشى سوت قولدانىپ وتىرعان ناقتى زاڭ تالاپتارى مەن اكتىلەردىڭ كونستيتۋتسياعا سايكەستىگىن تەكسەرۋدى تالاپ ەتە الادى. سوندىقتان سوت شەشىمىنە, ونىڭ شىعارعان ۇكىمىنە ءبىزدىڭ ەش ىقپال ەتە المايتىنىمىزدى ءاربىر ازامات ءتۇسىنۋى كەرەك.
كەيدە بىزگە مويىندارىنداعى نەسيە قارىزدارىن وتەپ بەرۋدى نەمەسە باسپانا ساتىپ الىپ بەرۋگە كومەكتەسۋدى وتىنگەن حاتتار كەلىپ جاتادى. بۇل, ەندى, ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىنىڭ قاي دەڭگەيدە ەكەنىن انىق بايقاتاتىن جاعداي.
كس-ءتىڭ سوت ءىسىن جۇرگىزۋ اياسىندا انىقتالعان تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى جىل سايىن پارلامەنتكە, ۇكىمەتكە, پرەزيدەنتكە جولداپ وتىراتىن مۇمكىندىكتەرى بار. وندا ءبىز سۋديالارعا جەتپەگەن تەك مەملەكەتتىك ورگاندار شەشۋى ءتيىس بىراق ولار ءاتۇستى قارالعان جولدانىمداردى سارالايتىن بولامىز. سونىمەن قاتار كونستيتۋتسيالىق سوت پرەزيدەنت جولدانىمدارىن; سوتتاردىڭ جولدانىمدارىن; ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيادا بەكىتىلگەن قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن تىكەلەي قوزعايتىن نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ سايكەستىگىن تەكسەرۋدى وتىنگەن جولدانىمداردى قارايمىز.
كونستيتۋتسيالىق سوتقا ازاماتتار ەكى ءتۇرلى جاعدايدا جۇگىنە الادى. ءبىرىنشىسى – سۋديا ازاماتقا زاڭدى دۇرىس قولدانباعان جاعدايدا. ەكىنشىسى – اپەللياتسيا كەزىندە سوت اكتىلەرىنىڭ كونستيتۋتسياعا سايكەس كەلمەۋى انىقتالسا, ازامات كس-قا جۇگىنە الادى. قالعان ۋاقىتتا بارلىق ارىز-شاعىمدار مەن حات-حابارلار كس تۋرالى زاڭنىڭ 45-بابىنا سايكەس قارالادى
كونستيتۋتسيالىق سوتتا 11 سۋديا جۇمىس ىستەيدى. ءار سۋديانىڭ وزىنە بەرىلگەن جۇكتەمەسىنەن بولەك, اينالىساتىن باسقا دا جۇمىستارى بار. بارشاعا ايان, كس – جاڭا قۇرىلىم. سوندىقتان وسى باعىتتا بىزدە باسقا دا ورگانداردىڭ زەرتتەۋلەرى مەن جاريالانىمدارىنا تەك سوتتارعا عانا ەمەس, حالىقارالىق ۇيىمدارعا دا قولجەتىمدى نورماتيۆتىك بازاسى قالىپتاستىرىلۋدا.
بىزگە جەكە قابىلداۋعا جازىلۋعا كەلىپ, ءوتىنىش بىلدىرگەن ازاماتتار بولدى. ولار «كس نەگە ازاماتتاردى جەكە قابىلدامايدى؟» دەگەن ساۋالدار قويىپ جاتادى. ءبىز ازاماتتاردى جەكە قابىلداي المايمىز. نەگە دەسەڭىز, ادام ەلدەگى قۇزىرەتتى ورگاننىڭ قابىلداۋىنا كەلگەسىن ول تەك ايتىلعان ءسوزدى تىڭداپ قانا قويمايدى, ءوزىنىڭ كوكەيتەستى ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋىن تالاپ ەتەدى. ال بىزدە توراعا دا, سۋديالار دا كەز كەلگەن جەكە ماسەلەننىڭ شەشىلۋىنە كەپىلدىك بەرە المايدى. ويتكەنى كونستيتۋتسيالىق سوتتا شەشىم سۋديالاردىڭ كوپشىلىك داۋسىمەن قابىلدانادى. ءارى قاندايدا ءبىر ماسەلەنى كس جان-جاقتى زەرتتەپ, سارالاپ بارىپ قولعا الادى. وعان, ارينە, ءبىراز ۋاقىت قاجەت. باجايلاپ قاراساق, كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ تاريحىندا باسقا ەلدەردە دە ازاماتتاردى جەكە قابىلداۋ تاجىريبەسى جوق ەكەن.
جاسىراتىنى جوق, بىزدە جازبا حاتتاردان گورى, ەلەكتروندى تۇردە كەلەتىن حاتتاردىڭ لەگى كوپ. نەگىزىنەن, ولار e-Otinish. تۇعىرناماسى ارقىلى كەلىپ تۇسەدى. ەلەكتروندى پوشتا ارقىلى كەلگەن حاتتاردى وقۋ وڭايلاۋ, سوندىقتان ولارعا تەز جاۋاپ بەرىلەدى. ال قاعازعا جازىلعان حاتتار ۋاقىت الادى. كوبىنىڭ جازۋلارى تۇسىنىكسىز بولادى. ونى ەجىكتەپ, ماعىناسىن ءتۇسىنىپ بولعانشا ءبىراز ۋاقىت كەتەدى. وعان قاراعاندا تۇرمەدەن جازىلاتىن قاعاز حاتتار انىق, ءارى ارىپتەردى تايعا تاڭبا باسقانداي ادەمى كورىنەدى.
«كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ ماجىلىستەرى ينتەرنەتتەن نەگە كورسەتىلمەيدى؟» دەپ سۇراپ جاتادى. ءبىز بۇل ماسەلەنى ويلاستىرۋدامىز. قازىر وسى نەگىزدەگى باسقا ەلدەردىڭ كونستيتۋتسيالىق سوتتارىنىڭ تاجىريبەسىن وقىپ-ۇيرەنىپ جاتىرمىز. ترانسلياتسيا دەگەن – ۇلكەن ماسەلە. سوندىقتان وعان اسىقپاي, بايىپپەن جان-جاقتى دايىندالىپ, وسى جىلدىڭ اياعىنا قاراي كىرىسۋ جوسپارلانۋدا.
ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق سوتقا جۇگىنۋى حاقىندا كوپتەگەن ساۋالدار ءتۇستى. بىرەۋلەر «سوتتىڭ ءبىرىنشى, ەكىنشى ساتىلارىنان وتپەي-اق بىردەن سىزدەرگە جۇگىنۋگە بولا ما؟» دەپ سۇرايدى.
باسقا مەملەكەتتەردە ازاماتتار بارلىق ينستانتسيالاردان وتپەي, كونستيتۋتسيالىق سوت ولاردىڭ وتىنىشتەرىن قابىلدامايدى. ال بىزدە زاڭدا انىق كورسەتىلگەنىندەي, كونستيتۋتسيالىق سوتقا ازاماتتار ەكى ءتۇرلى جاعدايدا جۇگىنە الادى. ءبىرىنشىسى – سۋديا ازاماتقا زاڭدى دۇرىس قولدانباعان جاعدايدا. ەكىنشىسى – اپەللياتسيا كەزىندە سوت اكتىلەرىنىڭ كونستيتۋتسياعا سايكەس كەلمەۋى انىقتالسا, ازامات كس-قا جۇگىنە الادى. قالعان ۋاقىتتا بارلىق ارىز-شاعىمدار مەن حات-حابارلار كس تۋرالى زاڭنىڭ 45-بابىنا سايكەس قارالادى.
ەگەر جوعارعى سوتتىڭ نورماتيۆتىك قاۋلىسى كونستيتۋتسياعا سايكەس كەلمەيتىنى انىقتالسا, ءارى وسى بويىنشا ازاماتتار بىزگە شاعىم تۇسىرسە, وندا كس ونىڭ كۇشىن جويا الادى. ارينە, بۇل بىردەن بولا قالاتىن ءىس ەمەس. ونى اۋەلى وندىرىسكە الۋىمىز قاجەت, سودان سوڭ ول جان-جاقتى زەرتتەلىپ, سوسىن بارىپ شەشىم قابىلدانادى.
پارلامەنت دەپۋتاتتارى قابىلداعان زاڭ تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى. وندا دا كەلىسپەۋشىلىكتەر تۋىنداپ, كونستيتۋتسياعا سايكەس ەمەس دەپ بىزگە جۇگىنگەن جاعدايدا مەملەكەت باسشىسى قول قويعانعا دەيىن ءبىز ونى قاراستىرا الامىز. پرەزيدەنت سايلاۋى, پارلامەنت ءماجىلىسى دەپۋتاتتارىنىڭ سايلاۋى, رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم وتكىزۋ تۋرالى ماسەلەلەردى كونستيتۋتسيالىق سوت تەك «كونستيتۋتسياعا سايكەستىگىنە كۇدىكتەنىپ, ادامدار تىكەلەي جۇگىنگەن جاعدايدا وندىرىسىنە الا الادى.
جاقىندا ءبىر حاتتا الماتى قالاسىنداعى ءبىر ەڭبەك ۇجىمى ەكى-ءۇش ايدان بەرى ەڭبەكاقىلارىن الا الماي جۇرگەندەرىن ايتىپ, شاعىم ءتۇسىرىپتى. مۇنداي جاعدايدا كونستيتۋتسيالىق سوتقا ءبىر كاسىپورىن ۇجىمىنىڭ اتىنان ەمەس, ازامات ا., ازامات ب., ازامات س., دەگەن سياقتى جەكەلەگەن ادامداردىڭ اتىنان ءوتىنىش ءتۇسۋى قاجەت. ويتكەنى كس سۋبەكتى رەتىندە تەك تىكەلەي جۇگىنگەن ازاماتتاردىڭ مۇددەسىن, ولاردىڭ جەكە قۇقىقتارىن قورعايدى. سوندىقتان ازاماتتار جالپىلاما مۇددە مەن جەكە مۇددەنىڭ اراجىگىن اجىراتىپ الۋلارى قاجەت.
ءبىز ەلىمىزدەگى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ جۇمىسىن جاقسى تۇسىنەمىز. ولار ۇنەمى ۋاقىتپەن ساناسپاي كۇن دەمەي, ءتۇن دەمەي ەڭبەك ەتەدى. ەگەر ولار وزدەرىنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا قاتىستى كس-كە جۇگىنەتىن بولسا, ول مىندەتتى تۇردە قارالادى. ازاماتتار مىنانى تۇسىنگەن ءجون: ول كىم بولسا دا, مەيلى, قۇقىق قورعاۋ ورگانى قىزمەتكەرى بولسىن, جۋرناليست بولسىن, دارىگەر, پەداگوگ نەمەسە ءتىپتى سۋديا بولسىن, اڭگىمە جەكە قۇقىنىڭ بۇزىلۋىنا قاتىستى بولسا, كونستيتۋتسيالىق سوتقا كەز كەلگەن ۋاقىتتا جۇگىنە الادى.
باقىت نۇرمۇقانوۆ,
قازاقستان رەسپۋبليكاسى
كونستيتۋتسيالىق سوتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى
