اليحاندى ءان-كۇيمەن اسپەتتەدى

بيىل – اسا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى, حح عاسىر باسىنداعى «الاش» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى, الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعى. تۇلعانىڭ مەرەيتويىنا وراي ەلىمىزدە ءارتۇرلى شارالار وتۋدە. استانا قالاسى مەملەكەتتىك اكادەميالىق فيلارمونياسى دا كونگرەسس-حولدا ادەبي-سازدى كەش ۇيىمداستىرىپ, ءاليحاندى ءان-كۇيمەن اسپەتتەدى.

ءاليحاننىڭ كومپو­زي­تورلىق قىرى بول­ماعان. ول ولەڭ دە جاز­­باعان. ەسەسىنە اتقارعان قوعامدىق قىزمەتى, عالىم­دىعى, اۋدار­ماشىلىعى ەلگە ايان. كەزىندە «الاش» قوزعالى­سىنداعى سەرىكتەرىمەن بىرگە قازاق مەم­لەكەتىنىڭ دامۋ باعى­تىن ايقىندادى. سونىڭ ىشىندە ەكونوميكالىق جانە اۋىل شارۋا­شىلىعى ماسەلەلەرىن كو­تەردى. ۇلتقا قىزمەت ەتۋدى الدىنا باستى مىندەت ەتىپ قويدى.
كەش بارىسىندا ءا.بوكەي­حاننىڭ تۇلعالىق قاسيەتى مەن ۇلتتىڭ ازاتتىعى جولىنداعى قىزمەتىنە شولۋ جاسالدى. ءاليحاننىڭ ءوزى ءان جازباسا دا, احمەت بايتۇرسىنۇلى, ءمىر­جاقىپ دۋلاتۇلى, ماعجان جۇماباەۆ سىندى اليحانمەن مۇددەلەس تۇلعالاردىڭ ءان شى­عار­عاندىعى جونىندە ايتى­لىپ جۇرگەنىنە ءبىراز بولدى. ءتىپتى, قازىر بىرنەشە ءان سو­لاردىڭ اتىنا تەلىنىپ ءجۇر. بۇل سوزدەردىڭ نەگىزدى-نەگىزسىزدىگىن ونەرتانۋشىلار انىقتاي جاتار, الايدا جوعارىدا اتتارى اتالعان قايراتكەرلەر ونەردەن قۇرالاقان بولدى دەپ ايتۋعا ەشكىمنىڭ اۋىزى بارا قويماس.

كەشتە احمەت, مىرجاقىپ, ماعجاننىڭ اۆتورلىعىمەن تانىلىپ جۇرگەن اندەردى تىڭ­دادىق. جالپى, فيلارمو­نيا­نىڭ ءاليحان ءومىر سۇرگەن ءداۋىر شىندىعىن قاسىرەت-قايعى­سى­مەن بىرگە كورسەتۋگە تىرىس­قانى بايقالدى. ماسەلەن, ما­قا­لامىزدا اتتارى اتالعان تۇل­عالار زوبالاڭى كوپ وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى وپات بولدى. سول زاماننىڭ قايعىسىن كۇيشى ايتباي مۇز­دا­حانوۆ «1937 جىل» اتتى شىعار­ماسىنا ارقاۋ ەتىپ الىپتى. كەشتە في­لارمونيانىڭ قازاق وركەسترى بۇل كۇيدىڭ تۇساۋىن كەستى.
وتىزىنشى جىلداردىڭ قىر­عىنىنا تەك قانا ۇلتتىڭ ءسۇت بەتىنە كورىنەر قايماقتارى عانا ەمەس, ەل ىشىندە جۇرگەن ونەرپازدار دا ىلىكتى. سولاردىڭ ءبىرى قاراعاندى وبلىسىنىڭ شەت اۋدانىندا ءومىر سۇرگەن ءابدي رىسبەكۇلى بولدى. 1931 جىلى اتىلعان ءابديدىڭ «قوسباسار» كۇيىن جەكسەنبەك نۇرجاۋوۆ شەرتتى.

بەدەلسوز

ديحان قامزابەكۇلى,
الاشتانۋشى عالىم:

– بيىل ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى يۋنەسكو شەڭبەرىندە اتالىپ ءوتىپ جاتىر. ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە «الاش» مادەنيەت جانە رۋحاني دامۋ ينستيتۋتىنىڭ ۇيلەستىرۋىمەن ءاليحاننىڭ 15 تومدىعى باسپاعا ازىرلەنىپ جاتىر. ازىرشە ونىڭ 2 تومى جارىق كوردى. وسى كۇن­دەرگە دەيىن اليحانعا قاتىستى استانا مەن الماتىدا عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيالار ءوتتى. ونىڭ تۋعان جەرى – قاراعاندى وبلىسىنىڭ اقتوعاي اۋدانىندا مەرەيتويى كەڭىنەن تويلاندى. ال استانانىڭ وڭ جاعالاۋىندا ءاليحان بوكەيحاننىڭ اتىندا شاعىن عانا كوشە بار. ونوماستيكالىق كوميسسيا ونى ۇزارتىپ, سول جاعالاۋداعى ورىنبور كوشەسىنە قاراما-قارسى جاتقان ەڭبەكشىلدەر كوشەسىن ءاليحاننىڭ اتىنا اۋىستىرۋدى ۇيعاردى. سونداي-اق, استاناداعى №76 ورتا مەكتەپتىڭ ۇجىمى وقۋ ورنىن ءاليحان بوكەيحاننىڭ اتىنا بەرۋدى سۇراپ وتىر.
جەتىسۋدىڭ جۇيرىگى قاپەز بايعابىلۇلى «حالىق جاۋى» دەگەن جالامەن تۇت­قىندالىپ, جەر اۋدارىلدى. اقىرى كومي اكسر-ءىنىڭ ۋحتا قالا­سىندا اتىلدى. ونىڭ ەلمەن قوشتاسىپ بارا جاتقانداعى سوڭعى ءانىن ايگەرىم نارتۋەەۆا ورىندادى.
سول كەزدىڭ قاسىرەتى اسا كور­نەكتى كومپوزيتور نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ «قيلى كەزەڭ» اتتى شىعارماسىنان دا كو­رىنەدى. وسى شىعارمانى دا ور­­كەستردىڭ ورىنداۋىندا تىڭ­دادىق. كۇي اناسى دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ «1916 جىل» كۇيى دە كەشتىڭ مازمۇنىنا ساي كەلدى. جەرگىلىكتى كومپوزيتور قايىرجان ماقانوۆتىڭ «الاش ارىستارىنا تاعزىم» اتتى تۋىندىسى كونتسەرتتىڭ رۋحىن اشا ءتۇستى.
«الاش» قوزعالىسىنىڭ ءوز اسكەرى بولعانى بەلگىلى. «الاش مارشى» نەمەسە «عاسكەر ولەڭى» اتالاتىن اسكەرگە ارنالعان ءان ءسوزىن جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى, ال اۋەنىن مىرجاقىپ دۋلاتۇلى جازدى. بۇل شىعارمانى تەلمان نۇرتاي اسا ءبىر بيىك رۋحپەن الىپ شىقتى. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ «الاش ۇرانى» ولەڭىن جاستار وداعى سىيلى­عىنىڭ لاۋرەاتى نۇراي تاناباەۆ شابىتتانىپ وقىپ بەردى.
ماعجان جۇماباەۆتىڭ «ساعىندىم» ءانىن دانيار مۇقان شىرقاپ, كورەرمەندى ساعىنىش اۋىلىنا وزىمەن بىرگە ساپارلاتسا, احمەت باي­تۇرسىنۇلىنىڭ ءانى دەلىنىپ ءجۇر­گەن «اققۇمدى» پەريزات تۇراروۆا شالقىتتى.
قۋعىن-سۇرگىن كورگەن كۇي­شىلەردىڭ تاعى ءبىرى – باتىس قازاقستان وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن سەيتەك ورازاليەۆ. قازاق وركەسترى ونىڭ دا بىرنەشە شىعارماسىن جاڭعىرتتى. سونىڭ ىشىندە ەسىمىزدە قالعانى «80 ەر» كۇيى بولدى.
فيلارمونيانىڭ حالىق ءانى ءبولىمىنىڭ كوركەمدىك جەتەك­شىسى سەكەن سىزدىق سالعان اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ ولەڭىنە جازىلعان تۇرسىنعازى راحىموۆتىڭ «قازاعىم-اي» ءانى مەن كۇنسۇلۋ تۇرلى­بەكوۆا ايتقان شاكارىم قۇدايبەر­دىۇلىنىڭ «بۇل ءان – بۇرىنعى اننەن وزگەرەك» شىعارماسى دا كەشتىڭ ءارىن كىرگىزدى.
ەڭ باستىسى, قازاق تاريحىنا ساپار شەكتىرگەن كەشتىڭ كورەرمەندەرى ءاليحان الەمىنە بويلاپ, ونىڭ تۇلعاسىن تاني ءتۇستى.

امانعالي قالجانوۆ