استانادا كىمنىڭ قولتاڭباسى قالىپ, كىرپىشتەرىنە كىمنىڭ ماڭداي تەرى سىڭبەدى؟! ەلوردانىڭ سالىنۋىنا, كەڭگە قانات سەرمەۋىنە ەلىمىزدىڭ 71 قالاسى, 432 قۇرىلىس كومپانياسى قاتىستى, 135 زاۋىت قۇرىلىستى ماتەريالدارمەن جابدىقتاۋدا. ول از دەسەڭىز, جەرگىلىكتى فيرمالارمەن بىرگە جاڭا استانانى تۇرىك, يتاليان, فرانتسۋز, شۆەيتسار… كومپانيالارى دا كوتەردى. جىل سايىن 60-تان 100-گە دەيىن ورتاشا جانە ءىرى نىساندار پايدالانۋعا بەرىلىپ وتىردى. قارقىندى قۇرىلىس پەن بۇكىلحالىقتىق قولداۋ بار-جوعى ون-ون بەس جىلدىڭ جۇزىندە سايىن سارىارقا دالاسىندا قازىرگى زامانعى, جاڭعىرتىلعان, قايتالانباس كەلبەتى بار شاھار سالۋعا مۇمكىندىك بەردى.
ەلوردادا بار اركىمنىڭ قولتاڭباسى
قالانىڭ ساۋلەتتىك كونتسەپتسياسىن ازىرلەۋدە ەلباسىنىڭ ەۋروارالىق كەلبەت بەرۋ يدەياسى ەسكەرىلگەنى راس. ەلوردا قۇرىلىسى باس جوباسىنىڭ اۆتورى, بەلگىلى جاپون ساۋلەتشىسى – كيشيو كۋروكاۆا. ال ونىڭ امستەردامداعى ۆان گوگ مۇراجايىنىڭ, كۋالا-لۋمپۋرداعى حالىقارالىق اۋەجايدىڭ, وساكاداعى ۇلتتىق ەتنولوگيالىق مۇراجايدىڭ نوبايىن سىزعانىنان حاباردارمىز.
كۋروكاۆانىڭ جوبالارى بويىنشا جاسالعان ساۋلەتتىك انسامبلدەر قازىرگى زامان ديزاينى مەن ازيالىق ايشىقتى ۇيلەستىردى. بۇل قالاعا قايتالانباس كەلبەت بەردى, ال سۇلۋلىعى مەن عيماراتتارىنىڭ بيىكتىگى بويىنشا قالا تالايدى تاڭداي قاقتىرعان توكيو, نيۋ-يورك جانە دۋبايمەن تالاسقا تۇسە الادى. ماقتاناتىن نارسە-اق!
حاي-تەك ستيلىمەن الەمگە تانىلعان بريتاندىق نورمان فوستەر شە؟.. لوندونداعى Millennium Bridge مەن پەكيندەگى اسا ءىرى اۋەجايدىڭ, بەرليندەگى جاڭارتىلعان بۋندەستاگتىڭ جانە ەۋروپاداعى ەڭ بيىك عيمارات – ماينداعى فرانكفۋرت قالاسىندا كوتەرىلگەن كوممەرتسبانكتىڭ جانە نيۋ-يوركتە Hearst كورپوراتسياسى ءۇشىن اتاقتى مۇنارانى سالعان فوستەر دە باس قالاعا پيراميدا تەكتەس بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىن سىيعا تارتتى. ساۋلەتشىنىڭ كومانداسى سونىمەن قاتار كوپكە ارمان بولعان «حان شاتىر» ويىن-ساۋىق ورتالىعىن ويلاپ تاپتى. فوستەر مىرزا ەندى 88 قابات مۇنارادان تۇراتىن ءابۋ-دابي-پلازا كەشەنىن تۇرعىزۋدا.
قولدى بايلاعان – قاراجات
مۇنىڭ ءبارىن نەگە ايتىپ وتىرمىز؟..
كۋروكاۆا مەن فوستەرگە قاشانعى تاڭعالامىز؟ عاجايىپ سالتاناتىن ۇيلەستىرگەن ارحيتەكتۋرالىق سىزبالاردى ءوزىمىزدىڭ دە ۇلدارىمىز ويلاي الادى, كورسەتە الادى! جانە ولار ۇلتتىق ناقىشىمىزدى ساقتايدى. ويتكەنى, ول – قازاق! نەگىزىنەن, «التىن بەسىك» جوباسىن بىلتىر, تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جيىرما جىلدىعىنا تارتۋ ەتپەك بولىپتى…
ءجا, اپتىقپاي, باسىنان باستايىق. بوز جەڭىسبەكۇلى. سۋرەتشى. استانا استانا بولعالى قالاسىن اكىمىنەن كەم سۇيمەيتىن تۇرعىنىنا اينالعان. سودان بەرگى الگى ينە-جىپكە تىزگەن عيماراتتارىمىزعا قاراپ, ەلورداعا ءوزىنىڭ دە ۇلەسىن قوسقاندى ءجون سانايدى. ۇزاق جىلعى تاجىريبەسى مەن ويىن ون ساققا جۇگىرتىپ, «التىن بەسىك» كەشەنىن نوبايلايدى. ونىسىن قالانىڭ باس ساۋلەتشىلەرىنە كورسەتەدى. بارىنە ۇنايدى, جاتا كەپ ماقتايدى. ەگەمەندىكتىڭ تورقالى تويىنا دەيىن كوپشىلىككە سىيلاماق تا بولادى عيماراتتى. الايدا, سوڭى سوقپاقتى جولعا اينالىپ, تۇيىققا تىرەلە بەرگەن. سەبەپ – قاراجات جوق!
قازاقتىڭ ءيىسى اڭقيدى…
ەندى «التىن بەسىككە» توقتالايىق.
بوز نەمەرەسىنىڭ شۇمەكەيى كورىنگەننەن-اق, ارشا اعاشىنان زەرلى بەسىك جاساۋعا كىرىسكەن. مىنە, ويۋلارىن كەلىستىرۋدە. قازاقى قالىپپەن. وسى كەزدە عوي, «ءار ۇيدە ءبىر بەسىكتىڭ بارى انىق. قازاق ەلى دە ءبىر شاڭىراق, ءبىر ءۇي. ەندەشە, نەگە استانادا, ەلوردادا بەسىك جوق» دەپ ويلاعانى. سودان, «التىن بەسىك» جوباسى دۇنيەگە كەلەدى. بار-جوعى – ەكى-ءۇش قاباتتى نىسان. جالپى اۋدانىنىڭ ءوزى 1970 شارشى مەتر اۋماقتى عانا الادى. سىرت كەلبەتى كادۋىلگى بەسىگىمىزدەن اينىمايدى. ۇلتتىق ناقىشتارمەن بەزەندىرىلگەن. ىشىندە سۇندەتكە وتىرعىزۋ, تۇساۋ كەسۋ, بەسىككە سالۋ, ات قويۋ, ءسابيدى قىرقىنان شىعارۋ, نەكە كۋالىگىن تاپسىرۋ سىندى سالت-داستۇرلەرىمىزدى ورىنداۋعا ارنالعان بولمەلەرى بار. ياعني, مۇندا تەك ۇلتتىڭ ءيىسى, قازاقتىڭ ءيىسى اڭقيدى! قىزمەتكەرلەر دە قازاقشا كيىم كيۋى شارت!
استانادا ۇلتتىعىمىزدى ايشىقتايتىن نىساندار از دەۋدەن اۋلاقپىز. بىراق, ءوز ۇلىمىزدىڭ يدەياسىمەن, ويىمەن, قولىمەن سىزىلعان عيمارات كەرەك. بوز سۋرەتشى ايتادى, بۇگىندە ەلىمىزدىڭ قاي قالاسىندا بولماسىن بالاباقشا ماسەلەسى كۇن تارتىبىندەگى باستى شارۋالاردىڭ ءبىرى بولىپ تۇر. بۇل – بىزدەگى دەموگرافيالىق احۋالدىڭ جامان ەمەستىگىن اڭعارتادى. بالاباقشادا ورىن جوق, كەزەك سوڭى قارا كورسەتپەيدى دەپ قامىقساق تا, ءبىر جاعىنان قۋانۋىمىز ءتيىس. ويتكەنى, بالاباقشا قاتارىن جىل ساناپ ارتتىرعانىمىزبەن, ءبارىبىر ورىن جوق. ال وزگە ەلدەردە بالاباقشالار قاڭىراپ بوس تۇر. ءيا, راس! ۇرپاعىمىز ازايماسىن! تۇقىمىمىز كوبەيسىن!
ەندىگى ءۇمىت – ەحرو-2017-دە
بوز جەڭىسبەكۇلى «التىن بەسىك» نوبايىن قولىنا الىپ, قۇزىرلى ورىنداردىڭ باسشىلارىن جاعالاپ, تابالدىرىعىن توزدىرعان. ايتاتىندارى: «ويىڭ ۇنايدى, بىراق قارجى جوق. ءوزىڭ ينۆەستور تاپ, جەردى ءبىز ءبولىپ بەرەمىز». ال, ينۆەستور تابىلدى دەلىك, بىراق ول قانداي ادام, نەنى كوكسەيدى, نە ويلايدى؟ «جارايدى, سالىپ بەرەم, بىراق, ول قوناق ءۇي نەمەسە مەيرامحانا بولۋى كەرەك» دەپ شارت قويسا شە؟ وندا التىن بەسىگىمىزدى جوقتاپ, «ەسىل بەسىگىم-اي!» دەپ, سان سوعىپ قالماعىمىزعا كىم كەپىل؟
ەندىگى ءۇمىت – ەلىن ويلاعان ەل اعالارىندا. اللا جازسا, استانامىزدىڭ تورىندە ەحرو-2017 كورمەسى ەسىگىن ايقارا اشادى. «التىن بەسىكتى» ەڭ بولماسا, ەحرو-2017-دە جارقىراتىپ كورسەتەر مە ەدى! شىركىن!
اسحات رايقۇل
