دراماتۋرگ ر.مۇقانوۆانىڭ «شاتىر استىنداعى مەن» پەساسى حاقىندا
م.اۋەزوۆ, ع.مۇسىرەپوۆ, ب.مايلين سەكىلدى اتاقتى جازۋشىلارىمىز سالىپ كەتكەن دراماتۋرگيانىڭ سارا جولىندا ايانباي تەر توگىپ, وزىندىك سۋرەتكەرلىك قولتاڭباسىمەن قازاق ادەبيەتىندەگى «ءتورىن» بەلگىلەگەن ويلى جازۋشى, وتكىر مىنەزدى دراماتۋرگ – روزا مۇقانوۆا. بۇل ەسىمدى ەستىگەن بويدا ويىمىزعا ورالاتىنى – اۆتور تالانتىنىڭ تولقۇجاتىنا اينالعان «ماڭگىلىك بالا بەينە» شىعارماسى. م.اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترى ساحناسىندا وسى شىعارما جەلىسى بويىنشا سپەكتاكل قويىلعانى دا, بۇل سپەكتاكلدىڭ رەپەرتۋاردا ون بەس جىلدان استام ۋاقىت جۇرگەندىگى دە ەل ەسىندە. سوناۋ جىلدارى ءلايلا ەسىمدى مۇگەدەك جاس قىزدىڭ پوليگوننىڭ كەسىرىنەن شەككەن ازابى, جالعىزدىعى, ايانىشتى تاعدىرى سۋرەتتەلگەن اتاۋ-لى پەسا قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ءوز كەزەڭىندە ۇلكەن جاڭالىق دەپ تانىلعان تۋىندى بولدى. «ماڭگىلىك بالا بەينە» سپەكتاكلىن تاماشالاعان كورەرمەندەردىڭ جانارىنا جاس ۇيىرمەگەندەرى كەمدە-كەم. بۇل پەسا تەاتردى انشلاگپەن قامتاماسىز ەتتى. پوليگون زاردابىن تارتقان ءلايلا تۋرالى سىر تولعايتىن شىعارما تەك ءبىر عانا ادامنىڭ باسىنداعى قاسىرەتتى سيپاتتامايدى, بۇكىل ادامزاتتىق تراگەديانىڭ سەبەپتەرىن اشۋعا تالپىنىس جاسايدى. ادامزاتتى قاسىرەتكە, ورنى تولماس وكىنىشكە ۇرىندىراتىن دا ادامدار اراسىنداعى مەيىرىمنىڭ جوعالۋى دەگەن ويدى اڭعارتادى.
پەسا جازۋ ءۇشىن جازۋشىعا ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىم كەرەك. اۆتور ءوز ەلىنىڭ تاريحىمەن قاتار الەم ادەبيەتىندەگى جەتىستىكتەردەن حاباردار بولماسا, باسقا اۆتورلاردىڭ ستيلدەرى مەن تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىن مەڭگەرمەسە, دراماتۋرگيا سالاسىندا جۇيەلى جۇمىس تىندىرۋى ەكىتالاي.
دراماتۋرگيادا قىزىقتى سيۋجەت, وتكىر قاقتىعىس, سان الۋان مىنەزدىڭ توعىسقانى ابزال. «بوياۋلارىن» ايقىنداپ, كەسەك-كەسەك كەيىپكەرلەردىڭ مىنەز-قۇلقىن اشۋ ءۇشىن روزا مۇقانوۆانىڭ تەرەڭ تولعاناتىنى, تىڭعىلىقتى ىزدەنەتىنى دراماتۋرگيالىق شىعارمالارىندا ەرەكشە سەزىلەدى. «ماڭگىلىك بالا بەينە» پەساسىن جازۋىما كورمەلەردىڭ بىرىندە كىشكەنتاي قىزدىڭ بەينەسى سالىنعان كارتينانى كورگەننەن العان اسەرىم سەبەپ بولدى» دەگەن اۆتوردىڭ ءوز اۋزىنان شىققان سوزدەردى ەستىپ, اسەردى اسەر تۋدىرادى دەگەن توقتامعا كەلەمىز. «اسەردى اسەر تۋدىرادى» دەگەن قالاي دەيسىز عوي؟ ول – بىلاي. جازۋشى كارتينانى كوردى. ال, كارتينانى سالعان – سۋرەتشى. سۋرەتشى ونى قايدان كوردى؟ ول ونى ومىردەن اڭعاردى. دراماتۋرگتىڭ جازعان پەساسىن وقىپ رەجيسسەر, رەجيسسەردىڭ قويعان سپەكتاكلىن كورىپ كورەرمەن «تازارادى». اريس-توتەلشە ايتساق, كورەرمەندە «كاتارسيس» پروتسەسى ورىن الادى. روزا مۇقانوۆادا ومىردە بوپ جاتقان كوپتەگەن ۋاقيعانىڭ ىشىنەن نايزاعايداي جارق ەتكەن وزەكتى دە وتكىر جايتتەردى جۇرەك كوزىمەن كورىپ, ونى سۋىتپاي, دەر كەزىندە قاعاز بەتىنە تۇسىرە الاتىنداي تالانتتى جازۋشىعا ءتان كورەگەندىك بار. قاراپايىم جۇرتشىلىق نازار اۋدارۋعا باتىلى بارا بەرمەيتىن جايتتەردى جازۋشى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ, ونەردىڭ اۋىر جۇگىن جۇرەگىمەن كوتەرگەندەي كۇي كەشەدى.
دراماتۋرگيا سالاسىنىڭ قىر-سىرىن جەتىك مەڭگەرگەن اۆتور قالامىنان تۋىنداعان «شاتىر استىنداعى مەن» پەساسى كاسىبي قازاق تەاترى ساحناسىندا ءالى كۇنگە دەيىن قويىلماي كەلەتىندىگى قايران قالدىرادى. ۇزدىك دراماتۋرگيانىڭ بارلىق سۇرانىستارىن وتەيتىن سالماقتى دا سۇبەلى شىعارمالار قاتارىنا وسى پەسانى جاتقىزۋعا ابدەن بولادى. كورەرمەن كوڭىلىندە جۇرگەن كەيبىر ساۋالداردىڭ جاۋابىن تابۋعا قاۋقارلى ەكەندىگىن پەسانى وقىساڭىز, جاي عانا وقىماي, ءتۇسىنىپ وقىساڭىز, ءوزىڭىز دە كوز جەتكىزەسىز.
حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى, جازۋشى-دراماتۋرگ روزا مۇقانوۆا بۇل پەسا جانرىن «تراگيكومەديا» دەپ ايقىنداعان. پەسا كەزىندە قر مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ ارناۋلى گرانتىن دا جەڭىپ العان.
«شاتىر استىنداعى مەن» پەساسىندا ون كەيىپكەردىڭ بەينەسى قامتىلعان. ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن بىرنەشە كەيىپكەردىڭ پسيحولوگيالىق جاي-كۇيىن, مىنەز قاتپارلارىن شىعارما تىنىسىنان انىق سەزەسىز. الدەقانداي «جۇمباق اكىمشىلىكتە» جۇمىس جاسايتىن قىزمەتكەرلەردىڭ كابينەتتىك ءومىرى پەسادا وتكىر سيپات العان. اناۋ جاعىمدى, مىناۋ جاعىمسىز كەيىپكەر دەپ, ەشكىمدى اقتاي دا المايسىز, ەشكىمدى داتتاي دا المايسىز. ءبولىم باسشىسى انتي-شرەكتىڭ سۋايتتىعى, ەكىجۇزدىلىگى, ونىڭ كومەكشىسى بۋفونىڭ جاعىمپازدىعى, جالتاقتىعى بىردە كۇلكىگە بولەسە, بىردە كوكەيگە مۇڭ ۇيالاتادى. پەسانى وقىپ وتىرىپ, قيالىڭىزعا قانات بىتەدى. كەيىپكەر الۋاندىلىعى سونشالىق, كىمنىڭ ءسوزى دۇرىس, كىمدىكى بۇرىس ەكەنىن اجىراتىپ بولمايسىز. الاساپىران الەمگە ساپار شەگەسىز. باسقارما باسشىسى ساپاق ءساتالوۆيچتىڭ ءسوز جۇزىندە عانا الدەقانداي شارۋانى تىندىرۋعا اسىعىس ەكەندىگى, بىراق ول ءۇشىن ءتىپتى «شىبىق سىندىرمايتىندىعى»; حاتشى قىزدىڭ باسقارما باسشىسىن قىزعانىپ, ءوزىنىڭ جەكە مەنشىگىندەي كورۋى, «مەنىڭ عانا رۇقساتىممەن كىرە الاسىز» دەپ انتي-شرەككە قىر كورسەتۋى; مەكەمە قىزمەتكەرى يموۆا ەسىمدى جالعىزباستى ايەلدىڭ ۇنەمى ايقايلاپ سويلەۋى, «اكىمشىلىكتەگى جۇمىستى جالعىز مەن ىستەيمىن» دەپ قيسىنسىز جەرگە كيلىگە كەتۋى; تانىمال ادامداردان قولتاڭبا الماقشى بوپ جۇگىرىپ جۇرەتىن جاس قىزدىڭ اڭقاۋلىعى; ءوزىن «حالىق ءارتىسىمىن!» دەپ تانىستىراتىن اكىمشىلىكتەگى گۇل سۋارۋشى دەڭگەيىنە ءتۇسىپ كەتكەن اكتريسا-سىماق ايەلدىڭ ماقتانشاقتىعى; باسقارما باسشىسىنىڭ دوسى بوپ ەسەپتەلەتىن داۋقاراەۆتىڭ دورەكىلىگى – ءبارى-ءبارى اۆتورعا ءتان يۋمور تىلىمەن كوركەم قيىستىرىپ جازىلعان. پەسانىڭ «شاتىر استىنداعى مەن» دەپ اتالۋى دا تەگىن ەمەس. اۆتوردىڭ وزىنە-ءوزى سىن كوزىمەن قاراعانى كورىنەدى. پەسادا بەيمەزگىل دەگەن كەيىپكەر بار. بۇل اۆتوردىڭ ءپروتوتيپى سەكىلدى ەلەستەيدى. اتى ايتىپ تۇرعانداي, بەيمەزگىل كۇتپەگەن جەردەن ءسوز سويلەپ, «شاتىر استىنداعىلاردىڭ» جۇيكەسىنە تيەدى. ول ءوزىن وسى ءوتىپ جاتقان ۋاقيعالاردىڭ «ادىلقازىسىمىن» دەپ ەسەپتەيدى. وزگە بارلىق كەيىپكەرلەردى سىن ساداعىنا تۇيرەپ, ولاردىڭ كەلەڭسىز قىلىقتارىن اشكەرەلەپ وتىرادى. انتي-شرەكتىڭ «ەشكىمگە جۇعىمى جوق, ءوز الەمى وزىندە» دەگەن انىقتاماسىنا قاراعاندا, اۆتور قوعامداعى «شىرىلداعان شىندىقتى» ەستيتىن ەستى قۇلاقتىڭ جوقتىعىن مەڭزەيدى. دراماتۋرگ كەيىپكەرلەر اراسىنداعى سىرتقى عانا ەمەس, ىشكى قاقتىعىستاردى دا شەبەر ۇشتاستىرا بىلگەن. ءار كەيىپكەردىڭ وزىنە عانا ءتان سويلەۋ مانەرى بار. وقيعالار ءوتىپ جاتقان ورىننىڭ اتموسفەراسىن وقىرمان زەردەسىنە جەتكىزۋگە جان-جاقتى مۇمكىندىك تۋعىزعان. مەكەمە ەسىكتەرىنەن ۇزدىكسىز كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن كەيىپكەرلەر ءومىرىنىڭ بىرسارىندىلىعىن, ماعىناسىزدىعىن سيمۆوليكالىق قالىپقا سىيعىزعان. پەسانىڭ «باستاپقى وقيعاسى», «ورتالىق وقيعاسى», «شارىقتاۋ شەگى», «سوڭعى وقيعا» سەكىلدى پرينتسيپتەرى قاتاڭ ساقتالعان. كومەديانىڭ شارتى بوپ سانالاتىن «كەيىپكەردىڭ ءىسى مەن ءسوزىنىڭ ۇيلەسپەۋى» مەن تراگەديانىڭ شارتى بوپ سانالاتىن «كەيىپكەردىڭ قازاسى» ادىستەرى دە نازاردان تىس قالماعان. پەسانىڭ شارىقتاۋ شەگىندە نەگىزگى وقيعا رەتىندە تاڭدالعان جەر سىلكىنىسىنەن كەيىن كەيىپكەرلەردىڭ اياق استىنان وزگەرە قالۋى, مىڭ قۇبىلۋى, «بەتپەردەلەرىن» ساقتاپ قالۋعا تىرىسقان بەيشارا ارەكەتتەرى كۇلكى مەن كوز جاسىنىڭ شەكاراسىن بۇزۋعا قاجەتتى دراماتۋرگيالىق ۇتىمدى ءتاسىل رەتىندە قاراستىرىلعان. شىعارمادا جانر «تازالىعى» ەسكەرىلگەن.
پەساداعى كەيبىر كەيىپكەرلەردىڭ اۋزىنان شىعاتىن سوزدەردىڭ ءوزى اۆتور تاراپىنان ەرەكشە ساركازم دارەجەسىنە كوتەرىلگەن. سويلەۋ مانەرى ونىڭ مىنەزىنەن كوپ مالىمەت بەرەتىندەي جۇيەلى كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمعا باعىنىپ تۇر. ءبىر لەپتە, ءبىر يمپۋلستە ايتىلعان ءسوز لەزدە قۇبىلىپ شىعا كەلەتىن ساتتەر ءجيى ۇشىراسادى. كەيىپكەرلەردىڭ جاڭىلىسۋى, سوزدەن ءسۇرىنۋى, ويلاماعان جەردەن قاتەلىككە بوي الدىرۋلارى كۇلكى تۋدىرۋعا قاجەتتى دراماتۋرگيالىق ءادىس رەتىندە قولدانىلعان.
مىسالى, انتي-شرەكتىڭ باسشىسىنىڭ ءجۇزىن «ايعا» تەڭەپ, «ءسىزدى كورگەندە كوڭىل-حوشىم ورنىندا, جان دۇنيەم مارە-سارە, اپتالاپ كەۋدەمدى قۋانىش كەرنەپ, كوكتە سامعاپ جۇرگەندەي بولامىن. ساكە, ءسىز امان-ەسەن ءجۇرىڭىزشى, تىلەگىم سول. قازىر, ءتىپتى, كرەسلو دەگەندە دە قاسيەت قالماي بارادى» دەۋى, ونىڭ ارتىنشا, باسقارما باسشىسى ساپاق ساتالوۆيچ «ول نە دەگەن ءسوز؟» دەپ سەلك ەتۋى, مۇنىمەن قويماي, انتي-شرەكتىڭ تاعى دا «ەندى بىلاي, كىم كورىنگەن تاققا ءمىنىپ الىپ…» دەپ ءبوسۋى, بۇعان ساپاق ءساتالوۆيچتىڭ «ءمىنىپ الىپ نە ءبۇلدىرىپپىن؟» دەپ كەيۋى ەرىكسىز ەزۋ تارتقىزادى. ءوزىمىز بايقاعانداي, انتي-شرەكتىڭ ابايسىز ايتقان ءسوزىن «ماعان قاراتىپ ايتىپ تۇر» دەگەن باسقارما باسشىسىنىڭ قاتەلىگى ەكى كەيىپكەر اراسىندا قولايسىز جاعداي تۋدىرىپ, ونى كورىپ وتىرعان «ءۇشىنشى كوزدىڭ» كۇلكىسىنە سەبەپ بولادى. سونىمەن قاتار, بۋفونىڭ حات-قاعازداردى اقتارىپ وتىرىپ, تاۋىپ العانداعى قۋانىشتى ساحناسىن دا اتاپ وتەيىك. بۋفو ەرلو ەسىمدى سۋرەتشىنىڭ ءوتىنىش حاتىنا قايتارعان اكىمشىلىكتىڭ جاۋابىن وقيدى: «اكىمشىلىك كورمە جاساۋعا قارسى ەمەس, تەك قاراجاتىن ەرلونىڭ ءوزى تاپسىن. ءبىز جالپى كوركەمسۋرەت جانرىنا قارسى ەمەسپىز. ءبىز بارلىق ونەر اتاۋلىنى قولدايمىز, قولدايمىز, قولدايمىز, قورلايمىز, قورلايمىز… تەك قاراجات سۇراماۋىن قالايمىز». پەسادا كەزدەسەتىن ديالوگتار مەن مونولوگتاردان جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالدارعا قاراپ وتىرىپ, دراماتۋرگتىڭ كاسىبيلىك قارىمىن, شابىتى مەن دارىنىن تانيمىز. كومەديا جانرىنىڭ باستى شارتتارىنىڭ ءبىرى بوپ ەسەپتەلەتىن «كەيىپكەردىڭ قاتەلىگى» ءتاسىلىن ورىندى قولدانۋ ارقىلى اۆتور كەيىپكەر ارەكەتىنە تەرەڭ استار سالۋعا ۇمتىلىس جاساعان. ۇمتىلىسى دا, ءۇمىتى دە اقتالعاندىعىن وقىرمان ءوزى باعامداۋعا ءتيىس مۇنداي وزىق شىعارمانىڭ اۆتورى روزا مۇقانوۆانى «قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ گوگولى» دەسەك, ارتىق ايتقاندىق بولماس. ورىس كلاسسيگى ن.گوگولدىڭ «رەۆيزور» شىعارماسىنان بىردە-ءبىر كەم تۇسپەيتىن «شاتىر استىنداعى مەن» پەساسى – قازاق كاسىبي دراماتۋرگياسىنىڭ جارقىن ۇلگىسى.
قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى پەسا جازۋعا تالپىنىس جاساپ جۇرگەن جاس دراماتۋرگتەرگە ۇلاعاتتى ۇستاز بولۋعا لايىق روزا مۇقانوۆانىڭ بۇدان باسقا دا ءار جىلدارى جازىلعان بىرنەشە پەسالارى بار: «مىسىقتار پاتشالىعى», «كالمىكوۆ», «مۋزا»… ولاردىڭ ارقايسىسى – جەكە-جەكە تالداۋدى قاجەت ەتەتىن قوماقتى دۇنيەلەر. اۆتوردىڭ اۋقىمدى پەساعا اينالۋعا سۇرانىپ تۇرعان نوۆەللالارى قانشاما. ءتىپتى, شاعىن اڭگىمەلەرىنىڭ ءوزى دراماتۋرگيالىق يىرىمدەرگە تۇنىپ تۇر. تاقىرىپتىق جاعىنان دا, مازمۇندىق جاعىنان دا ءار الۋان بوپ كەلەتىن بۇل اڭگىمەلەرىندە دە اۆتور بۇگىنگى كۇننىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ كەسكىن-كەلبەتىن, مۇڭى مەن سىرىن, قۋانىشى مەن وكىنىشىن تەرەڭنەن قازىپ, قوپارعان. ساۋاتتى دراماتۋرگتىڭ ءوزىنىڭ وسىناۋ اڭگىمەلەرىن پەسا قالىبىنا كوشىرۋگە «ۋاقىتى تابىلسا», نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
بالتابەك نۇرعاليەۆ
