– تاريحي تۇلعالارمەن ءبىر ساتكە عانا جۇزدەسكەننىڭ ءوزى ماڭگى باقي جادىڭدا قالادى. ونىڭ ساعان كورسەتكەن ىقىلاسى, ايتقان لەبىزدەرى كۇش-قۋات بەرەدى ەكەن – دەپ باستادى اڭگىمەسىن ارداگەر اعامىز زەينوللا شايداروۆ.
… 1979 جىلى زەكەڭ سول كەزدەگى تسەلينوگراد وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى ەدى. «ماسكەۋدەن كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ اۋىر ماشينا جاساۋ ءبولىمىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى باسقارعان ارنايى توپ كەلە جاتىر» دەگەن حابار تۇستى. اۋەجايدان قارسى العان سوڭ, مەيماندار قازاقستان يندۋسترياسى الىپتارىنىڭ بىرى – تەمىرتاۋعا, ودان قاراعاندىعا جەتپەك ويلارىن بىلدىردى. تسەلينوگراد اۋەجايىنا كوكتەن تۇسە قالۋلارى سەبەبى – قاراعاندىداعى اۋا رايى قولايسىزدانىپ, داۋىل سوعىپ, جاڭبىر جاۋعان. زەينوللا مۇحامەدجانۇلى وبكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى رەتىندە قالاداعى
«تسەليناۋىلماش», «قازاقاۋىلماش», ناسوس زاۋىتى سەكىلدى ونداعان ونەركاسىپ ورىندارىنىڭ جۇمىستارىن قاداعالايتىن. بۇلارعا قوسا, وبلىستىڭ قاراۋىندا ستەپنوگورقالاسىنداعى كسرو ورتا ماشينا جاساۋ مينيسترلىگىنە تىكەلەي باعىناتىن قورعانىس ونىمدەرىن شىعاراتىن قۇپيا زاۋىتتار دا بار. ءبارى پارتيانىڭ قىراعى نازارىندا…
قالاعا كەلىسىمەن ماسكەۋلىك مەيماندار بىردەن قاراعاندى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ كومەكشىسىمەن تەلەفون ارقىلى سويلەستى. بۇكىل كەڭەستەر وداعىنداعى وبلىس حاتشىلارىنىڭ ىشىندەگى ەرەكشە العىرلىعىمەن, تەرەڭ بىلىمىمەن تانىلا باستاعان جىگەرلى ازامات نۇرسۇلتان ابىشۇلىمەن زەكەڭ وسىعان دەيىن بەتپە-بەت جاقىن جۇزدەسپەگەن بولاتىن.
– نۇرەكەڭ دە سول جىلدارى مەن سەكىلدى قاراعاندى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى رەتىندە ونەركاسىپ سالاسىنا جەتەكشىلىك ەتەتىن. بىراق, تاجىريبەسى مول, باسشىلىققا ءوندىرىستىڭ قايناعان ورتاسىنان كەلگەندىكتەن, سالانى جان-جاقتى, تەرەڭ بىلەتىن. بۇل قاسيەتتەرىن الماتىداعى جينالىستاردا سويلەگەن سوزدەرىنەن, رەسپۋبليكا مەن وداق باسشىلىقتارىنىڭ پىكىرلەرىنەن دە اڭعاراتىنبىز.
قىزمەتىمە جاڭادان تاعايىندالعاندىقتان, ول كىسىمەن ءالى جەتە تانىسىپ ۇلگەرمەگەن ەدىم. ەندى جۇزدەسۋدىڭ ساتى تۇسەرىنە ىشتەي قۋاندىم – دەيدى, سول كۇندەردى ەسكە العان زەكەڭ…
… سودان ماسكەۋلىك قوناقتار تسەلينوگراد وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى زەينوللا شايداروۆتى ەرتىپ, قاراعاندىنى بەتكە ۇستاپ, اۆتوكولىكتەرمەن جولعا شىقتى. كوپك ورتالىق كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى باستاعان توپتى وبلىستىڭ قاراعاندى وڭىرىمەن شەكتەسەتىن جەرىندە ۆيشنەۆ اۋدانىنىڭ باسشىسى حابيبۋللين, سول ايماقپەن قاناتتاس جاتقان قاراعاندى وبلىسى وساكاروۆكا اۋدانىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى يۆانوۆالار قارسى الدى.
مەيماندار «ءبىرسۋات» كەڭشارىنىڭ ىرگەسىندەگى ايدىنى شالقار كولدىڭ جاعاسىنا قويىلعان ۆاگونشاعا ايالدادى. جۇرت كولىكتەرىنەن تۇسىپ, بويلارىن جازىپ ۇلگەرگەنشە, قاراعاندى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا جەتتى.
جانارىنان جىگەر وتى ۇشقىنداعان, بالۋان تۇلعالى, وتىزدى ورتالاپ قالعان جىگەرلى حاتشىنىڭ قارۋلى قولدارى امانداسقان ەلگە ىسىندە دە, قيمىلىندا دا مارتتىگى باسىم ەر جىگىتپەن جۇزدەسىپ تۇرعاندارىن بىردەن اڭعارتقانداي بولدى. الگىندە عانا جۇزىنە قاراقوشقىل بۇلتى ۇيىرىلە باستاعان التىن كۇزدىڭ ارايلى اسپانى سول ساتتە جادىراي اشىلىپ, شۋاعىن شاشا قالدى.
كول ماڭى سايراعان قۇستاردىڭ ۇندەرىمەن تەربەلىپ-اق تۇر. جايدارى ديدارىنان ادامدارعا دەگەن جاقىندىقتىڭ, اشىقتىقتىڭ, ادالدىقتىڭ لەبى ەسكەن نۇرسۇلتان ابىشۇلىن العاش كورىپ تۇرعان زەكەڭ: «نۇرسۇلتان دەسە, نۇرسۇلتان ەكەن, ءسىرا, جانى دا نۇرلى جىگىت بولار» دەپ, ىشتەي وي ءتۇيىپ ۇلگەردى.
قاتار جاتقان ەكى وبلىستىڭ ونەركاسىپ سالاسىن قاداعالاپ, باسشىلىق جاساپ وتىرعان قوس حاتشى وسىدان سوڭ تىكەلەي تەلەفون جەلىسى ارقىلى اقىلداسىپ, كۇرمەۋى قيىن ىستەردى تىزە قوسا شەشەتىن بولدى. زەكەڭنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا, وزىنىڭ ونەركاسىپتەگى جولىن دومنا پەشىنەن باستاعان نۇرسۇلتان ابىشۇلىنىڭ سالانى تەرەڭ بىلەتىنى, قانداي دا ءبىر جايلاردىڭ الدىن بولجاي الاتىندىعى, بولجاپ قانا قويماي, ونى شەشۋدىڭ وڭتايلى ادىستەرىن تابا كەتەتىندىگى ارىپتەستەرىنە كوپ جاردەمدەسكەن. كومەكتەسۋگە كەلگەندە, ەش ايانىپ قالمايتىن, نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ادامگەرشىلىگى قاشاننان دا اتقان تاڭداي شۋاق شاشىپ تۇرۋشى ەدى…
– شىنىمدى ايتسام, بۇل كىسىنىڭ بىلىمى, ىسكەرلىگى, العىرلىعى قازاقستانداعى عانا ەمەس, بۇكىل كسرو رەسپۋبليكالارىنىڭ وبلىستارى مەن ولكەلەرىندەگى پارتيانىڭ ونەركاسىپ جونىندەگى حاتشىلارىنىڭ قاي-قايسىسىنان دا كوش ىلگەرىلىگى, اسىرەسە, ماسكەۋگە جينالعانىمىزدا ايقىن سەزىلىپ تۇراتىن. ارامىزدا وسىنداي تاماشا بىلىكتى جاننىڭ بولعانىن بىزدەر, قازاقستاندىقتار, ورىندى ماقتان ەتەتىنبىز. تۇبىندە, نۇرەكەڭنىڭ وبلىستىق ايادان دا جوعارى سامعارىنا كۇمان كەلتىرمەيتىنبىز – دەيدى, زەكەڭ تولعانىپ…
…ەندى بىردە تسەلينوگراد وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ونەركاسىپ جونىندەگى حاتشىسى زەينوللا شايداروۆ ادەتتەگىدەي كابينەتىندە جۇمىس ىستەپ وتىرعان.. وڭ قاپتالىنداعى ىشكى تەلەفون باياۋ سىڭعىرلاي قالدى. وبكومنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى ماعاۋيا ەسماعامبەتوۆا ەكەن.
– زەكە, الگىندە قاراعاندى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى تەلەفون سوقتى. بوران سوعىپ كەتۋىنە بايلانىستى ماسكەۋدەن كەلە جاتقان ۇشاق قاراعاندىعا ەمەس,
تسەلينوگرادقا قونادى ەكەن. ىشىندە نۇرسۇلتان ءابىشۇلى بار كورىنەدى. سول كىسىنى اەروپورتتان قارسى الۋىمىزدى وتىندى, – دەدى.
– ارينە نۇرەكەدەي اسىل ازاماتتىڭ الدىنان شىعىپ, قولدان كەلەر قۇرمەت-قوشەمەتتەرىمىزدى كورسەتۋ پارىزىمىز ەمەس پە!.. – دەدى زەكەڭ. ۇستاز, اقىلشى, تالىمگەردەي بولىپ جۇرگەن نۇرسۇلتان ابىشۇلىمەن تاعى دا ءبىر ديدارلاسۋدىڭ ءساتى كەلگەلى تۇرعانىنا شىن قۋاندى. تراپتان نىق باسىپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان نۇرسۇلتان ءابىشۇلى قارسى الىپ تۇرعاندارعا ىلتيپاتپەن امانداسىپ, «نەگە اۋرە بولدىڭىزدار, وبكومدارىڭدى وزىم-اق تاۋىپ باراتىن ەدىم عوي» دەپ جاتىر جارقىلداپ.
بۇدان سوڭ وبكوم باسشىلارى سول كەزدەگى تسەلينوگراد اەروپورتىنداعى دەپۋتاتتار بولمەسىنە شاعىن داستارحان جايىپ, قوناققا قۇرمەت كورسەتتى. قارسى الۋشى ارىپتەستەرىنىڭ كوكەيلەرىندە ماسكەۋ ساپارى جايلى ساۋال تۇرعانىن جۇزدەرىنەن اڭعارعانداي بولعان سەزىمتال نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ەندى بىر ساتتەردە اڭگىمەنى ءوزى باستادى.
– ءوزىمىزدىڭ ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىلىعىنا كەلىسىمىمدى بەرىپ, ماسكەۋدەن بەكىپ كەلە جاتقان ءجاي بار, جىگىتتەر. رەسپۋبليكامىزدىڭ ونەركاسىپ سالاسىنىڭ وركەنىن ەندى سىزدەرمەن بىلەك بىرىكتىرە, بىرگە كوتەرۋگە كۇش جۇمسايتىن بولامىز, سولاي ەمەس پە,زەكە, – دەدى نۇرەكەڭ وتىرعانداردىڭ ىشىنەن زەينوللا شايداروۆتى جانارىمەن ىزدەپ, تاۋىپ الىپ.
…سودان نۇرسۇلتان ءابىشۇلى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ونەركاسىپ جونىندەگى حاتشىسى قىزمەتىن جەمىستى اتقارا باستادى.
وزىنە دە, وزگەگە دە ءادىل تالاپ قويا بىلەتىن قايراتكەر ازامات وبلىستاردان تەلەفون شالىپ, اقىل- كەڭەس سۇراپ جاتاتىندارعا: «نەگە مازالاي بەرەسىڭدەر» دەمەيتىن. قايتا, نە جايلى بىلگىڭ كەلسە دە, جان-جاقتى بايانداپ, قاي ماسەلەنىڭ دە تامىرىنا ۇڭىلتىپ, ءتىپتى, شەشىلەر جولدارىنا دەيىن ايتىپ ءجون سىلتەيتىن.
…بىردە وبكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسىنىڭ كابينەتىندەگى تەلەفونداردىڭ بىرى سىڭعىر ەتتى. الماتىدان, نۇرەكەڭنىڭ كومەكشىسى ەكەن. ارعى جاقتان نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ جۇمساق ءۇنى ەستىلدى..
– زەكە, جولعا دايىندالا بەرىڭىز. اماندىق بولسا, شىمكەنتتە رەسپۋبليكا وبلىستارىنىڭ اۋىر ونەركاسىپ جونىندەگى حاتشىلارىن جيناماقپىز. وزدەرىڭىزدەگى ءىرى زاۋىتتاردىڭ باسشىلارى مەن جەتەكشى ماماندارىنان 10-15 ادامدى ىرىكتەپ, الا كەلەتىن بولىڭىز, – دەدى نۇرەكەڭ.
بۇل – 1982 جىلدىڭ ماۋسىم ايى ەدى. كوك جەلەگى قۇلپىرىپ, اسپانىنىڭ نىلى تۇنعان جەر جانناتى شىمكەنتكە تسەلينوگرادتىقتار «ان-24» ۇشاعىمەن قوندى. وبكومنىڭ بىرىنشى حاتشىسى ول جىلدارى قازاقتىڭ ماڭدايى جارقىراعان اسىل ازاماتتارىنىڭ ءبىرى – اسانباي اسقاروۆ بولاتىن.
نۇرسۇلتان ءابىشۇلى باستاپ, اسانباي اسقاروۆ پەن وبلاتكومنىڭ توراعاسى جامالبەك شايمەردەنوۆتەر قوستاپ, رەسپۋبليكانىڭ بارلىق وبلىستارىنان وبكوم حاتشىلارىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن كەلگەن دەلەگاتسيالاردىڭ مۇشەلەرى قالانىڭ وڭتۇستىك ولكەسىنىڭ ءىرى ونەركاسىپ وشاقتارىمەن تانىسىپ, اسىقپاي ارالادى. وڭ تاجىريبەلەرىن كوزبەن كورىپ, قولىمەن ۇستاپ, كوڭىلدەرىنە دە تۇيدى. ءۇش كۇندىك تاجىريبە الماسۋ ساپارىنىڭ سوڭىندا شىمكەنتتە ۇلكەن جينالىس ءوتىپ, وندا رەسپۋبليكا ونەركاسىبىنىڭ الدىنداعى كەلەلى مىندەتتەر مەن تولعاقتى جايلاردىڭ شەشەر جولدارىن سارالاپ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ سوز سويلەدى. قازاقستان ونەركاسىپشىلەرى سول ساپارلارىنان جۇمىستارىنا سەرپىن بەرەر, ارقاۋ بولار باعىت-باعدارلار الىپ قايتتى…
ايتپاقشى, شىمكەنتتەن اتتاناردا ءبىر قىزىق جاي بولعان.. ايماقتارىنا ۇشار كۇنى وڭىرلەردەن كەلگەن ازاماتتار قالانىڭ ورتالىق ساياباعىندا اعاشتار وتىرعىزدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز, نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنا اجەپتاۋىر جەتىلىپ قالعان, ۇلكەندەۋ تال كوشەتى ءتيىپتى.. سونى كورگەن نۇرەكەڭ اسانباي اسقاروۆقا:
– اسەكە, ماعان وسىنشالىق بيىگىن بۇيىرتقانىڭىز قالاي؟ الدە, اۋىرلاۋ بولسىن دەپ, ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسىنا ادەيى ۇلكەنىن بەرىپ تۇرسىز با؟ – دەدى ازىلدەپ.. سوندا قازاقتىڭ اسىل ازاماتى اسانباي اسقاروۆ نۇرەكەڭنىڭ قولىنا الگى جەلەگى جايقالىپ, اجەپتاۋىر وسىپ قالعان كوشەتتى ۇستاتىپ تۇرىپ:
– نۇرسۇلتان, اينالايىن, ءسىزدىڭ كەلەشەكتە بۇدان ۇلكەن بيىكتەردەن كورىنەرىڭىزگە سەنەمىن. مىنا ءوزىڭىز وتىرعىزاتىن اعاشىڭىز سول بيىكتەرگە جەتكەنىڭىزدە ماۋەلى بايتەرەك بولارىنا كۇمان جوق, – دەدى. كوشەتتىڭ وسكەلەڭدىگىنە قاراعاندا, ونىڭ بايتەرەك بولىپ جەتىلۋىنە دە كوپ جىلدار قالماسىن ەل سەزدى دە, اسانباي اسقاروۆتىڭ دا وسىنى مەڭزەپ, تىلەك ەتىپ تۇرعانىن اڭعارىسىپ, ىشتەي ريزا بولىستى.
…– ءسوز ءتۇيىنى ىڭعايىندا, اقساقال رەتىندە ايتارىم, بۇگىنگىدەي عالامدىق داعدارىس قاۋپى ءالى سەيىلمەي تۇرعان كەزدە ەلباسىمىزدىڭ ماڭىنا بۇرىنعىدان دا تىعىز توپتاسىپ, بىلەك بىرىكتىرە ەڭبەك ەتۋىمىز كەرەك. وسىنداي كوشباسشىمىز باردا, حالىقتىڭ باقادىرى باياندى بولارى انىق – دەپ, ەستەلىگىن ءتامامدادى زەينوللا شايداروۆ اعامىز.
سماعۇل راحىمبەك
