ءسوز باسى
ەلورداداعى سادۋاقاس عىلماني مەشىتىنە ءجيى بارامىن. بۇرىنعى بابالارىما, اتام مەن اجەمە, ومىردەن ەرتە وتكەن اكەمە قۇران باعىشتايمىن. بارعان سايىن مەشىتكە اتى بەرىلگەن ءدىندار اتانى ويلايمىن. عۇلاما عالىم بولعان. كەڭەستىك ءداۋىردىڭ ءتۇرلى تەپەرىشىن كورسە دە, ۇلاعاتتى ۇستانىمىنان اينىماعان. وسىنداي اڭىزعا اينالعان ارداقتى ازاماتتىڭ باس قالادا جالعىز كوزى ءتىرى قىزى تۇرادى دەپ ەستىدىك. ەسىمى – ۇكىجان قاجى سادۋاقاسقىزى. توقسان ءتورت جاستا. تەكتى تۇلعانىڭ تۇياعىمەن جۇزدەسكىمىز كەلدى. اجەمىزدىڭ ۇيالى تەلەفونىن تەردىك. ءوزى كوتەردى. تورقالى توقساننان اسقان دەپ ايتا المايسىز. داۋىسى انىق, ءسوزى نىق, قۇلاعى دا ءتاۋىر ەستيدى. «اينالايىن, ەرتەڭ ۇيگە كەلە عوي» دەدى. ەسىمە ەلدەگى جەتپىس بەس جاستاعى انام ءتۇستى. كۇندە ىمىرت جابىلا اۋىلعا تەلەفون شالامىن. ەكەۋمىز توعىز قابات ءۇيدى جاڭعىرتىپ سويلەسەمىز. داۋىسىمدى بىردە ەستىسە, بىردە ەستىمەيدى. ال توقساننىڭ تورتەۋىندەگى قارت كەيۋانا جايمەن ايتقان ءسوزىمدى قالت جىبەرمەدى. «جاقسى اۋلەتتiڭ ءناسiلiنiڭ ات مەڭiندەي بەلگiسi بولادى» دەگەن راس-اۋ.
مىنە, ۇكىجان اجەنىڭ الدىندا وتىرمىن. كوزىلدىرىكسىز «يسلام جانە وركەنيەت» دەگەن گازەتتى وقىپ وتىر. قارقاراداي اپپاق جاۋلىعى جىلۋ شاشادى. تۋعان اجەم كەلدى كوز الدىما. ۇلكەندەردىڭ ءبارى دە ءبىر-بىرىنە ۇقساپ تۇرادى.
– اجە, 94 جاس قالاي ەكەن؟
– اللاعا شۇكىر, شىراعىم! سەگىز جاسىمنان بەس ۋاقىت ناماز وقىپ, ورازا ۇستادىم. اكەمنىڭ جولىمەن ءجۇردىم. انام 25 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى. سوندا بەستەگى بالامىن. سونىڭ جاساماعان جاسىن ماعان اماناتتاعان شىعار…
ۇكىجان اجەمىزدىڭ زەردەسى ءالى مىقتى. اكەسى تۋرالى تولعانىپ سويلەيدى. تاريحي وقيعالاردىڭ ءبارىن قولمەن قويعانداي ايتادى. جۇپتاپ كەلگەن سۇراعىم جايىنا قالدى. كوكىرەگى قازىناعا تولى قاريانى تىڭداي بەردىم. ساعاتتان استام سىرلاسۋدان تۇيگەن ويلارىمدى قاعازعا ءتۇرتىپ وتىردىم.
اشتىقتىڭ ازابىن تارتتىق
باسىمىزدان بۇلتتى كۇندەر كوپ ءوتتى. ءبىزدىڭ ەلىمىز ەرەيمەنتاۋ بولادى. «تۋعان جەرىم – ەرەيمەن, مالتاباردىڭ سالاسى, قونىس قىلعان اتا-انام جارلىكولدىڭ جاعاسى. تۋعان ەلىم, وسكەن جەرىم ەرەيمەننىڭ قانجىعالى بالاسى» دەپ جازادى اكەم. ارعى اتالارىمىزدىڭ زيراتى مالتابار دەگەن اۋىلدا. سول جەردە بابالارىمىز 35 جىل قىستاپتى. اۋلەتىمىز اۋەلدەن از ءۇي بولعان. سالمەن دەگەن بابامىز حات تانىپ, زامانىندا بولىستىق يمام اتانعان. سوندا سامەكە حان سالمەنگە تورە اۋىلىنان جەر ءبولىپ بەرەدى. تابيعاتى تامىلجىعان تاماشا مەكەن. سول جەر ءبىزدىڭ اتاقونىسىمىزعا اينالدى. اكەم تورە اۋىلىندا مەشىت اشىپ, مەدرەسە ۇستادى. تۋعان دامەلى دەگەن انام جاستاي ومىردەن وتەدى. بەيىتى سوندا. وسىدان ءتورت-بەس جىل بۇرىن باسىنا كوكتاس قويدىم. قازىر وندا ەشقانداي جۇرت جوق, ەلسىز دالاعا اينالدى. بىراق باياعى قۇدىق, باياعى بۇلاق سول قالپىندا تۇر. كورگەندە كوزىمە جاس كەلدى.
قىزىل ۇكىمەت ەل ىشىندەگى كوزى اشىق, داۋلەتتى ازاماتتارعا قىرعيداي ءتيدى عوي. ءبىزدىڭ قولىمىزدا ازعانتاي مالىمىز بولدى. ايتەۋىر, تاماعىمىز توق, ۋايىمىمىز جوق. اكەم بالا وقىتىپ, جۇرتشىلىقتى يماندىلىققا ۇيىتىپ, تىنىش جۇرگەن كىسى ەدى. 1928 جىلى اياق استىنان كامپەسكەگە ىلىكتىك. شولاق بەلسەندىلەر ءۇستى-ۇستىنە سالىق سالىپ, بەرەكەمىزدى الدى. اياعىندا ولار سالىققا 57 ءىرى قارا مال تولە دەپ قامشىسىن توبەمىزدە ويناتتى. حالىقتىڭ ىڭىرشاعى اينالىپ, جۇدەپ قالعان شاعى. ءبىر تۇندە تورە اۋىلىنان ۇدەرە كوشتىك. اكەم مەشىت پەن مەدرەسەنىڭ ەسىگىن الا جىپپەن بايلاپ, ەكى اتپەن توعىز ادام جولعا شىقتىق. سوندا مەن توعىزدامىن. اۋپىرىمدەپ اقمولاعا كەلدىك. اكەمنىڭ ماقساتى – ومبىعا بارىپ توقتاۋ. قالاعا كەلگەننەن كەيىن ءبىر تانىمايتىن ۇيگە ات شالدىرىپ, تىنىعىپ الامىز دەپ ويلادىق. سول ارادا اكەمدى بىرەۋ تانىپ, ورگانعا حابارلاي قويىپتى. ول كىسى ەكىنتى نامازىن وقىپ جاتقاندا, دوسىمەن بىرگە ميليتسيا ۇستاپ اكەتتى. اكەمدى عانا ەمەس, ەكى اتىمىزدى دا تارتىپ الدى. قورجىنداعى زاتتار مەن تاماقتى ءتىنتىپ, بىت- شىتىن شىعاردى. شيەتتەي بالامىز. اڭىرادىق تا قالدىق. ءبىزدىڭ اۋىر جاعدايىمىزدى ەستىگەن سوڭ, جاڭاارقادا اكەمنىڭ ءىلياس دەگەن اڭشى, سەرى نەمەرە ءىنىسى كەلىپ, اعام ەكەۋمىزدى وزىمەن الىپ كەتتى. اقمولادا قالعان اجەم مەن ەكى باۋىرىمىز اشتان ولەدى. جالعىز ەكىنشى انام – ماكەن اپام عانا ءتىرى قالعان. ونى ءبىز بىلمەيمىز. اكەم تۇرمەدە 57 كۇن جاتتى. وعان ميليتسيادا قىزمەت ىستەيتىن جاناشىر ازاماتتار كومەكتەسىپ, تۇرمەدە بىرگە بولعان ابدىكارىم مۋسيموۆ دەگەن شال قايتىس بولىپ, سونىڭ قۇجاتىن اكەمە بەرىپ, ونى ولدىگە ساناپ, بوساتىپ جىبەرەدى. مەن وسى بۇركەنشەك فاميليامەن ۇزاق جىل ءجۇردىم. جەتپىس التى جاسىمدا عانا اكەمنىڭ اتىنا اۋىستىم. سودان ول كىسى اپامدى تاۋىپ الىپ, ومبىعا تارتادى. جاڭاارقاعا بارۋعا قورقادى. ءبىز دە شەرمەندە كۇيدى كەشتىك. الىستا ءجۇرىپ اكە-شەشەمىزدى ساعىندىق. وتىرىپ الىپ جىلايمىن. اعام كەلىپ, مەنى جۇباتادى. اشىعا باستادىق. سيىردىڭ ءسۇتىن شيكىدەي ىشەمىز. سودان ءىشىمىز اۋىردى. ابدەن جۇدەدىك. ءىلياس اعاما اقمولاعا الىپ بار دەپ كۇندە جىلايمىن. ايتەۋىر تۇيەمەن كوپ كۇن ءجۇرىپ, اقمولاعا كەلدىك. قالانىڭ الىستان بۋداقتاعان ءتۇتىنىن كورگەندە, داۋىس قىلىپ جىلاپپىن. ودان كەيىن ءبىزدى اتام مەن اكەمنىڭ تۋعان ءىنىسى كاكەن اعامىز قىزىلجارعا الىپ باردى. اعام سونداعى زاۋىتقا جۇمىسقا تۇردى. اتامنىڭ جوقتان بار جاسايتىن قولى شەبەر ەدى. تۇرمىسىمىز وڭالا باستادى. اقىرى اكەمىزبەن دە كەزدەستىك. ايتا بەرسەك, اڭگىمە كوپ. ءتۇرلى تەپەرىشتى كوردىك. سوندا دا ءبىر اللادان, جاقسىلىقتان ءۇمىت ۇزبەدىك.
قازاقستاننىڭ قازيى بولدى
ءيا, ۇكىجان اجەمىز ازاپتى, اۋىر كۇندەردى باستان كەشسە دە, جىگەرى مۇقالماعان. اسىلدىڭ سىنىعى دەۋگە بولادى. سادۋاقاس اتامىز 1946 جىلعا دەيىن ومبىنى ساعالاپ جۇرەدى. سول كەزدە اقمولادا ءدىني ۇيىم قۇرىلىپ, يمام سايلاۋعا رۇقسات بەرىلەدى. سونى بىلگەن ءتۇپ ناعاشىسى ساكەن قالپەنى ەلگە شاقىرىپ, يمام ەتىپ سايلايدى. وسى قالاداعى ءبىر ءۇيدى قايتا جاڭعىرتىپ, مەشىت قىلادى. الماتىدان كەلگەن قازي عابدۋلعاپپار شامسيدينوۆ جاڭا قىزمەتىنە باعدار بەرەدى. تاشكەنگە بارىپ تىركەتىپ, كۋالىك الادى. سونداعى ءدىني تۇلعالارمەن تانىسىپ, كەڭىرەك سۇحباتتاسادى. 1949 جىلى قاجىلىققا بارۋ ءۇشىن بەرگەن ارىزى قابىلدانىپ, مەككەگە ساپار شەگەدى. 1952 جىلى قازاقستاننىڭ قازيى بولىپ سايلانادى. وسى قىزمەتتى جيىرما جىل ابىرويمەن اتقارادى. ول كىسى قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەڭەستىك كەزەڭدە شىن مانىندەگى يسلام ءدىنىنىڭ قورعاۋشىسى بولدى. سول داۋىردە «قۇران تۋرالى جالا مەن وتىرىكتەر» اتتى كىتاپ جازدى. الايدا اتامىزدىڭ ناسيحاتى ءالى دە كەمشىن. ول تۋرالى ۇكىجان اجەمىز كوڭىلى قامىعىپ سويلەدى.
اقىرعى امانات
استاناداعى اكەمنىڭ اتىنداعى مەشىت جانىنان مۋزەي اشتىق. وعان جەكە زاتتارى مەن تۇپنۇسقا جازبالارى قويىلدى. قازىر اكەمدى مەنەن باسقا جوقتاۋشى قالمادى. ءامينا دەگەن جالعىز ءسىڭلىم بار ەدى, ەكى اي بۇرىن جەتپىس سەگىز جاسىندا دۇنيەدەن وزدى. جالعىز قالدىم. قۇدايعا شۇكىر, بالالارىم بار. الاقانعا سالىپ الديلەپ وتىر. الماتىدا 50 جىلدان استام تۇردىم. اكەم 20 جىل قازي بولدى. ءدىننىڭ ادال قامقورشىسى اتاندى. سوعان الماتىدان ءبىر كوشە بەرسە دەپ ويلايمىن. بارماعان جەرىم قالمادى. ايتا-ايتا شارشادىم. جاسىم دا كەلدى. كۇن ساناپ قۋاتىم كەمىپ بارادى. اتامەكەنىمىز – ەرەيمەنتاۋ. ول جەردە دە اكەمنىڭ اتىندا ەشتەڭە جوق. 2001 جىلى استانادان اكەمە كوشە سۇراپ, قالالىق اكىمدىككە حات جازدىم. سول كەزدەگى اكىمنىڭ ورىنباسارى تولەگەن مۇحامەدجانوۆ دەگەن مىڭ جاساعىر ازامات ەكەن. حاتىما جاۋاپ جازىپ: «بۇگىن بار كوشە ەرتەڭ بۇزىلادى. اتامىزدىڭ اتىن مەشىتكە بەرەيىك» دەپ ماعان وي تاستادى. قاتتى قۋاندىم. ءسويتىپ, اكەمنىڭ ەسىمى قابىرعاسىن ءوزى قالاعان مەشىتكە بەرىلدى. ەندى مەنىڭ كوزىمنىڭ تىرىسىندە ورىندالسا دەيتىن اماناتىم بار. اكەم ۇزاق جىلدار بويى «اراب-قازاق» سوزدىگىن قۇراستىردى. سوزدىك 108 مىڭ سوزدەن تۇرادى. قالىڭ, بەس توم. سول جيناقتىڭ ازىرگە ءبىرىنشى تومى عانا جارىق كوردى. قالعانى توقتاپ قالدى. وسى دۇنيەلەردىڭ ءبارى شىقسا دەپ ارماندايمىن. ودان كەيىن قازاقتىڭ شەجىرەسى مەن دۋالى اۋىز تۇلعالاردىڭ سوزدەرىن جيناقتاعان. جاسىنان ولەڭ جازعان. اراب تىلىنەن تارجىمالاعان دۇنيەلەرى دە جەتەرلىك. ارتىندا كوپ مۇرا قالدى. 2015 جىلى قانجىعالى قارت بوگەنباي باتىردىڭ ۇرپاعى – ەرلان بارلىباەۆتىڭ دەمەۋشىلىگىمەن «زامانىمىزدا بولعان عۇلامالاردىڭ عۇمىر تاريحتارى» اتتى كىتابى جارىق كوردى.
ءسوزدىڭ سوڭى
بىزدەن ءبىر ءسوز. سادۋاقاس اتامىز كوزى تىرىسىندە ايتۋلى ەڭبەگىن شىعارسام دەپ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ عالىمدارىنا ۇسىنادى. بىراق ەش ناتيجە بولمايدى. اقىرى, امالى تاۋسىلعاندىقتان, كورنەكتى قوعام قايراتكەرى, سول كەزدەگى ەل باسشىسى دىنمۇحاممەد قوناەۆتىڭ اكەسىنە حات جازىپتى. ونى عۇلامانىڭ ءومىرى مەن مۇراسى جايىندا العاش قالام تەربەگەن جازۋشى نۇرقاسىم قازىبەك «حالىق سۇيگەن قالامگەرلەر» اتتى كىتابىندا كەلتىرەدى. حات ۇزاقتاۋ. قىسقاشا ماعىناسى بىلاي: «اسسالاۋماعاليكىم, قادىرلى حالىق اعاسى احمەت اقساقال! مەن قازاقستانداعى دىنشىلدەردىڭ باستىعى اتانىپ وتىرعان قازي عىلمانۇلى ساكەن حالپە زامانداسىڭىز! سىزگە ارناپ ەكى ءتۇرلى جۇمىسىم تۋرالى اقىلداسىپ, ويىمداعى مۇددەمدى ايتىپ وتپەكشى ەدىم. ءبىرىنشى. ءومىرىمنىڭ جيىرمادان اسا جىلىن ۇزبەي جۇمساپ, جازىپ شىققان ءبىر ەڭبەگىم بولىپ ەدى. ول – اراب ءتىلىن قازاق تىلىنە اۋدارعان سوزدىك ەدى. سونى جاس بولسا جەتىپ قالدى. ەندى اتتاناتىن مەزگىل ۇستىندە وتىرعاندىعىمنان, ەڭبەگىمنىڭ ءبىر شەتىن كورىپ كەتسەم-اۋ دەگەن ارمانىمنىڭ اياعى ءسىزدىڭ جاعىڭىزدان اياقتالۋعا سەبەپشى بولارسىز دەگەن ءۇمىتىم بار» دەپتى. ەكىنشى, وزبەك, تاجىك رەسپۋبليكالارى سەكىلدى مەشىتتى سالىقتان قۇتقارۋدى ءوتىنىپتى.
اۋمالى-توكپەلى زاماندا عۇمىر كەشىپ, ءبىر ءوزى ءبىر عىلىمي ينستيتۋتتىڭ جۇمىسىن اتقارعان عۇلاما عىلماني بابامىز كوزى تىرىسىندە اسىل مۇراسى جارىق كورگەنىن ارمانداپتى. ودان بەرى دە 50 جىلعا تاقاۋ ۋاقىت ءوتتى. ەلىمىز ەگەمەندىك الدى. قۇندى ەڭبەكتى شىعارۋعا كىم كەدەرگى؟! قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى مەن قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنان قولداۋ كۇتەمىز. اماناتقا قيانات جۇرمەيدى. توقسان تورتتەگى ۇكىجان اجەمىزدىڭ اقىرعى اماناتى جەردە قالماسىن دەپ تىلەيمىن.
ازامات ەسەنجول,
«استانا اقشامى»
