كەيبىر زەرتتەۋشىلەر وتكەن عاسىردىڭ 60-70 جىلدارىن قازاق رۋحانياتىنىڭ التىن كەزەڭىنە بالايدى. شىنىمەن دە, باسقاسىن ايتپاعاندا, سول جىلدارى ءسوز بەن ساز ونەرىندە نەبىر تالانتتاردىڭ ەسىمدەرى جارق ەتىپ, ۇلتتىق ادەبيەت پەن ونەردىڭ ءورىسى كەڭەيدى. اتالمىش كەزەڭدە ءابىلاحات ەسپاەۆ, نۇرعيسا تىلەنديەۆ, ءشامشى قالداياقوۆ, يليا جاقانوۆ, اسەت بەيسەۋوۆ سىندى اسا كورنەكتى كومپوزيتورلاردىڭ شىعارماشىلىعى كەمەلىنە كەلىپ, ولاردىڭ ءىزىن الا ەسكەندىر حاسانعاليەۆ, سەيدوللا بايتەرەكوۆ, كەڭەس دۇيسەكەەۆ سياقتى ۇلتىمىزدىڭ دارىندى ۇلدارى مۋزىكا ونەرىنىڭ ارەناسىنا قانات قاقتى. مىنە, اتتارى اتالعان تۇلعالاردىڭ بارلىعى دا قازاق ەستراداسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ, ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى بايىتتى.
باس شاھاردا استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ قولداۋىمەن ەلوردا كۇنى مەرەكەسىنە وراي مايتالمان كومپوزيتورلاردىڭ ەسىمدەرىن ەسكەرىپ, شىعارماشىلىعىنا ارناپ كونتسەرت وتكىزۋ جاقسى داستۇرگە اينالدى. سول جولمەن كەشە كونگرەسس-حولدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى سەيدوللا بايتەرەكوۆتىڭ ورەلى ونەرىنەن حابار بەرەتىن «جان دوسىم» كونتسەرتى ۇيىمداستىرىلدى.
بۇل دۇنيەمەن قوش ايتىسقان بەلگىلى ءبىر ونەر يەسىنىڭ كەرەك كەزدە اتى اتالماي, شىعارماشىلىعى ناسيحاتتالماي جاتقاندا, «ءوزى جوق تا, كوزى جوق» دەپ كۇيىنەتىنىمىز بار. شىنى كەرەك, ناسيحاتى كەمشىن سوعىپ تۇرعان كومپوزيتورلاردىڭ ءبىرى سەيدوللا بايتەرەكوۆ بولىپ تۇر. كومپوزيتوردىڭ ءوزى كوزى تىرىسىندە قاراپايىم قالپىن ساقتاپ, جۋرناليستەرمەن كەزدەسىپ, سۇحبات بەرۋگە سونشا قۇلىقتى بولماعان. ەسەسىنە تىنباي شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ, ارتىنا قانشاما عاجاپ اندەردى قالدىردى. حالىقتىڭ اۋزىندا جۇرگەن بۇل اندەردى قازىر جاڭا زامان انشىلەرى دە رەپەرتۋارىنا قوسقان. مۇنى استانادا وتكەن كەشكە قاتىسقان انشىلەردىڭ قۇرامىنان-اق بايقاۋعا بولادى.
كەش جۇرگىزۋشىلەرىنىڭ ءبىرى بەلگىلى ءارتىس عاني قۇلجانوۆ ايتقانداي, اتالمىش كونتسەرتتە حالىق سەيدوللا بايتەرەكوۆتىڭ تۇلعالىق قاسيەتى مەن شىعارماشىلىعىن تاني ءتۇستى. كومپوزيتوردىڭ ءومىرى مەن ونەرىنەن ازداپ حابارى بار جۇرتتىڭ تانىم كوكجيەگى كەڭەيدى. كونتسەرت تىزگىنىن ۇستاعان تانىمال تەلەجۇرگىزۋشى دانا نۇرجىگىت تە كەزىندە قىزمەت بابىمەن كومپوزيتورمەن كەزدەسكەن كۇندەرىن ساناسىندا جاڭعىرتتى. سول ەستەلىكتەرى ارقىلى دارىندىمىن دەپ وڭمەڭدەمەيتىن, ومىردەن اقىرىن ءجۇرىپ, انىق باسىپ وتكەن شىعارماشىلىق يەسىنىڭ بولمىسىن اشقانداي بولدى.
بۇعان كونتسەرتتىڭ باس جاعىندا كومپوزيتوردىڭ «دوس تۋرالى جىر» ءانىن ورىنداعان «جەتىگەن» ءانسامبلىنىڭ مۇشەسى ساعىناي ءابدۋلليننىڭ ءسوزى دە مىسال بولا الادى. «شىعارماشىلىعىمىزدىڭ ءبىر كەزەڭىندە, دالىرەك ايتسام, وتكەن عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارى سەيدوللا بايتەرەكوۆ ءبىزدىڭ مۋزىكالىق جەتەكشىمىز بولدى. سوندا «مىنانداي ءان شىعاردىم» دەپ ماقتانبايتىن دا. ءبىر بۇرىشتا اقىرىن ىڭىلداپ وتىراتىن. سول ءاننىڭ حيتكە اينالىپ جاتقانىن كەيىننەن ءبىلىپ جاتاتىنبىز» دەدى ءانشى.
«دوس تۋرالى جىر» ءانىنىڭ ءسوزىن اسا كورنەكتى اقىن تۇمانباي مولداعاليەۆ جازعانىن ايتا كەتەيىك. سونداي-اق, كومپوزيتور تۇماعانىڭ ۇزەڭگىلەسى قادىر مىرزا-ءالىنىڭ ولەڭدەرىنە دە ءان جازعان. سەيدوللا بايتەرەكوۆپەن شىعارماشىلىق تاندەم قۇرعان اقىنداردىڭ اراسىندا ءشومىشباي ساريەۆ پەن سەرىك تۇرعىنبەكۇلىنىڭ ەسىمدەرى دە اتالادى.
جالپى, كومپوزيتوردىڭ كوپ اندەرى اقىنداردىڭ جىر جيناقتارىن وقىپ وتىرعاندا جازىلعان سياقتى. بۇل تۇرعىدان العاندا, اقىن ولەڭدەرى كومپوزيتورعا شابىت بەرگەن. «دوس تۋرالى جىر» جانە اتاقتى «ءاليا» شىعارمالارىنىڭ دا جازىلۋ تاريحى سونى ايتادى. قازىرگى كومپوزيتورلارعا اعا بۋىننىڭ وسى جاقسى قاسيەتى جەتىسپەي جاتادى. ولار, نەگىزىنەن, اقىندارعا تاپسىرىس بەرىپ, تۋىندىلارىن دۇنيەگە اكەلەدى. كىتاپتارداعى انگە سۇرانىپ تۇرعان ولەڭدەرگە نازار اۋدارۋ – جوقتىڭ قاسى. ال سەيدوللا بايتەرەكوۆ كىتاپ وقىعان كومپوزيتور. «ءاليا» ءانى – سونىڭ جەمىسى. مۇنداعى اقىن باكىر تاجىباەۆتىڭ ولەڭىنىڭ قۇدىرەتى كومپوزيتور مەن روزا رىمباەۆا سىندى دارىندى ءانشىنىڭ دە باعىن جاندىردى.
سەيدوللا بايتەرەكوۆتىڭ اندەرى تەك روزاعا عانا ەمەس, باعدات سامەدينوۆا, نۇرلان ونەرباەۆ, جەڭىس ىسقاقوۆا, باقىت شاداەۆا سياقتى قازىرگى بەلگىلى انشىلەردىڭ ءان كوگىنە سامعاۋىنا جول اشتى. كونگرەسس-حولدا وتكەن كونتسەرتتە دە ن. ونەرباەۆتان باسقا اتتارى اتالعان انشىلەر كومپوزيتوردىڭ «نە ويلادىڭ؟», «جۋسان ءيىسى», «سارىارقا», «ەسىمدە» سياقتى ولمەس تۋىندىلارىنا سالدى. كومپوزيتوردىڭ جارى ءلاززات احانوۆا – بايتەرەكوۆا كەيىنگى اتالعان ءان كومپوزيتوردىڭ سوڭعى ءانى ەكەنىن ايتتى.
كونتسەرتكە سەيدوللا بايتەرەكوۆتىڭ ومىرلىك قوساعىمەن بىرگە اكە جولىن قۋعان ۇلى سانجار دا قاتىستى. ونىڭ اكە رۋحىنا ارنالعان «سەن تۇرعاندا» ءانىن جاس كومپوزيتوردىڭ اناسى ورىندادى.
سەيدوللا بايتەرەكوۆ بالالارعا ارناپ ءان جازعانىن دا بىرەۋ بىلەر, بىرەۋ بىلمەس. كەشتە «ايدانا» ءانىن جۇلدىزدار اكادەمياسىنىڭ ۆوكالدىق توبى ايتسا, وسى توپپەن بىرگە «جالقاۋبەك» شىعارماسىن ادەل اگەەۆا مەن ارۋجان وسپانوۆا ورىندادى.
«ەگەر جەر بەتىنە سىزات تۇسسە, ول الدىمەن اقىننىڭ جۇرەگىنەن وتەدى» دەگەن ءسوز بار. وسى ءسوزدى بىزدىڭشە, بارلىق شىعارماشىلىق يەسىنە قاتىستى ايتۋعا بولادى. كومپوزيتوردىڭ «ارالدان ۇشقان اققۋلار» ءانى – سونداي تۋىندى. كەڭەس دۇيسەكەەۆ باستاعان ارال ساپارىندا تەڭىزدىڭ ايانىشتى جايىن كورگەن سەيدوللا بايتەرەكوۆتىڭ بۇل شىعارماسى – ارال قاسىرەتىنە دەگەن قارسىلىعى, كومپوزيتوردىڭ جانايقايى. اتالمىش ءاندى «Vidmen» توبى جاڭعىرتتى.
جاس انشىلەر دەمەكشى, ەركەش حاسەنوۆ پەن نازىم ءابىلدينادان تۇراتىن «ءلۇپىل» دۋەتى مەن «اينالايىن» بالالار حورى «كۇنگە تابىنۋ» ءانىن ادەمى ورىنداپ شىقتى.
كومپوزيتوردىڭ جۇرەك قىلىن شەرتەر «ءبىر بولايىق», «تەڭىز جاستىق», «اق تىلەك» تۋىندىلارى دا شىرقالدى. العاشقى ءاندى سۇندەت بايعوجين مەن مارجان اراپباەۆا, ەكىنشىسىن ايگەرىم قالاۋباەۆا, ال سوڭعىسىن ءالي وقاپوۆ ايتتى.
سەيدوللا بايتەرەكوۆ ۇلكەنگە – قۇرمەت, كىشىگە – ىزەت كورسەتە بىلگەن ادام. كوزى تىرىسىندە جىل سايىن ۇلى وتان سوعىسى ارداگەرى, كورشىسى ۆاسيلي ءيۆانوۆيچتى جەڭىس كۇنى مەرەكەسىندە قۇتتىقتاپ شىعادى ەكەن. كومپوزيتوردىڭ ءوزى دە 1945 جىلدىڭ جەڭىستى كۇندەرى دۇنيەگە كەلگەن. سونىڭ جەمىسى رەتىندە «جاساڭدار, اعالار» ءانىڭ دۇنيەگە اكەلدى. بۇل تۋىندىنى باعدات سامەدينوۆا ايتىپ شىقتى.
كونتسەرتكە جينالعان كوپشىلىك, ارينە, اتاقتى ءانشى روزا رىمباەۆانى كۇتتى. ءبىر كەشىندە: «التىن ورفەي» بايقاۋىندا «ءاليا» ءانىن ورىنداعاندا ساحناعا قىزىل كويلەپ كيىپ شىعىپ ەدىم, بۇل كويلەك ماعان جەڭىس اكەلدى» دەگەن ءانشى بۇل جولى دا ادەتىنەن جاڭىلماي, قىزىل ءتۇستى كويلەكپەن شىقتى. «ءالياسىن» ورىنداپ, ونەر سۇيەر قاۋىمدى قايتا تامسانتتى. ءوزىنىڭ رەپەرتۋارىنداعى كەش يەسىنىڭ ايگىلى «جاڭبىرلى ءتۇن» جانە جاس ءانشى سەرىك يبراگيموۆپەن بىرگە «تۇركىستان» اندەرىن جاڭعىرتتى.
«تۇركىستان» ءانىن سەيدوللا بايتەرەكوۆ تۇركىستان قالاسىنىڭ 1500 جىلدىعىنا ارناپ جازدى. الايدا وعان جەتە الماي, ەكى جىل بۇرىن دۇنيەدەن وزىپ كەتتى. ماعان: «روزا, وسى ءاندى توي كەزىندە جاستارمەن بىرىگىپ ايت» دەپ وسيەت ايتىپ كەتكەن ەدى. سول وسيەتىن وسى كونتسەرتتە دە ورىنداپ وتىرمىن» دەدى روزا رىمباەۆا.
«تۇركىستان» ءانىنىڭ ءماتىنى بەلگىلى اقىن, حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى سەرىك تۇرعىنبەكۇلىنىڭ قالامىنان تۋعانىن ايتا كەتەيىك. «سەيدوللامەن ءومىرىنىڭ سوڭعى ون جىلىندا عانا بىرگە جۇمىس ىستەدىك. ونىمەن بىرگە «تۇركىستان», ابايدىڭ 150 جىلدىعىنا ارناپ «اباي ەلى», «كورىپ قالدىم كوشەدەن» سياقتى 3-4 ءان عانا جازىپ ۇلگەردىك. سەيدوللاعا ءان جازۋ وڭاي ەدى. سەبەبى ول ۇلتتىق كولوريتى مول كومپوزيتور بولاتىن. وكىنىشكە قاراي, ول دۇنيەدەن ءوتىپ, ەكەۋمىز كوپ ءان جازا الماي قالدىق» دەيدى اقىن.
ال كونتسەرت بارلىق قاتىسقان انشىلەر ورىنداعان «قازاقستان» انىمەن تۇيىندەلدى. بۇدان سوڭ كومپوزيتوردىڭ جارى ءلاززات احانوۆا – بايتەرەكوۆا سەيدوللا بايتەرەكوۆتىڭ ەسىمىن ەسكەرىپ, شىعارماشىلىعىنا ارناپ كونتسەرتتى ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن استانا قالاسى اكىمدىگىنە العىسىن جەتكىزدى.
P.S. بايتەرەكوۆتىڭ سۇيەنەتىن باي تىرەگى – مۋزىكا, ءان بولاتىن. وسى ونەردەن ول باقىتىن تاپتى. ونەرى وعان سۇيگەن جارىن جولىقتىردى. قازىر ۇلى اكە جولىن جالعاپ وتىر. شىن ونەرپازدىڭ اتى وشپەيدى ەكەن. وعان «بايتەرەكوۆ بەنەفيسى بولعانداي» وسى كونتسەرت دالەل بولا الادى.
امانعالي قالجانوۆ
