بىرجولعى وتەماقى تولەنەدى

قىرىق جىلدان استام ۋاقىت قازاق دالاسىن ۋلاعان سەمەي يادرولىق پوليگونىنداعى جارىلىس­تاردان جارتى ميلليون ادام زارداپ شەكتى. پوليگون جابىلعاننان كەيىن رادياتسيالىق اۋماقتا تۇرعان جانە تۇرىپ جاتقان ازاماتتارعا بىرجولعى وتەماقى بەلگىلەندى. وسىنىڭ جايىن استانا قالاسى جۇمىسپەن قامتۋ جانە الەۋمەتتىك باعدارلامالار باسقارماسى باسشىسىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ءلاززات ءابۋوۆا تۇسىندىرەدى.

– وتەماقى بەلگىلەۋدىڭ زاڭدىق تەتىكتەرى قانداي؟

– سەمەي يادرولىق پوليگونى ەلباسى جارلىعىمەن 1991 جىل­دىڭ 29 تامىزىندا جابىل­عانى بەلگىلى. سودان 1992 جىلدىڭ 18 جەلتوقسانىندا «سەمەي يادرولىق سىناق پوليگو­نىن­داعى يادرولىق سىناق­تار­دىڭ سالدارىنان زارداپ شەككەن ازاماتتاردى الەۋمەتتىك قورعاۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى شىقتى. ونىڭ 12-بابىندا وتەماقى تۋرالى ايتىلادى.

– وتەماقى مولشەرىنە ناق­تىراق توقتالساڭىز.

– رادياتسيالىق قاۋىپتى ايماق­تار­دىڭ ءوزى – توتەنشە, ەڭ جوعارى, جوعارى, ەڭ تومەنگىسى بولىپ بولىنەدى. سونىمەن بىرگە جەڭىلدىكتى الەۋمەتتىك-ەكونومي­كا­لىق مارتەبەسى بار ايماق بويىنشا وتەماقى تولەنەدى. سونداي-اق, وتەماقى مولشەرىنە بەلگىلى ءبىر جىلدار كەزەڭى دە اسەر ەتەدى. ايتا كەتەيىك, ءاربىر جىل ءۇشىن تولەنەتىن ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتىڭ مولشەرى بار. ماسەلەن, توتەنشە رادياتسيالىق قاۋىپتى ايماقتا 1949-1965 جىلدار كەزەڭىندە تۇرعاندارعا ءاربىر جىل ءۇشىن 5,23 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش جانە 1965-1990 جىلدار كەزەڭىندە تۇرعاندارعا ءاربىر جىل ءۇشىن 1,05 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرىندە تولەنەدى.

وسىلاي تۇسىندىرە بەرسەك, ەڭ جوعارى رادياتسيالىق قاۋىپتى ايماقتا1949-1965 جىلدارى تۇرعاندارعا 2,62 اەك, ال, 1966-1990 جىلدار ءۇشىن 1,05 اەك بەرىلەدى. جوعارىسىنا 1949-1965 جىلدارعا 1,57 اەك, 1966-1990 جىلدار بويىنشا 0,79 اەك تولەنەدى. ەڭ تومەنگىسىنە 1949-1965 جىلدار ءۇشىن 1,05 اەك جانە 1966-1990 جىلدارعا 0,52 اەك مولشەرى قاراستىرىلعان. جەڭىلدىكتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق مارتەبەسى بار ايماق بويىنشا 1949-1990 جىلدارعا 0,26 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرىندە بىرجولعى وتەماقى تولەنەدى.

– پوليگوننان زارداپ شەككەندەر تاعى قانداي قۇقىق­تارعا يە؟

– ءبىز كەلتىرگەن زاڭنىڭ 13-بابىنا سايكەس ولار زەينەتاقىعا قوسىمشا اقى جانە قوسىمشا ەڭبەكاقى الۋىنا بولادى. سونىمەن بىرگە پوليگون ايماعىندا تۇرىپ جاتقاندار جىل سايىن اقىسى تولەنەتىن قوسىمشا دەمالىس الۋعا قۇقىلى.

بىزگە ءجيى سۇراق بەرىپ جاتاتىن­دىقتان, مىنانى دا تۇسىندىرە كەتەيىك. سەمەي يادرولىق پوليگونىنان زارداپ شەككەندەر باس قالامىزدىڭ قوعامدىق كولىك­تەرىندە تەگىن جۇرە المايدى. استانا قالاسى ءماسليحاتى مۇنداي شەشىم شىعارعانىنا ءتورت جىلعا جۋىقتادى.

امانعالي شميتۇلى