الاشوردا قوزعالىسىنىڭ تۋىن كوتەرگەن اردا تۋعان ازاماتتاردىڭ اراسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن اسا كوپ ايتىلماعان, ءومىرى مەن قىزمەتى زەرتتەلمەگەن جانۇزاق جانىبەكوۆ سىندى ارىستار دا بار.
بۇل تۇرعىدا: «…«قازاق» گازەتىنىڭ ءۇشىنشى رەداكتورى – ج.ءا.جانىبەكوۆ تۋرالى قالىڭ جۇرت تۇگىلى, وقىعاندار دا از بىلەدى» دەيدى الاشتانۋشى عالىم ديحان قامزابەكۇلىنىڭ ءوزى.
الايدا, بۇل اتقارىلعان قىزمەتتىڭ قۇنسىزدىعىنان, ەتكەن ەڭبەكتىڭ ازدىعىنان ەمەس. ءساتى تۋماعاندىقتان.
ال بۇگىن «الاش قايراتكەرى جانۇزاق جانىبەكوۆتىڭ جۋرناليستىك جانە پۋبليتسيستىك قىزمەتى» اتتى زەرتتەۋدى جازىپ ءبىتىرۋ باقىتى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تەلەراديو جانە قوعاممەن بايلانىس كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى, جاس زەرتتەۋشى ەلميرا ەرىكقىزىنىڭ ەنشىسىنە بۇيىرىپتى.
جاڭا جۇمىستىڭ قالاي باستالعانى جونىندە سۇراعانىمىزدا: «عىلىمي جەتەكشىم, الاشتانۋشى-عالىم قايرات ءومىربايۇلى تاقىرىپ تاڭداعاندا: «الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى – جانۇزاق جانىبەكوۆتىڭ مۇرالارى تولىق زەرتتەلىنبەگەن. «قازاق» گازەتىنە باسشىلىق جاساعان جانىبەكوۆ تە, دۋلاتوۆ, جۇماباەۆ سەكىلدى الاشتىقتاردىڭ ەسىمدەرىمەن قاتار ايتىلۋعا لايىق ەسىم. ونىڭ مۇرالارىن مۇراعاتتاردان ىزدەپ, تياناقتىلاپ زەرتتەپ, جارىققا شىعارۋ كەرەك» دەپ كەڭەس بەرگەن. كەيىن مەنى جانۇزاق جانىبەكوۆتىڭ ۇرپاعى ماياش سالىمقىزىمەن تانىستىردى. الاش ارىسىنىڭ ۇرپاعى ماياش سالىمقىزى ءوزىنىڭ جەكە فوتومۇراعاتىندا ساقتالىپ كەلگەن جانۇزاق اتاسىنىڭ بۇدان 100 جىلعا تاياۋ بۇرىن تۇسكەن سۋرەتىن بەردى. ورايى كەلگەندە وسى ەڭبەكتىڭ جارىق كورۋىنە الاش قايراتكەرىنىڭ ۇرپاقتارى اتىنان قولداۋ كورسەتكەن ماياش سالىمقىزىنا شەكسىز العىسىمدى بىلدىرگىم كەلەدى» دەيدى جاس عالىم ەلميرا ەرىكقىزى.
حوش, سونىمەن اعا عالىمنىڭ جول كورسەتۋىمەن جاس زەرتتەۋشى جانۇزاق جانىبەكوۆ تۋرالى ىزدەنىسكە ءتۇسىپتى.
بۇل جۇمىستاردىڭ ناتيجەسى «بالالارىڭىزدى كەلەشەك زامان ءۇشىن ۇيرەتىڭىزدەر. وسى زامانىمىز – كەلەشەك زاماننىڭ ايناسى» دەپ وتكەن جاڭاشىل, ءبىلىمدار جانۇزاق جانىبەكوۆتىڭ 125 جىلدىعى قارساڭىندا كورىنە باستادى.
ەندى, مىنە, الاشتانۋ, تۇلعاتانۋ, اعارتۋشىلىق ىلىمىندەگى كىتاپتاردىڭ قاتارى جاڭا ەسىمدى جارقىراتىپ كورسەتكەن تاعى ءبىر دۇنيەمەن تولىعىپ وتىر. ىزدەنۋشى ەڭ باستى عىلىمي جاڭالىق رەتىندە مۇراعاتتان الاش قالامگەرىنىڭ 1908 جىلى قازان قالاسىندا باسىلعان «اينا» جانە وسى قالادا 1909 جىلى جارىق كورگەن «بالالار ءبادۋامى» جيناقتارىنىڭ تابىلعانىن اتادى. «اينا» – 24 بەتتەن تۇراتىن اعارتۋشىلىق باعىتتا جازىلعان ادەبي-پۋبليتسيستيكالىق ەڭبەك ەكەن.
«2012 جىل بولاتىن, مۇراعاتتان وسى «اينا» كىتابىن تاۋىپ الىپ, الاشتانۋشى-عالىم ديحان قامزابەكۇلىنا قۋانىشىم قوينىما سىيماي كورسەتكەنىم ەسىمدە. ول كىسى مەنەن وتە قۋانىپ: «مەن پەتەربۋرگتاعى مۇراعاتتان مىناداي ءبىر شۋماق ولەڭ كەزدەستىردىم, جازىپ الشى» دەپ, ىشىندە جانۇزاق دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى بار ولەڭدى وقىپ بەرگەن ەدى» دەيدى جاس عالىم.
بەلگىلى عالىم, الاشتانۋشى قايرات ساق ۇنەمى شاكىرتتەرىنە: «بۇدان ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن ءبىر كىتاپ شىعارۋ – ءبىر قالا سالعانمەن بىردەي. ءبىر كىتاپتى تاۋىپ, عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋ – ءبىر قالا اشقانمەن بىردەي» دەپ وتىرادى ەكەن. ۇستازى, عىلىمي جەتەكشىسى وسى ءسوزدى ايتىپ, قاناتتاندىرعاننان كەيىن جاس عالىم ءوز جۇمىسىن ابىرويمەن جازىپ بىتىرۋگە بارىن سالىپتى.
جان-جاقسى ىزدەنىستەرىنىڭ ارقاسىندا جارىق كورگەن كىتاپ ۇلكەن تۇلعالاردىڭ دا قۋانىشىن تۋعىزعان.
الاش قايراتكەرى جانۇزاق جانىبەكوۆتىڭ ۇرپاقتارى دا جۇيەلى ەڭبەك ءۇشىن رازىلىعىن بىلدىرۋدە.
سۇبەلى ءسوز
ديحان قامزابەكۇلى, قر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى:
جانۇزاق ءالجانۇلى – الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى. 1889 جىلى قىزىلجار قالاسىندا تۋعان. شىعارماشىلىقپەن ەرتە اينالىسقان. 1908 جىلى قازاننىڭ «ءشاراف» باسپاسىنان «اينا» اتتى اعارتۋشىلىق ولەڭ جيناعىن, 1909 جىلى «اعايىندى كاريموۆتەر» باسپاسىنان «بالالار ءبادۋامى» جيناعىن شىعارادى. وسى جىلدارى (1908) «ءشاراف» باسپاسىنان «جۇمباق پەن ماقالدار» اتتى ۇلت مۇراسىن جاريالاپ, رۋحانياتتىڭ قۇنتتالۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوسقان. 1912 جىلى پەتروپاۆل تيپوگرافياسىنا قىزمەتكە تۇرادى. 1913 جىلى ورىنبورعا كەلىپ, «قازاق» گازەتىنە كوررەكتور بولىپ جۇمىسقا ورنالاسادى. 1915 جىلى ن.كۇزەمبايۇلىمەن بىرىگىپ ورىنبوردان «قۇران قۇرالى» اتتى ەڭبەك جاريالايدى. قالامى توسەلىپ, بىلىكتى جۋرناليست دارەجەسىنە كوتەرىلەدى. 1917-1919 جىلدارى ۇلت تاعدىرى شەشىلەتىن بارلىق ساياسي ىستەردەن شەت قالمايدى. 1917 جىلى 14 جەلتوقساندا ورىنبوردا الاش پارتياسىنىڭ تورعاي وبلىستىق كوميتەتى اشىلعاندا (توراعا ءا.بوكەيحان) سونىڭ قازىناشىسى بولىپ سايلانادى. وسى جىلى «ەركىن دالا» ۇيىمىنا مۇشەلىككە وتەءدى. 1918 جىلى «قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولادى. شەبەر كوسەمسوزشى رەتىندە حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرەتىن, كوزىن اشاتىن ماقالالار جازادى. «سىرتقى حابارلار», «الاش قۇرباندارى», «عۇسمانلى تۇرىكتەرى», «كارىس مۇسىلماندارى», «قارا ءجۇز قاجى ياكي قورعانسكي», «تىڭشىلار», «قۇران قۇرالى», «تالاپكەر قازاق قىزى», «باعباستان حانىم مەكتەبى», «تۇرىك ءتىلىنىڭ ءىرى عالىمى ۆ.ۆ.رادلوۆ», «اتتان, الاش ازاماتى!», ت.ب. ماقالالارىندا قازاقتىڭ ساياسي دارەجەسىنە قوزعاۋ سالاتىن وي ايتادى…
جانۇزاق جانىبەكوۆ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سانالى قىزمەت ەتىپ, كۇرەسكەرلىك تانىتىپ وتكەن. 1937 جىلدىڭ 28 شىلدەسىندە ۇستالىپ, 13 قىركۇيەكتە اتىلعان.
ۇلت تاريحىندا ورنى بار تۇلعا تۋرالى, وكىنىشكە قاراي, تاۋەلسىزدىككە دەيىن دە, ودان كەيىن دە ءسوز ەتىلگەن جوق. تەك ءتۇرلى ەنتسيكلوپەديادا تام-تۇم اقپارات قانا بولدى. جاس زەرتتەۋشى, جازۋشى ەلميرا يبراەۆانىڭ ەڭبەگى وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىردى دەۋگە تولىق نەگىز بار.
ماياش سالىمقىزى, الاش قايراتكەرىنىڭ ۇرپاعى:
مەنىڭ بالا كۇنىمنەن ەسىمدە قالعانى جانۇزاق اتا جايىندا ءبىزدىڭ وتباسىمىزدا اسىرەسە, ۇلكەندەر جاعى اۋىز اشپاۋعا تىرىساتىن. ايتىلسا دا, سىبىرلاپ قانا ۇركە ايتىلۋشى ەدى. انام ءومىر بويى اسكەري كيىم كيگەن ادامداردى كورسە تۇلا بويى تىتىركەنىپ, قورقىپ ءوتتى.
جانۇزاق اتام قولىنا قالامىن ەرتە العان, شىعارماشىلىقپەن 12-14 جاسىنان باستاپ اينالىسقان دەسەدى.
ءبىز جانۇزاق جانىبەكوۆتىڭ ءۇش قىزىنان تاراعان ۇرپاقتارى قالامگەر اتامىز تۋرالى كوپ نارسە بىلمەي وستىك. كەيىننەن تىنىشتىق زامان ورناعاندا انامىز اكەسى جايىندا كەيبىر ۋاقيعالاردى ەسىنە الىپ, اڭگىمەلەپ بەرۋشى ەدى. جانۇزاق اتانى 1936 جىلى 28 شىلدەدە نكۆد-لىقتار ساعات تۇنگى 3-ءتىڭ كەزىندە كەلىپ, ۇستىندەگى جاتاردا كيەر كيىمىمەن تۇتقىنداپ الىپ كەتكەن ەكەن. بۇل ستەپنياك قالاسىندا ەدى. كوپ ۇزاماي ناعاشىمىز كەلىپ, نكۆد-لىقتار ءماريام اجەنى (جانۇزاق اتانىڭ جارى) جانە ءۇش قىزىن كەلىپ الىپ كەتەتىنىن, ءماريام اجەنى «حالىق جاۋىنىڭ» ايەلدەرىن تۇتقىندايتىن لاگەرگە, ءۇش قىزىن جان-جاقتاعى بالالار ۇيىنە تاراتىپ جىبەرەتىنىن ايتىپتى. سونىمەن, ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە قاشۋعا بەل بۋىپ, ناعاشىمىز ءماريام اجە مەن قىزدارىن اربانىڭ ۇستىنە ءتىزىپ جاتقىزىپ, ۇستىنە ءشوپ ءۇيىپ, تۇنىمەن ءجۇرىپ وتىرعان, ال كۇندىز تاۋ-تاس ساعالاپ تىعىلىپ جاتىپتى. كۇن-ءتۇن ءوتىپ, پەتروپاۆلعا جەتكەن, وسى قالادا جانۇزاق اتا تۇتقىندا ەكەن. بيىك قاقپا, قاقپانىڭ ۇستىڭگى جاعى بىرنەشە ورام تىكەنەكتى تەمىرمەن تاعى قورشالعان. سونىڭ ارعى بەتىندە – ءبىزدىڭ جانۇزاق اتا. سىلدىرلاعان كوپ شىنجىر داۋسى ەستىلگەن كەزدە ءماريام اجە قاقپاعا جاقىندايدى. بۇل تۇتقىنداردىڭ تۇرمە اۋلاسىنا سەرۋەنگە شىعاتىن كەزى ەكەن. ەكى كىشى قىزىن ەكى يىعىنا تۇرعىزىپ, ءماريام اجە قىزدارىنا اكەلەرىن كورسەتۋگە ۇمتىلادى. وسى كەزدە تۇرمە قاراۋىلدارى مىلتىقتىڭ دۇمىمەن ايەلدى كەۋدەسىنەن نۇقىپ, اۋلاق قۋادى.
جانۇزاق جانىبەكوۆكە «كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ مۇشەسى بولعان, كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇگىتپەن شۇعىلداندى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ, سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى بويىنشا نكۆد باسقارماسى «ۇشتىگىنىڭ» №6 قاۋلىسىمەن 1937 جىلى 13 قىركۇيەكتە 58-10, 58-11-باپتارى بويىنشا اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن.
«حالىق جاۋىنىڭ» وتباسى بۇل قالادا كوپ تۇراقتاماي وڭتۇستىككە اۋادى. قىزدارى ەسەيگەننەن سوڭ نە تۇراقتى جۇمىسقا قابىلدانباي, نە قوعامدىق شارالارعا ارالاسا الماي, شەتتەتىلىپ قالا بەردى.
ۇرپاقتارىن قاتتى جابىرقاتاتىن جاي – اتانىڭ قاي جەرگە جەرلەنگەنى جونىندە ءبىر دەرەك كەزدەستىرە المادىق. دەگەنمەن, جۇيەلى زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ قولعا الىنعانى قۋانتادى.
