جاھاندانۋ قارقىنى ۇدەگەن ۋاقىتتا ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ ىسىنە ءبىر كىسىدەي جۇمىلۋ قاجەتتىگى ارتادى. ناتيجەسىندە, قوعامدىق-ساياسي وي زەردەسىندە ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ ماقساتىنداعى ءتۇرلى يدەيالار ومىرگە كەلىپ, تامىرىن تەرەڭگە جايعان ىلىمگە اينالىپ جاتاتىندىعى دا قالىڭ وقىرمانعا بەلگىلى. كوزقاراستان ىلىمگە اينالىپ, كلاسسيكالىق ۇلگىنى يەلەنىپ ۇلگەرگەن سونداي يدەيالاردىڭ ءبىرى, قالىڭ ادەبيەتتە «ەۋرازياشىلىق» دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان ءىلىم. وسى تۇستا ەۋرازياشىلىق يدەياسى تۋرالى تولعانىستاردىڭ ءمانى مەن مازمۇنى ءبىر ارناعا توعىسپايتىندىعىن دا ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون. ولاي دەيتىنىمىز, ورىس زيالىلارىنىڭ وسى ماسەلە توڭىرەگىندەگى كوزقاراستارىنىڭ دا الۋان ءتۇرلى بولۋىندا. ماسەلەن, ورىس زيالىلارىنىڭ اراسىندا «دالالىقتارعا» قاتىستى پىكىر تۇرعىسىندا سان الۋان كوزقاراستار قالىپتاسقان. ولاردىڭ ءبىرى «موڭعول-تاتارلار» توڭىرەگىندە سىڭارجاق پىكىر قالىپتاسقاندىقتان, اقيقاتتى ايتاتىن ۋاقىت جەتتى,- دەگەن پىكىردى ۇستانسا, ەكىنشىلەرى قىپشاقتار مەن موڭعول-تاتار شاپقىنشىلىعىنا بايلانىستى قالىپتاسقان قازىرگى قوعامدىق ويعا قوزعاۋ سالماۋ قاجەت دەگەن پىكىردەن ايىرىلماي وتىر. ارينە, بۇل ارنايى زەرتتەلەتىن تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى.
ەۋرازياشىلدار قوزعالىسىنىڭ تاريحىنا كوز جۇگىرتسەك, ونىڭ الدىمەن شەتەلدەگى ورىس ەميگرانتتارىنىڭ اراسىندا دۇنيەگە كەلگەندىگىن بايقايمىز. ولار بۇكىل حالىقتاردىڭ رۋحاني دامۋىنا ۇستەمدىك ەتۋگە ۇمتىلعان ەۋروپاورتالىق كوزقاراس پەن روماندىق-گەرماندىق مادەنيەتتىڭ وزگەلەردى «ەلەمەۋگە» دەگەن ۇمتىلىسىن سىنعا العان ەدى. كەيىن قوزعالىس مۇشەلەرىنىڭ كوپشىلىگى سلاۆيانشىلدىقتى وزدەرىنىڭ رۋحاني نەگىزى رەتىندە تاني باستاعاندىعى دا بەلگىلى.
1980-جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي تاريحي ەۋرازياشىلىققا دەگەن قىزىعۋشىلىق ارتا ءتۇسىپ, وسى يدەيامەن قارۋلانعان تۇلعالار قاتارىنىڭ سانى ارتقاندىعى دا بەلگىلى. سوندىقتان, حح عاسىردىڭ سوڭىندا ورىس قوعامىندا ەۋرازياشىلىق يدەيا جاندانا ءتۇسىپ, رەسەي عالىمدارى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك يدەولوگياسىز حالىقتىڭ كۇش-جىگەرىن دەرجاۆانى قالپىنا كەلتىرۋگە باعىتتاي المايتىندىعىن دا جازۋدا.
ورىس عالىمدارى ل.ن.گۋميلەۆتىڭ ەۋرازياشىلىقتى عىلىمي تەورياعا اينالدىرعاندىعىن, سوندىقتان وسى تەوريا نەگىزىندە ورىس حالقىنىڭ, سونىمەن بىرگە رەسەيدىڭ وزگە دە جەرگىلىكتى حالىقتارىنىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن ۇلتتىق-مەملەكەتتىك يدەولوگيانى جاساۋ قاجەتتىگىن دە ىرگەلى ماسەلە رەتىندە كوتەرۋدە. ۇلتتىق, ءبىرىنشى كەزەكتە ورىس پروبلەماسىن شەشۋ ىسىندە ل.ن.گۋميلەۆتىڭ قاعيدالارىن قاجەتتەرىنە جاراتىپ, رەسەي مەملەكەتىنىڭ گەوساياسي دامۋىنا يدەيالار ۇسىنۋدا.
ەۋرازياشىلىق يدەياسىنىڭ سلاۆيان-تۇركى بايلانىسىن قايتا جانداندىرۋعا وزەك بولاتىندىعى بىزگە ءتيىمدى ەكەندىگى دە راس. وسى كوزقاراستى جاقتاۋشى عالىمدار ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى ورتاق تاريحي-مادەني قۇندىلىقتاردى دامۋ كوزى رەتىندە قاراستىرادى. ولار ۇلى دالا تاريحىنىڭ الەمدىك وركەنيەتكە قوسقان ۇلەسىنە وڭ باعا بەرىپ, ورىس تاريحىنىڭ «تاتارلارمەن» تىعىز بايلانىساتىندىعىن كورسەتتى.
ەڭ باستى ماسەلە ەۋرازياشىلىق يدەياسىن تاريحي ءجۇرىپ وتكەن ىزىمەن جانە ونى زاماناۋي تۇسىنىكپەن (تاريحي شىندىقتى بەتكە الا وتىرىپ) ۇعىنۋدا بولىپ وتىر. سەبەبى, تاريح – قوعامدىق سانانى قالىپتاستىرۋشى قۋاتتى قۇرال. ۇستەم مەملەكەتتەردىڭ تاريحي كوزقاراستى وزدەرىنىڭ ساياسي ماقساتتارىنا وراي پايدالاناتىندىعى دا ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. ماسەلەن, تاريحتىڭ جەتكىنشەگى رەتىندە قالىپتاسقان ەتنولوگيا, ەتنوگرافيا عىلىمدارىنىڭ ساياسي ءمانىن ەشكىم دە جوققا شىعارمايدى. سوندىقتان, تاريحي كوزقاراستاردى زەردەلەگەندە ۇلتتىق مۇددەنى ەشقاشان ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. سەبەبى, كەيبىر ورىس عالىمدارىنىڭ «سوزدانيە رۋسسكيم ەتنوسوم يز موسكوۆسكوگو كنياجەستۆا روسسيسكوي دەرجاۆى موجنو وبياسنيت دۆۋميا وسنوۆنىمي پريچينامي. ۆو-پەرۆىح, ۆىسوكوي پاسسيونارنوستيۋ رۋسسكوگو نارودا, كوتورايا پوز-ۆوليلا ەمۋ وسۆويت نەوبحوديموە جيزنەننوە پروسترانستۆو ي ناۆيازات سۆويۋ ۆوليۋ درۋگيم نارودام ەۆرازي. ۆو-ۆتورىح, وسوبەننوستيۋ ستەرەوتيپا پوۆەدەنيا رۋسسكيح ۆ وبلاستي مەجناتسيونالنىح وتنوشەني, ۆ سيلۋ كوتوروي پريسوەدينەننىە نارودى نە پرەۆراششاليس ۆ ليۋدەي ۆتوروگو سورتا, ا ۆوۆلەكاليس نا راۆنىح پراۆاح ۆ پروتسەسس گوسۋدارستۆەننوگو سترويتەلستۆا»-دەپ جازعاندارى تاريحي شىندىقتى ءدال كورسەتە المايدى. ءسوزىمىزدى رەسەي مەملەكەتتىك گۋمانيتارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرەزيدەنتى يۋري افاناسەۆتىڭ: «كەز كەلگەن ادامنان «دميتري دونسكوي كىم بولعان» دەپ سۇراڭىزشى. كۋليكوۆو شايقاسى, تاتار ەزگىسىنەن قۇتىلۋ دەپ جاۋاپ بەرەدى …ەگەر «تاتار ەزگىسىنەن قۇتىلۋ» دەگەندى دميتري دونسكويدىڭ وزىنە ايتسا, ول ەسىنەن اداسىپ كەتەر ەدى. سەبەبى, ول مويىندايتىن پاتشا تاتار پاتشاسى عانا بولاتىن. ال ماماي ءوزىن حان جاساعىسى كەلگەن كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ ءبىرى بولدى. دونسكوي وسىعان قارسى شىعىپ, زاڭدى پاتشانى قورعاعان. «تاتارلاردان ازات بولۋ» دەگەن ساندىراقتى ول قابىلداماس ەدى. بىراق قازىر وسىلاي ءسوز ساپتاۋ ءبىزدىڭ تاريحي قاعيدامىزعا اينالىپ كەتتى» -دەپ ايتقانىمەن دالەلدەي الامىز. ال, ل.ن.گۋميلەۆ كوشپەلى مادەنيەتتىڭ تاسىمالداۋشىلارى عۇندار, تۇرىك حالىقتارىنىڭ سالت اتپەن ءجۇرىپ ەۋروپا مادەنيەتىنە شالبار كيۋدى ۇيرەتكەندىگىن دە جازعان-دى.
وسى تۇستا تۇركى دۇنيەسىنىڭ رەسەي تاريحىندا الاتىن ورنى تۋرالى تىڭ پىكىرلەردى دە كەلتىرۋگە بولار ەدى…
رەسەي عالىمدارىنىڭ ءبىرسىپىراسى مەملەكەتتى قۇرۋشى ورىس ەتنوسى ەۋرازياشىلىقتى ورىس يديولوگياسى رەتىندە قابىلداماعاندىقتان, بۇل يدەيا قۇندىلىق دەڭگەيىندە قالىپ, كۇشكە اينالمادى دەپ جازۋدا. ءتىپتى, ەۋرازياشىلىقتى ورىس ۇلتىنىڭ دامۋىنا قارسى يدەولوگيا رەتىندە قابىلدايتىن دا كوزقاراستار ارا تۇرا كەزدەسىپ قالادى. سوندىقتان, ءبىر ۇلتتى بيىكتەتىپ, ەكىنشىلەرىن الاسارتىپ كورسەتۋ تاريحتى بۇرمالاۋ بولىپ تابىلادى دەگەن پىكىردى ۇستانامىز.
ورىس عالىمداردىڭ پىكىرىنشە, ل.ن.گۋميلەۆتىڭ ەۋرازيالىق كوزقاراستارى ەۋرازيالىق يدەيا دامۋىنىڭ جوعارى ساتىسى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان, وسى شاعىن ماقالادا ل.ن.گۋميلەۆتىڭ ەۋرازيالىق كوزقاراستارىنىڭ تاريحي ءمانىن جانە ونىڭ قازاق ۇلتىنىڭ ەتنيكالىق وزدىك سانا ماسەلەلەرىنە قاتىستى قىرلارىن زەردەلەۋ-گە ۇمتىلامىز.
1970 جىلدارى كەڭەستىك تاريحنامادا ل.ن.گۋميلەۆتىڭ ەڭبەكتەرىن زەرتتەۋ باستالعان-دى. گۋميلەۆتىڭ كەڭەستىك تاريحنامانىڭ تەزىنە كونبەگەن ەتنوس, ەتنوگەنەز, پاسسيونارلىق تۋرالى كوزقاراستارى, تۇيىندەپ ايتقاندا, ەتنولوگيالىق تۇجىرىمدارى ءبىر جاقتى سىنعا ۇشىراعاندىعى وقىرمانعا جاقسى تانىس. 1990 جىلداردىڭ سوڭىندا ل.ن.گۋميلەۆتىڭ تاريحي تۇجىرىمدارىن ەۋرازياشىلىقپەن سايكەستەندىرىپ, سونىمەن قاتار ەتنوگەنەز ماسەلەسىنىڭ جالپى زاڭدىلىقتارىن ايقىنداۋ ىسىنە العاشقى قادامدار جاساۋعا ۇمتىلىس تانىتقان ەڭبەكتەر جارىق كورە باستادى.
ل.ن.گۋميلەۆ ورىس يدەياسىنان سۋسىنداعاندىقتان, ورىس يدەولوگياسىن ناسيحاتتادى. عالىمنىڭ «رەسەي ءوزىن ەۆرازيالىق دەرجاۆا رەتىندە عانا قۇتقارىپ قالا الادى, تەك ەۆرازياشىلدىق ارقىلى عانا» -دەپ جازعانى دا بەلگىلى. عالىم ن.س.ترۋبەتسكوي, پ.ن.ساۆيتسكي جانە گ.ۆ.ۆەرنادسكي سەكىلدى ويشىلداردىڭ نەگىزگى تاريحي-ادىسنامالىق تۇجىرىمدارىمەن كەلىسەتىندىگىن بىرنەشە مارتە ايتىپ, الايدا, «ولاردىڭ ەتنوگەنەز تەورياسىنداعى باستى ماسەلە – پاسسيونارلىقتى ۇعىنۋدى ەسكەرمەگەندىگىن» جازعان ەدى. عالىمنىڭ پىكىرىنشە, ەتنوستار پاسسيونارلىق سەر-ءپىلىستىڭ ناتيجەسىندە تۋىندايتىن تابيعي قۇبىلىس بولىپ تابىلادى. ەتنوس ءوزىنىڭ ءومىر سۇرۋىنە قاجەتتى الەۋمەتتىك ينستيتۋتتاردى, سونىڭ ىشىندە مەملەكەتتى قالىپتاستىرادى. سونىمەن قاتار, ەتنوستاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە تابيعي ورتانىڭ تيگىزەر ىقپالى تۇرعىسىندا كوپتەگەن تىڭ ويلارىن قالدىرعان-دى. ماسەلەن, ل.ن.گۋميلەۆ 1966 جىلدىڭ 17 اقپانىندا وتكەن كسرو گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ ەتنوگرافيا ءبولىمىنىڭ ماجىلىسىندە «ەتنوس جانە لاندشافت. تاريحي گەوگرافيا حالىقتانۋدىڭ ءبىرى» اتتى بايانداما جاسايدى. عىلىمي تۇجىرىم-دارعا نەگىزدەلگەن بايانداما «تالقىلاۋ ءۇشىن» رەداكتسيالىق بەلگىسىمەن ەكى جىلدان سوڭ عانا جاريالانعان ەدى.
ل.ن.گۋميلەۆتىڭ «ەتنوستاردىڭ وزىندىك سىرتقى ەرەكشەلىكتەرىن انىقتايتىن ەتنوگرافيا ءتارىزدى سيپاتتامالى عىلىممەن قاتار ەتنوگەنەز جانە ادامزات پەن ءتىرى جانە قاتىپ قالعان تابيعات اراسىنداعى ءوزارا قارىم-قاتىناستىڭ ماسەلەلەرىن شەشەتىن حالىقتانۋ (ەتنولوگيا) عىلىمىن شىعارۋ مۇمكىندىگى بار. بۇل جاڭا عىلىم ءوزىنىڭ ءپانى, اسپەكتىسى جانە ادىستەمەسى بويىنشا گۋمانيتارلىق عىلىم قاتارىنا ەمەس, جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنا جاتادى» -دەگەن تۇجىرىمى ەتنولوگيانىڭ دەربەس عىلىم رەتىندە دامۋى مەملەكەت ءىسىنىڭ العا باسۋىنا وڭتايلى اسەرىن تيگىزەتىندىگىن ايقىنداپ تۇر.
كوشپەلى حالىقتاردىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى جونىندە كوپتەگەن ەڭبەكتەر جازعان زەرتتەۋشى, كوسمولوگ, بەلگىلى شىعىستانۋشى, قۇرلىقتاردىڭ ءوزارا بايلانىسى جونىندەگى جاڭا تۇجىرىمداما مەن جوبانىڭ اۆتورى اكادەميك دجانگار پيۋرۆەەۆ ل.ن.گۋميلەۆپەن 1991 جىلعى قازان ايىندا سوڭعى رەت اڭگىمەلەسكەن-ءدى. سول سۇحباتتا لەۆ نيكولاەۆيچ ءوزىنىڭ ەۋرازياشىلىق كوزقاراستارىن انىق ايتقان ەدى: «ۇلتتار تابيعي تۇردە ۇلكەن توپتارعا بىرىگەدى, مەن بۇلاردى «سۋپەرەتنوستىق توپتار» دەپ اتايمىن. ەتنوستىق ەمەس, سۋپەرەتنوستىق. ءبىزدىڭ سۋپەرەتنوستىق توبىمىز قىتاي مەن ەۋروپانىڭ ارالىعىندا جاتىر جانە ونىڭ ايرىقشا ەتنوستىق ناقىشتى تۇتاستىعى بار. بۇل توپتاعى حالىقتار بىرگە بولۋعا, ءبىرىن ءبىرى جاقسى كورىپ, قۇرمەتتەۋگە ءتيىس. بىراق, بۇل – بىرگە بولۋ الدەكىمگە ەلىكتەۋ نەمەسە قايتادان وقىپ, ۇيرەنۋ نەگىزىندە ەمەس, ءار ۇلتتىڭ ءوزىنىڭ دەربەس مادەنيەتتەرى نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلادى. ءار حالىقتىڭ ءوز مىنەز-قۇلىق ستەرەوتيپىنە قۇقىعى بار, ول ءوزىن وزىنە ىڭعايلى دەپ تاپقان ورايدا ۇستاي الادى, حالىقتىڭ وسى ەرەكشەلىگىمەن ساناسۋ كەرەك جانە بۇل قۇرمەتتەلۋگە ءتيىس. سول سەبەپتى مەن ورىستاردى قالاي سىيلاسام, قالماقتار مەن ياكۋتتاردى دا, قازاقتار مەن بۋرياتتاردى دا سولاي سىيلاپ, قۇرمەتتەيمىن. ولاردىڭ ءبارىنىڭ دە ءبىرتۇتاس ەۋرازيالىق وتباسىندا بىرگە تۋعان باۋىرلارداي بولۋعا تولىق قۇقىعى بار». سونداي-اق, عالىم حالىقتىڭ تاريحقا قوسقان ۇلەسى ونىڭ سانىنا بايلانىستى بولمايتىندىعىن, ماسەلەن, ەۋروپا مادەنيەتىنە سانى ميلليونعا جەتپەيتىن بايىرعى گرەكتەر جۇرتتىڭ بارىنەن كوپ ۇلەس قوسقاندىعىن تۇيىندەگەن ەدى. وسى تۇستا الاش زيالىلارىنىڭ «ەل قالىڭداۋى مەن مادەنيەت جوعارىلاۋى اراسىندا نە ساباقتاستىق بار؟ …مادەنيەتتىڭ نەگىزگى سەبەپكەرى ەل تىعىزدىعى دەگەن تىم كوتەرۋ بولادى…» -دەگەن پىكىرىن ايتا كەتكەنىمىز ءجون بولار ەدى.
تاريحتا ەۋروپالىقتاردى ەلشىلەردىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋعا ۇيرەتۋ, ەۋروپالىقتاردىڭ ادەت-عۇرپىنا ديپلوماتيالىق تيىسپەۋشىلىكتى ەنگىزۋ داستۇرىنە موڭعول شاپقىنشىلىعى سەبەپ بولدى. گۋميلەۆ «وسى ءۇشىن دە بۇكىل الەمنىڭ ديپلوماتتارى بىرىگىپ, شىڭعىس حانعا ەسكەرتكىش تۇرعىزۋعا ءتيىستى ەدى. شىڭعىس حانعا دەيىن ەلشىلەردىڭ ومىرىنە ۇدايى قاۋىپ-قاتەر ءتونىپ تۇردى…» -دەگەن-ءدى. عالىمنىڭ نەگىزگى وي-تۇجىرىمى وركەنيەتتىڭ ورتاق ارناسى بولمايتىندىعىن, الايدا قانداي مادەنيەت بولماسىن ادامزات تىرشىلىگىندە وزىندىك تەرەڭ ءىزىن قالدىراتىندىعىن, ال جەر بەتىندەگى حالىقتاردىڭ تۇرمىسى كوممۋنالدىق پاتەردىڭ تۇرعىندارى تىرشىلىگىنە ۇقسايتىندىعىن, باستى ماقسات – بەيبىت ءومىر ءسۇرۋ ەكەندىگىن دالەلدەۋگە ساياتىن ەدى.
ل.ن.گۋميلەۆتىڭ ەتنوگەنەز تەورياسى بويىنشا بارلىق تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ دامۋ نەگىزىندە ەنەرگيا جاتادى جانە ونىڭ ەڭ جوعارى كورىنۋ نىسانى پاسسيونارلىق بولىپ تابىلاتىندىعى دالەلدەندى. ەتنوس نەمەسە حالىق ادام سەكىلدى ءومىردىڭ ءتۇرلى كەزەڭدەرىنەن ءوتىپ, بەلگىلى ءبىر ۋاقىت شەڭبەرىندە ەنەرگياسىن جاڭا ەتنوستىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە جۇمساپ, دۇنيەدەن وتەتىندىگى دە جازىلىپ, ەتنوس عۇمىرىنىڭ ء(ومىر ءسۇرۋ مەرزىمىنىڭ) تەوريالىق نەگىزدەرى جاسالىندى. عالىمنىڭ پىكىرىنشە, ەتنوس عۇمىرىنىڭ ۇزاقتىعى ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز جىلدان ءبىر مىڭ بەس ءجۇز جىلعا دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى. سونداي-اق, حالىقتىڭ كۇنى ءوتىپ بارا جاتقان كەزدە ونىڭ ەشتەڭەگە قارامايتىندىعى, وزىنەن ءوزى جويىلاتىندىعى, ويتكەنى, الەمدەگى بارلىق نارسەنىڭ باسى مەن اياعى بار ەكەندىگى عالىمنىڭ ەتنوگەنەز تەورياسىنىڭ نەگىزگى ءمانى بولىپ تابىلادى.
سونىمەن قاتار عالىمنىڭ «بۇگىنگى تاڭدا حالىقتاردىڭ سانا-سەزىمىنىڭ وسۋىنە جانە ورنىققان جاڭا گەوساياسي كوزقاراس-پىكىرلەردىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى بۇل پروبلەما مۇلدە تىڭ تۇسىنىككە – ەۋرازيالىق مادەنيەت ۇعىمىنا يە بولىپ وتىر: بۇل – ازيامەن ارالاسقان ەۋروپا ەمەس; بۇل – ەۋروپا دا, ازيا دا ەمەس; بۇل – ەۋروپاعا دا, سول سياقتى شىعىس جانە وڭتۇستىك ازياعا دا قارسى تۇرا الاتىن دەربەس بىرەگەي تۇتاستىق. ەگەر بۇرىنعى كسرو-نىڭ كوپۇلتتى ەلدەرىنىڭ حالىقتارى جويىلىپ كەتپەيتىن بولسا, ولار جاڭا زامان جاعدايىنداعى ءوز مادەنيەتىن جاسايدى. وسى مادەنيەت بارىنشا تۇراقتى بولادى, ول ەۋروپانىڭ دا, ازيانىڭ دا جولىن قۋمايدى, ءوزىنىڭ جەكە شىعارماشىلىق كۇشتەرىن, دەربەس بىرەگەيلىگىن ىزدەيتىن بولادى. بىراق بۇل ءۇشىن جارقىن تۇلعالار – تالانتتى ادامدار قاجەت. ەگەر ەلدە تالانتتى ادامدار كوپتەپ پايدا بولا باستاسا, مادەنيەت ءدۇر سىلكىنىپ, جاندانىپ, اسقاقتايدى. بۇلاي بولماسا, ەل قۇريدى»-دەگەن پىكىرلەرى دە وقىرمانعا جاقسى تانىس.
سونىمەن, ەۋرازياشىلىق فۋتۋريستىك باعىتتاعى دۇنيەتانىمدىق داستۇرلەردىڭ بىرىنە جاتادى. كلاسسيكالىق ەۋرازياشىلىق حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىنىڭ باسىندا يستوريوسوفيالىق تۇجىرىم مەن قوعامدىق-ساياسي قوزعالىس رەتىندە ورىس ەميگراتسياسى اراسىندا قالىپتاسقاندىعىن, ورىس زيالىلارىنىڭ باتىس «وكتەمدىگىنەن» قۇتىلۋدىڭ جالعىز جولى – رەسەيدىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن دارىپتەۋ يدەياسى دەپ ۇعىنعاندىعىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك. وزدەرىن «ەۋرازياشىلدىقتارمىز» دەپ اتاعان, ءبىلىمنىڭ ءتۇرلى سالاسىن يگەرگەن وي يەلەرى رەسەيدى ەرەكشە مادەني, تاريحي جانە جاعرافيالىق الەمدە ورنالاسقان, ەۋروپاعا دا, ازياعا دا جاتپايتىن دەربەس مادەني-تاريحي ۇلگىدەگى «ورتالىق وركەنيەت» ەكەندىگىن دالەلدەۋگە ۇمتىلعان-دى. ءار ۇلت زيالىسىنىڭ ءوز ۇلتى مەن مەملەكەتىنە قىزمەت ەتۋى تابيعي قۇبىلىس.
كەز كەلگەن حالىقتا پاسسيونارلىق تۇلعالار بولادى. الايدا, پاتشالىق رەسەي, ودان قالدى كەڭەستىك رەسەي تۇسىندا قىزىل يمپەريانىڭ بۇعاۋىندا بولعان حالىقتاردىڭ دارا تۇلعالارى قولدان جويىلىپ وتىردى.
رەسەيگە كوگەندەۋلi بولىپ, كiرiپتارلىق كورگەن زاماندا ۇلت مۇددەسi نيەتى جاتتىڭ تەپكىسىندە قالىپ, ۇلتتىق رۋحىمىز جاسىدى. بيلىگى جوعارىعا جاعىمپازدىق, ۇلت ىسىنە كەلگەندە وسالدىق, جاسىقتىق, السىزگە الىمجەتتىك, كوز تويماس پاراقورلىق سەكىلدى ار ءىلىمىن اياق استى ەتكەن جات قىلىقتار ارامىزدان بوي كوتەردى. الاش زيالىلارىنىڭ «بيىكتەگەن سايىن حالىققا جاقىنداي ءتۇس» دەگەن اماناتىن ءبىر كىسىدەي ەسكەرمەدىك. ونىڭ سالدارىن ۋاقىت دەگەن دانا قاريانىڭ كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا جاقسىلاپ ۇعىندىرىپ بەرەتىنى دە اقيقات.
دارا تۇلعالاردى جويۋ ارقىلى حالىق «قاراڭعىلىققا» توعىتىلدى. سەبەبى, كەز كەلگەن ۇلت ءوزىنىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى ارقىلى عانا مەملەكەتشىلدىك سانانى قالىپتاستىرىپ, مەملەكەتتىلىكتىڭ ىرگەتاسىن بەرىك قالايدى. دارا تۇلعالاردىڭ تاريح كوشىن باسقارۋداعى ءرولى تىم ماڭىزدى. ونى ۇعىنۋ ارقىلى ۇلتتىڭ جانىن ۇعىنامىز. كەنەسارى سىندى دارا تۇلعالار ۇلتقا قاجەتىن بەرۋگە ۇمتىلادى, ءوز جانىن اياماي ۇلتىن ورگە سۇيرەيدى. عۇمار قاراش جازعانداي, قاجەت بولسا ەلى ءۇشىن, كۇلە دە جانىن بەرەدى.
قۇرالاي سارسەمبينا,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى
