ەن دالانى ەركىن جايلاعان حالقىمىز بەس عاسىر بويى ات ۇستىنەن تۇسپەي, جاۋگەرشىلىك زاماندى باستان كەشىردى. اجداھا مەن ايۋ قوس بۇيىردەن قىسقاندا, قيان-كەسكى كۇرەسىپ بارىپ, لاجسىزدان بودان بولدىق. بوداندىقتىڭ قامىتىنان قۇتىلۋ ءۇشىن دە باس كوتەردىك. بىردە جەڭدىك, بىردە جىعىلدىق. كەيىن كەڭەستىك قىزىل يدەولوگيانىڭ قۇرساۋىنا ءتۇسىپ, جەتپىس جىل بويى ۇلت قۇندىلىقتارىن, ءدىلىن, قاسيەتتى ءدىنىن ساقتاپ قالۋ جولىندا جانكەشتىلىكپەن ارپالىستىق.
جىلجىپ جىلدار ءوتتى. تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرىپ, ەس جيىپ, بارىمىزدى باعالاپ, جوعىمىزدى تۇگەندەي باستادىق. ناتيجەسىندە, ءوز تۇسىندا حالقىنا بارىن ارناعان, سول جولدا جانىن پيدا ەتكەن اسىل تۇلعالارىمىزدىڭ اتى مەن زاتىن قايتا تاريح تۇعىرىنا كوتەردىك.
سوڭعى جىلدارى ابىلاي حاننىڭ تاريحىمىزدا الاتىن ورنى ءبىرشاما ايتىلىپ تا, جازىلىپ تا كەلەدى. بىراق كوبىنە حان توڭىرەگىندەگى 20-30 باتىردىڭ عانا ەسىمى اتالادى. تاريحتى ۇمىتپاي, ۇلىقتايتىن بولساق, اتاۋسىز قالسا دا حالىق جادىنان وشپەيتىن قاھارماندار ەسىمىن ەل ەسىنە سالعان ءلازىم. سوندا عانا تاريحىمىز تولىمدى بولماق.
ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وتىندە تۇرعان, سان قيىندىقتى باستان وتكەرگەن كەرەي-ۋاق جۇرتى 1723-1759 جىلدارى ارالىعىندا بولعان جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسى قاندى ايقاستاردا كوپ جاۋىنگەرiنەن ايىرىلىپ, قيساپسىز زارداپ تارتتى. بىراق ەلدىك ىستە مويىماي, ارا-جiگi اجىراماعان, اۋىزبiرلiكتi ەل قۇرامى رەتىندە شىڭدالا ءتۇستى.
كوك سۇڭگىنىڭ ۇشىمەن, سوم بىلەكتىڭ كۇشىمەن, وت جۇرەكتىڭ سۇسىمەن ءوز ەلىن تورعاۋىتتىڭ توزاعىنان, قالماقتىڭ مازاعىنان قۇتقارعان سول ءبىر سويقان سوعىستىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن جەلدىڭ وتىنەن, جاۋدىڭ بەتىنەن تابىلعان بايان قاسابولاتۇلى, سارى قاسابولاتۇلى, بايىمبەت توبەتۇلى, جاناتاي اقانۇلى, بايبولات شەگىرەكۇلى, جانىبەك قوشقارۇلى, قوشقارباي ساعالايۇلى, تۇرسىنباي ەرتىسبايۇلى, وتەباي توبەتۇلى, جانىبەك بەرداۋلەتۇلى, اسان توبەتۇلى, قوجابەرگەن تولىبايسىنشىۇلى, ۇسەن باتىر توبەتۇلى سىندى قاھارماندارىنىڭ اتى ەل جادىنا التىن ارىپتەرمەن جازىلدى.
سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى, ءوز زامانىندا حالىقتىڭ ابىرويى مەن ارى ءۇشiن بولعان نەبiر قاندى ايقاس پەن القالى جيىننىڭ بەل ورتاسىنان تابىلعان, زامانىندا الاش دالاسىنا اتاعى كەڭ جايىلعان اتاقتى دا قاس باتىر – بايىمبەت باتىر توبەتۇلى ەدى.
ابىلاي زامانىندا كەرەمەت قۇرمەت كورگەن, ەل اۋزىندا اڭىز بولعان بايىمبەت باتىردى ءبىز جەتكىلىكتى بىلەمىز بە؟ وعان ءتيىستى باعاسىن بەرىپ وتىرمىز با؟! بۇل ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ەل بولىپ, جۇرت بولىپ ويلاساتىن ماسەلە از ەمەس سياقتى.
باتىردىڭ شىعۋ تەگىنە كەلەر بولساق, ورتا ءجۇزدىڭ كۇرسارى كەرەيىنەن – ەسەنالى مەن ەسبول تاراعان. ەسبولدان – ساقال, سارى, بۇراس, قۇرمان, دۋاداق, توبەت ءوربيدى. توبەت مىڭعىرعان مال بىتكەن, باسىنا باق دارىپ, قىدىر قونعان داۋلەتتى ادام ەكەن. اتاقتى بۇقار جىراۋ مۇراسىندا توبەت باي جايىندا ءبىراز ماعلۇمات بار. ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ايتۋىنشا, بۇقار جىراۋ ارعىن ىشىندە ءتورتۋىل قارجاستان شىققان. بۇقاردىڭ اكەسى – قالقامان باتىر. «بۇقار مالسىز ادام ەكەن,– دەپ جازادى ءماشھۇر. – وزىنە بايدان مىنۋگە ات سۇراپتى. سوندا بۇقاردىڭ ايتقانى:
بۇقارەكەڭ ءبىز كەلدىك,
اقان, توبەت بايلارعا,
بەستى بەرسەڭ, سەمىز بەر,
جازداي بۇقار ايدارعا.
بەرمەيمىن دەپ اتاما,
اساۋىڭدى ماتاما.
شىنجىرىڭنان بەرىك تارتسام,
شامىرقانىپ, شامدانىپ,
شالقاسىنان جاتا ما!؟
الپىستاعى بۇقاردىڭ,
سىلەسى قۇرىپ قاتا ما؟
قۇلدارىڭ مەن كۇڭدەرىڭ
مەرەكەگە باتا ما؟
كەلىپ ەدىم وزىڭە,
تۇنەۋگى ايتقان سوزىڭە.
ءتىپتى رازى بولمايمىن,
كەرەگەنىڭ باسىندا
ەكى قارى بوزىڭە.
بەرمەي قالساڭ وسى جول,
جولىقپايمىن دەپ ويلاما,
جورتۋىلشى ەردىڭ كەزىنە!
جىرداعى اقان باي – قاراۋىل سويىنان, اتاقتى جاناتاي باتىردىڭ اكەسى. جاناتاي اقانۇلى (1723-1819) – ءوز جۇرتى ءۇشىن جان اياماي جاۋمەن ايقاسقان باتىرلاردىڭ ءبىرى. اقان مىڭداپ جىلقى ايداعان باي, ەلگە بەدەلدى, ايتقان ءسوزى دالادا قالمايتىن ءوتىمدى ادام بولعان دەسەدى. وسى تولعاۋعا تيەك بولىپ وتىرعان توبەت باي – بايىمبەت باتىردىڭ اكەسى. اقان جانە توبەت بايلار – ءبىر زاماندا كوكشەتاۋ وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن ادامدار. تولعاۋدا دايەكتەلگەندەي, توبەت – داۋلەتتى تۇلعا. مالىنىڭ كوپتىگى سونشا, مالشى-جالشىلارىنىڭ وزدەرى اۋىل-اۋىل بولىپ, قيىر-قيىردا كوشىپ-قونىپ جۇرەدى ەكەن. ولاردىڭ ءبارىنىڭ باسىن قوسىپ, بىلايعى ەل, ءتىپتى وزدەرى دە «وردا» اتايدى ەكەن. توبەتتىڭ وتەباي, بايىمبەت, اسان, ۇسەن اتتى ءتورت ۇلى دا باتىر بولعان (بايىمبەت باتىر توبەتۇلى. الماتى, 2010. 36-بەت).
ەل نامىسىن ويلاعان توبەت بالالارىنىڭ ىشىندە بايىمبەتتى جاستايىنان اۋىل-ايماعىنا ءcوزى وتەتىن اقىلگوي, الىسسا – بىلەگىن باتىرا بىلگەن بالۋان, سوزگە سالسا – شالدىرماعان سەگىز قىرلى, بip سىرلى كوشباسشى ەتىپ تاربيەلەگەن.
وسى ءتالىم-تاربيە بايىمبەتتىڭ – حان ابىلاي سەنگەن باتىر بولۋىنا جول اشقان.
باتىر جايىندا بىرنەشە تاريحي قۇجات بار. ولار بايىمبەتتىڭ كىم ەكەندىگىن جانە شىققان تەگىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
سونىمەن, جازباشا جانە اۋىزشا دەرەكتەردى سالىستىرا كەلگەندە, بايىمبەت توبەتۇلى 1708 جىلدىڭ شاماسىندا كوكشەتاۋ وڭىرىندە دۇنيەگە كەلىپ, 1790 جىلى قايتىس بولعان.
تاريحتان بەلگىلى, ابىلاي حان ورتا ءجۇزدىڭ قاراۋىنداعى جۇرتتى سەنىمدى ەل اعالارىنىڭ, سۇلتانداردىڭ, بەكتەردىڭ كۇشىمەن بيلەگەن. ومبى مۇراعاتىنان تابىلعان دەرەكتەر مەن قۇجاتتار بايىمبەتتىڭ باتىر عانا ەمەس, اتىعاي ەلىنىڭ بەگى (ەل اعاسى), پاتشا سارايىنا بارعان «ەلشى» رەتىندە كورسەتەدى. تۇرسىن حاننىڭ ۇلى باراق سۇلتان ەسكەندىر سۇلتاندى قاسىنا بايىمبەت, تىلەۋىمبەت, جيھان دەگەن ازاماتتاردى قوسىپ (بارلىعى بەس ادام) رەسەي پاتشاسىنىڭ سارايىنا ەلشىلىككە جىبەرگەن (كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ 16-18 ۆەكاح (سب. دوكۋم. ي مات.) ا. 1961 گ. دوك. № 123. س. 315-317. ءتول تۇپنۇسقاسى اۆپر, ف.122, 1745 گ. د.3, ل.ل. 71-72 وب.).
اۋىزشا جەتكەن دەرەكتەر بايىمبەت باتىردىڭ حانمەن قاتارىنداي, ساربازبەن سىرلاسىنداي, بي-بولىسپەن باۋىرىنداي سىيلاسقانىنا كۋالىك بەرەدى. ال, ارام ويمەن كەلگەن جاۋىنىڭ جاعاسىندا قولى, قىلىشتىڭ ساعاسىندا ساۋساعى كەتكەنشە شايقاسا دا بىلگەن ەكەن. وقىرمانعا بىرنەشە تاريحي قۇجات ۇسىنايىق.
ءبىرىنشى قۇجات:
1742 جىلى 23-30 تامىز ارالىعىندا قاتىن پاتشا ەليزاۆەتا پەتروۆناعا جازىلعان حاتتا ادالدىقتارىن ايتىپ, انت بەرىپ قول قويعان تىزىمدە 184 تاريحي تۇلعانىڭ اتى كورسەتىلگەن. كەرەي رۋىنىڭ تىزىمىندە اسان مەن ۇسەن باتىرلار اتالسا, 28 تامىز كۇنى انت بەرگەن ارعىنداردىڭ اراسىندا بايىمبەت باتىر اتالادى (كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا 16-18 ۆۆ. سبورنيك ماتەريالوۆ ي دوكۋمەنتوۆ. – الماتى, 1961. – س. 220-222).
اعايىندى ءۇش ادامنىڭ بىردەي انت بەرۋشىلەردىڭ قاتارىندا بولۋى – ولاردىڭ ەل اراسىنداعى ۇلكەن قۇرمەتىن, تانىمال تۇلعا ەكەنىن ايعاقتايدى. سونداي-اق, بۇل قۇجات – ابىلاي حان ديپلوماتياسىنىڭ ءبىر تارماعى. باتىر بايىمبەت ۇرىسقا ءتۇسىپ, ەرلىگىمەن ءبىر تانىلسا, ەلشىلىككە جۇرگەن باتىلدىعىمەن ەكنشى رەت تانىمال بولدى.
ەكىنشى قۇجات:
1745 جىلى قۇرامىنا بايىمبەت بار قازاق ەلشىلەرى پاتشا سارايىنا بارۋى باتىردىڭ اتاق-ابىرويىن تاعى دا جوعارلاتا ءتۇستى. ابىلاي حاننىڭ نەمەرە اعاسى سۇلتانمامەت سۇلتاننىڭ ا.د. سكالونعا 1774 جىلى 8 ناۋرىزدا جازعان حاتىنان بايىمبەت بەك اتىعايدىڭ ەل اعاسى بولعانىن بىلەمىز. ءوز ەلىن اعاسى وتەباي بي جانە ىنىلەرى اسان-ۇسەن باتىرلار باسقارعاندىقتان, ابىلاي حاننىڭ جارلىعىمەن بايىمبەت باتىر اتىعايدى باسقارۋعا تاعايىندالىپ, جوعارىداعى حاتقا سەرىكتەستەرى اتىعاي-قاراۋىل باتىرلارىمەن بىرگە قول قويعانىن اڭعارامىز.
ءۇشىنشى قۇجات:
باراق سۇلتاننىڭ ورىنبور گۋبەرناتورى ي. نەپليۋەۆكە 1745 جىلى 24 ماۋسىمدا جازعان حاتىنان بىلەتىنىمىز – بايىمبەت «ەلشى» مارتەبەسىمەن رەسەي پاتشاسىنىڭ سارايىنا بارعان. ەلشى مارتەبەسى تۇلعاعا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. بىزدىڭشە, بايىمبەت ونى ابىرويمەن اتقارعان.
سونىمەن, بايىمبەت باتىر – قازاق-ورىس مەملەكەتتىك قاتىناسىندا وزىندىك ورنى بار تۇلعا. ول جورىق كەزىندە كۇش پەن ايلاعا يەك ارتقان ەر سيپاتىندا تانىلسا, بەيبىت كۇندە اقىلى مەن ساناسىنا سالماق سالعان مامىلەگەر ساناتىندا مەملەكەتتىك دارەجەدەگى ىستەرىمەن كوزگە تۇسكەن.
تاريحي دەرەكتەر بايىمبەت باتىر اعاسى وتەباي, ىنىلەرى اسان, ۇسەن باتىرلارمەن 1732 جىلى تامىز ايىنداعى, 1741 جىلى اقپان ايىنداعى, 1752 جىلى قىركۇيەك ايىنداعى قالماق اسكەرلەرىنە قارسى سوعىسقا, 1751-1775 جىلدارى ابىلاي حاننىڭ بىرنەشە شەشۋشى شايقاستارىنا قاتىسقانىن العا تارتادى.
سونىڭ ىشىندە 1732 جىلدىڭ تامىزىنداعى قازىرگى كوكشەتاۋ وڭىرىنە قاراستى ۇلكەن قاروي ماڭىنداعى ۇرىس كەزىندە بايىمبەت تۇلعاسى جارقىن جۇلدىزداي كورىندى. بۇگىنگى تاريح وقۋلىقتارىندا وسى وقيعا تۋرالى ەشنارسەنىڭ ەنبەي قالۋى وكىنىشتى.
«بايىمبەت باتىر توبەتۇلى» اتتى كىتاپتا وسى شايقاس تۋرالى: «7 مىڭنان تۇراتىن قالماق اسكەرلەرى چاكبو اتتى قولباسشىنىڭ باسقارۋىمەن ورتا ءجۇز جەرىنە كىرىپ سوعىس اشتى. قونتايشى قالماقتارى 200 تۇندىكتى, 6 مىڭنان اسا جىلقى مەن 10 مىڭ قوي اكەتىپتى. سىرەسە بەكىنىپ العان, ءارى وق قارۋمەن جاراقتانعان تورعاۋىت پەن ءدۇربىت قاتتى قارسىلاسادى. سول ۇرىستا بايىمبەت باتىر ەرەكشە كوزگە ءتۇستى» دەپ جازىلعان.
ەلدەگى دۋالى اۋىز اقساقالداردان ەستىگەن مىنا ءبىر اڭگىمە سول ۋاقىتتىڭ سيپاتىنان سىر شەرتەدى:
«جوڭعارلار قىس تۇسە اياگوزدەن كوكشەتاۋعا شۇعىل جورىققا شىعىپتى. جولىنداعى قازاق اۋىلدارىندا ۇرەرگە يت قالدىرماي قىرىپ كەلە جاتقان كورىنەدى. دۇشپان بايىمبەت باتىردىڭ قونىسىنا جاقىندادى دەگەن حابار كەلەدى. باتىر اتامىز سوندا شۇعىل شەشىم قابىلدايدى.
– ۋا, اعايىن! ۇلىمىزدى قۇل, قىزىمىزدى كۇڭ ەتىپ, جايلارىمىزدى, مال-جانىمىزدى دۇشپانعا تالاتقانشا, قارا جەردىڭ استىنا نەگە كىرمەيمىز؟ جەلبىرەتىپ تۋ كوتەرىپ, سۇڭگى, نايزا ۇستاپ, باتىر بابالارىمىز سياقتى اتا جاۋعا نەگە قارسى اتتانبايمىز؟ شىبىن جانىمىز اللانىكى, سونان سوڭ حالقىمىزدىكى. قىلىشتارىڭ قايراۋلى, نايزالارىڭ سايلاۋلى بولسىن. قالماقتارعا قارسى ءوزىمىز ءبىرىنشى سوعىس اشايىق, – دەپتى ول زور داۋىسىمەن گۇرىلدەپ.
جوڭعارلاردىڭ توقتاعان جەرى تەكە كولىنىڭ ماڭايى ەكەن. سۋى جاڭادان قاتىپ, مۇزى جارقىراپ جاتقان كورىنەدى. بايىمبەت اتامىز ساربازدارىنىڭ اتتارىنىڭ تۇياعىنا كيىز وراتادى. اسكەرىن ءبولىپ, ءبىر توبىن كولدىڭ سىرتىندا تاسادا قالدىرىپ, ءوزى باستاعان ەكىنشى توپپەن جوڭعارلارعا تارپا باس سالادى. سوعىسا ءجۇرىپ ادەيى كەيىن ىعىسقاندا اتقا مىنگەن جوڭعارلار سوڭدارىنان كولدىڭ ۇستىمەن شابا قۋادى. بىراق اتتارى تايعاناقتاپ, ۇرىسا المايدى. مۇز ۇستىندە اتتارى نىق تۇرعان بايىمبەت باتىردىڭ جاۋىنگەرلەرى جاۋىن ويسىراتا جەڭەدى» ء(جۇسىپۇلى ع. بايىمبەت باتىر توبەتۇلى. الماتى, 2011. 70-71, 80-81 بب.; كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا 16-18 ۆۆ. الما-اتا, 1961. دوك. № 33. س. 48-86. ءتول تۇپنۇسقاسى اۆپر, ف.122, 1733 گ. د.1, ل.ل. 8-137.).
بايىمبەت باتىر ومىردەن وزعاندا سۇيەگى حان پارمەنى بويىنشا قاسيەتتى تۇركىستانداعى ازىرەت سۇلتان كەسەنەسىنە اپارىپ جەرلەنىپتى. قىستىڭ كوزى قىراۋ كەزەڭدە قايتىس بولعان بابامىزدى جاڭا سويىلعان جىلقىنىڭ تەرىسىنە وراپ, اۋا كىرمەيتىندەي ەتىپ تاسپامەن بىتەۋ تىگىپ, سىرتىن قارا مايمەن مايلاپ سورەلەپ ساقتاعان ەكەن. ءسويتىپ جەر اياعى كەڭىگەندە اماناتتاعان جەرگە اپارعان.
بۇگىندە بايىمبەت باتىر ەسىمى حالىققا كەڭىنەن تانىس ەمەس. بىزدىڭشە, ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار.
ءبىرىنشى سەبەپ. قازاقتىڭ ەسكى شەجىرەسىندە بولعانىمەن, وتكەن عاسىردا بايىمبەت باتىر تۋرالى نە زەرتتەۋ, نە كىتاپ شىققان ەمەس. شىنايى تاريحتى دارىپتەۋ كەشەگى كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ۇلكەن قاتەلىك دەپ ەسەپتەلىندى. ءسويتىپ, شوقان ايتقان, «ءوزى باي, ءوزى باتىر, ءوزى اقىلدى, ءوزى اتىعاي-بايىمبەت ەلىنىڭ بەگى (بيلەۋشىسى)» شاڭ باسقان ارحيۆتە قالا بەردى.
ەكىنشى سەبەپ. سوۆەتتىك قۋعىن-سۇرگىننەن امان قالعاندار ءبىرجولا ۇرەيگە بەرىلىپ, ءۇن شىعارماي بۇعىپ قالدى. تاريحتى جاقسى بىلەتىن قاريالار قانشاما دەرەكتەردى وزىمەن بىرگە قارا جەر قويناۋىنا الىپ كەتتى.
ءۇشىنشى سەبەپ. وتارشىل جۇيە قازاقتىڭ كوزگە تۇسكەن ەر ازاماتتارىن ءتۇرلى سەبەپ تاۋىپ, كوزدەرىن جويدى, بودان ەلدى جاسىتتى. بۇل سايا-سات بىرنەشە عاسىر بويى جۇرگىزىلىپ, ەرتىس بويىنداعى ەلدىڭ جۋاسۋىنا, تاريحي جادتىڭ جۇتاپ, السىزدەنۋىنە اكەلىپ سوقتى. ءسويتىپ, ەل ساناسىنان بايىمبەت باتىرمەن قوسا ونىڭ سەرىكتەرى, ولاردىڭ ەرلىك ىستەرى ۇمىتىلدى.
بىراق قالايدا «ەر ەسىمى – ەل ەسىندە». باتىر ۇرپاعى, باستاماشىل عالىمدار سوڭعى ۋاقىتتا تۇركىستانداعى «ازىرەت سۇلتان» تاريحي-مادەني قورىق-مۇراجايىمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ, تاريحي دەرەكتەردى تام-تۇمداپ جيناقتاي باستادى. قوعامدىق «بايىمبەت» بىرلەستىگى كوكشەتاۋ, قىزىلجار قالالارىنىڭ ءبىر كوشەسىنە باتىر اتىن بەرۋ جونىندە باستاما كوتەردى. يگىلىكتى ءىس كورشى رەسەيدە دە جالعاستى. وڭىرگە تانىمال ءبىلىم باسشىسى ش.سارسەنبايۇلىنىڭ باستاماسىمەن ومبى وبلىسى نازىۆاي اۋدانىنداعى №6 اۋىل «بايىمبەت باتىر» اۋىلى بولىپ وزگەرتىلدى, اۋىل مەكتەبىنە دە باتىر اتى بەرىلدى. 2011 جىلى 2 شىلدەدە وسى اۋىلدا ۇلكەن ەلدىك شارا ءوتىپ, باتىر رۋحىنا دۇعا وقىلىپ, اس بەرىلدى. شاراعا رەسەي مەن قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن ازاماتتار قاتىستى.
بايىمبەت باتىر – قازاق ەلىنىڭ ازاتتىعى مەن دامۋى جولىندا باسىن قاتەرگە تىككەن, ءومىرىن قۇربان ەتكەن ايرىقشا تۇلعا. ونىڭ اتى مەن زاتى ەلباسىمىز دايەكتەگەن «ماڭگىلىك ەل» مۇراتىن قاھارماندىق تاعىلىم تۇرعىسىنان جاڭعىرتا تۇسەدى دەپ بىلەمىز.
زيابەك قابىلدينوۆ,
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى
ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى,
تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى
