انەس ساراي
فۋ-فۋلو /بوگى ءبورى/. افۋچجيلونىڭ باستاۋىمەن 487 جىلى جۋجاننان كەتىپ, باتىس ولكەگە قونىستانعان 100 مىڭ ءتۇتىندى 12 تايپانىڭ ۇيىتقىسى, ياكي بيلىك تايپاسى. اتالمىش قاۋىمنىڭ بيلەۋشىلەرى وسى تايپانىڭ وكىلى. سوڭدارىنان جۋجان قاعانى دوۋلۋن, اسكەر قولباسشىسى ناگاي قۋىپ كەلگەندە, افۋچجيلو ولارعا وڭدىرماي سوققى بەردى. دوۋلۋن ەلىنە جەتە الماي جولدا ءولدى. بۇلاردىڭ ەسىمدەرى حاتتالعان بيلەۋشىلەرىنىڭ ءتىزىمى تومەندەگىدەي: افۋچجيلو – تسۋنتسي – ميەتۋ – يفۋ – بيشي. قاڭقالىلار ءبىر جاعىنان جۋجاننىڭ, ەكىنشى جاعىنان ەفتالداردىڭ (ابدالداردىڭ) شاپقىنشىلىعىنا ۇشىراپ, كەيدە ەل شەتىن باستىرىپ الىپ, قالت-قۇلت كۇن كەشتى. ماسەلەن, بيلەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى ميەتۋدى جۋجانىڭ بيلەۋشىسى شونۋ اساۋ اتقا تاڭىپ, سۇيرەتىپ ءولتىردى. ال ابدالدار بولسا يفۋ سياقتى باسشىلارىن تۇتقىنداپ اكەتىپ, كوپ جىلدان كەيىن قايتاردى (قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەمەلەرى. توم ءىۇ. الماتى, 2006. «ۆەيشۋ», 103-تسزيۋان, «گاوچە بايانى». 31-ب.).
546 جىلى قاڭقالىلار ميەتۋدىڭ كەگىن قايىرۋ ءۇشىن جۋجاندارعا جازالاۋ جورىعىنا اتتانعاندا وڭتۇستىك التاي تاۋلارى سىلەمىنەن قاراۋىل قاراپ, جولدارىن توسقان بۇمىننىڭ شابۋىلىنا تاپ بولىپ, مويىندارىنا بوداندىق قامىتىن كيدى. قاڭقالىنىڭ 50 مىڭ ادامى تۇتقىن بولدى. قىتاي جىلنامالارى بۇل وقيعا تۋرالى: «تۇرىكتەر وزدەرىنىڭ ەرلىكتەرىن تەلەلەردىڭ قولىمەن ىستەدى» دەپ جازادى. اسكەرى تابان استىندا بىرنەشە ەسەگە كوبەيگەن بۇمىن ۇزاماي موڭعول دالاسىنا اتتانىپ, جۋجانداردىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى.
قاڭقالىنىڭ بۇل توبىنىڭ كەيىن تايپا رەتىندە كوزگە ءتۇسىپ, جەكە وتاۋ تىككەنى از. كوپشىلىگى اشينا تۇرىكتەرىنە ءسىڭىپ كەتسە كەرەك. «ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تولىق اتلاسى» ەڭبەگىنىڭ اۆتورلارى قاڭقالىلارعا نوقتا اعا بولعان فۋفۋلو تايپاسىن «بوگى ءبورى» دەپ, افۋچجيلو ەسىمىن الىپ بوگى – چور دەپ اۋدارىپتى (م.جولداسبەكوۆ, ق.سارتقوجاۇلى. ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تولىق اتلاسى. «كۇلتەگىن», 2005. 16-ب.).
ادۋن (التىن). جۋجاننان قاشىپ, باتىس ولكەگە اۋعان قاڭقالىنىڭ 12 تايپا اراسىنان الۋن قاۋىمى دە كەزدەسەدى. «سۋن شي» دەرەكتەمەسىندە كەزىگەتىن اتالمىش قاۋىمدى گاميلتون اتىن اتاۋىمەن شەندەستىرەدى. شاماسى, سان جاعىنان شاقتاۋلى جۇرت بولسا كەرەك, تۇرىك زامانىندا كوزگە تۇسە قويمادى. قىرعىزدىڭ سوققىسىنان ۇيعىر قاعاندىعىنىڭ ىدىراۋ كەزەڭىندە قاعاندىقتىڭ بيلىك باسىندا بولعان ىقپالدى تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرىنەن اتالمىش تايپانىڭ وكىلدەرى كورىنىس تابادى. 842-843 جىلداردىڭ قىس ايلارىندا جانە 843 جىلدىڭ جازىندا: «پان-تسزيۋي –چجە تەگىن مەن ادۋن ءنيننىڭ ەكى تايپا ەلى, ۇيعىر حانشاسى مي-تسزە كەدۋننىڭ جۇرتى, مينيستر چجو-لو-گۋ ادە, قاعان ورداسى باس بۇيرىعى تساو مو-نيدىڭ, بارلىعى 30 مىڭ جان سانىمەن 7 تايپا ءبىرىنەن سوڭ ءبىرى يۋچجوۋ وكرۋگىنە بەرىلدى» دەپ جازادى «سين تان شۋ» جىلناماسى «ۇيعىرلار تۋرالى بايان» تاراۋىندا (مالياۆكين ا.گ. ماتەريالى پو يستوري ۋيگۋروۆ ۆ ءىح-ءحىى ۆۆ. نوۆوسيبيرسك, 1974. 28-ب.).
ۇيعىر قاعاندىعىنىڭ بيلىك باسىنداعى تۇلعالارمەن 30 مىڭ ءتۇتىن بوپ قىتايعا بەرىلگەندە ارالارىندا ادۋن (التىن) جانە ادە (اداي) تايپالارى مەن ولاردىڭ رۋباسى كوسەمدەرى بولعان.
981-984 جىلدارى باتىس ولكەدە پاتشا سارايىنىڭ تاپسىرماسىنا وراي ءىس-ساپارمەن بولعان ۆان يان-دە ءوزىنىڭ «جولجازباسىندا» ادۋن تايپاسىن ەدزين-كولدىڭ باتىسىندا دەپ كورسەتىپ, «ادۋن جەرىنەن كەيىن مادۋلين تاۋى مەن ۆانسيانلين جوتاسىن كەسىپ وتتىك» دەگەن (سوندا, 88-ب.). ادۋن قونىسى – ءحاميدىڭ شىعىسىنداعى تەەربانتسزين ەلدى مەكەنى مەن يكەشۋ قىستاعىنىڭ اراسىندا بولۋى كەرەك دەپ تۇجىرادى زەرتتەۋشى.
كەيىنگى بايۇلىنىڭ التىن قاۋىمىنا ۇشىراسىپ وتىرعانىمىزدا ءسوز جوق. ولار ءحى-ءحىى عاسىر ارالىعىندا قاراتەڭىز جاعالاۋىن جايلاعان «لۋكومورە» قىپشاق ورداسىندا التىنوپا اتىمەن كەزدەسەدى. بونياك حاننىڭ پەرەسلياۆلگە شابۋىلىندا التىنوپا باتىردىڭ ىستەگەن ەرلىكتەرىن «نوعايلى» كىتابىنىڭ «التىن-جاپپاس» تاراۋىندا تاراتىپ جازعانبىز.
مو-يۋن (مويىن, شيمويىن). وڭتۇستىك عۇندار مەن سەنبيلەر قۇرعان «بەس حۋ – 16 مەملەكەت» (304-439 ج.) كەزەڭىنەن تۇرىك داۋىرىنە ءوتۋ ارالىعىندا مو-يۋن قاۋىمىن سەنبيدىڭ موجۋن تايپاسىمەن بايلانىستىرا قاراعان ءجون سياقتى. ءىىى عاسىردىڭ اياعىندا موڭعولياداعى موجۋن تايپاسى قىتايدىڭ شەكارالىق ايماقتارىنان ىشكە ءوتىپ, قازىرگى بەيجين قالاسىنىڭ ورنىندا جي مەملەكەتىنىڭ ىرگەسىن قالادى. وسى موجۋن تايپاسىنىڭ ءبىر سىلەمدەرى موڭعولياداعى قاڭقالىلار اراسىندا قالىپ, كەيىن ولارمەن بىرگە باتىس ولكەگە اۋىپ, 12 تايپا اراسىندا مو-يۋن اتىمەن بەلگىلى بولدى. بۇدان كەيىن ول ۇزاق ۋاقىت ءىزىن تاپتىرمايدى. ىرگەلى قاۋىمداردى ساعالاپ, سولاردىڭ كولەڭكەسىنەن كورىنە الماسا كەرەك. شىعىس تۇركىستاننىڭ ءارتۇرلى مەملەكەتتەر مەن قامال-قالالارىن ساعالاپ, تۇرىككە قاتىستى كوشپەلى قاۋىمنىڭ دەشتى قىپشاققا ويىسۋى ح عاسىرعا جاتادى. ولار قاراحانداردىڭ بيلىگىنە مويىنسۇنباي, ەرتىستى قۇلديلاپ, دالالىق ايماققا توگىلدى. وسى كەزدە ەرتىستىڭ ورتاڭعى تۇسى باسمىل, وعىراق, جارىق, چومۋل, ياباكۋ قاۋىمدارىنا تولىپ, ولار ءبىر-بىرىمەن وداقتاسىپ, قاراحاندارمەن كەسكىلەسكەن ۇرىستار جۇرگىزدى. قاراحاندار اۋىر اسكەرمەن اتتانىپ, جازالاپ, باسبىلگىزگەنمەن, ولاردى ءبىرجولا باعىندىرا المادى. وسى قاۋىمدار نەگىزىندە ەرتىستىڭ ۇزىنا بويىندا باسمىل – ارعىن, وعىراق – تاما, جارىق – دۋلات, شىبىل – شاپىراشتى, ياباكۋ – اباق تايپالىق بىرلەستىكتەرى قالىپتاستى. مويىندار اباقتارعا وسى كەزدە قوسىلىپ, تاريحتىڭ بۇرالاڭ ساپارىنا بىرگە اتتانسا كەرەك.
تسيفەن. باتىس ولكەگە اۋىپ كەلگەن 12 تايپانىڭ ءبىرى. وسى اتتاس رۋ 8 تايپالى قيدان قاۋىمىندا دا بار. «سيۆەن» دەپ حاتتالعان. ولاردىڭ بولشەكتەنگەن ءبىر تايپانىڭ بولەك-بولەك ۇشىقتارى ەكەنى تۇسىنىكتى. اسىلى, موڭعوليا دالاسىندا جاساعان قاڭقالىلار اراسىندا سىبان تايپاسى بولعان. 487 جىلى جۋجاننان ءبولىنىپ, قاشقاندا ءبىر بولىگى جۋجان اراسىندا قالىپ قويعان دا, كەيىن قيدانعا قوسىلعان.
قازاقتا دىبىستالۋى اتالمىش تايپاعا ۇقساس سيبان دا, سىبان دا بار. سيبانى – كەرەيدە, سىبانى – نايماندا. اسىلى, اتالمىش تسيفەن – نايمان سىبان. شىعىس تۇركىستان وڭىرىنەن شۇيە (سادىر), كوكجار, قاراتاي قاۋىمدارىمەن قاتار سىبان توبىنىڭ ۇشىراسۋى – اتالمىش ءوڭىردى نايمان جۇرتىنىڭ ءوسىپ-ونگەن ءبىر وشاعى ەكەنىنە مەڭزەيدى.
نايمان اراسىندا تۇرىپ, «تاۋاريح حامسا» ەڭبەگىن جازعان قۇربانعالي حاليد نايمان شەجىرەسىنىڭ ماڭىزدى ءبىر نۇسقاسىن ۇسىنادى. نايماننان سۇگىرشە, سۇگىرشەدەن – تولەگەتاي, تولەگەتايدان – قىتاي, قىتايدان– ماتاي, قارا-كەرەي, سادىر, ءتورتۋىل. قارا-كەرەيدەن – ەرتورى, بايتورى. بايتورىدان – تايلاق, جايناق, ايرام, مەيرام. مەيرامنان – بايىس, ماقتا اپاي. بايىستان سىبان, اقىمبەت, مامبەت (قىرجى) (س.امانجولوۆ. ۆوپروسى ديالەكتولوگي ي يستوري كازاحسكوگو يازىكا. الماتى, 1997. 77-78-ب.).
قيان (تسيۋان). ەجەلگى يەروگليفتىك جازۋلاردا ك, چ, تس دىبىستارىنىڭ الماسىپ ءتۇسۋى ءجيى ۇشىراسادى. ماسەلەن, قيداندى – يەروگليفتەر چيدەن, تسيدەن دەپ, تانعۇتتى – كيان, سيان دەپ الىپتەۋ تاجىريبەسى ءجيى ۇشىراسادى. سوندىقتان تسيۋاندى – قيان دەپ وقۋدىڭ ابەستىگى جوق. قىتايدىڭ ەجەلگى دەرەكتەمەلەرى حينگان, ينشان تاۋلارىنىڭ تۇرعىندارىن «شانجۋن», «تاۋ جۋندارى» دەپ اتاعان. «تاۋ جۋندارى» سىندى اۋدارما اتاۋدىڭ تۇپكى ءمانى – قيا جۋندارى, بولماسا قياندار بولسا كەرەك. ابىلعازى قيان سوزىنە «تاۋدان قۇلاپ اققان سارقىراما» دەگەن تۇسىنىك بەرگەن.
سيا اۋلەتىنىڭ سارى پاتشاسى ب.د.ب. 2600 جىلى قياندارعا شابۋىل جاسادى. ول كوپ شابۋىلداردىڭ باسى نە كەزەكتى ءبىرى بولسا كەرەك. اقىرى شىداي الماعان قياندار باتىسقا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. قيانداردىڭ ورتا ازياعا اۋىپ, يراندى باسىپ, ەگيپەتكە جەتكەنى پەرعاۋىن جازبالارىندا حاتتالعان. مىسىر تاريحشىسى مەنەفون ب.د.ب. 1710 جىلى جاۋىنگەر كۇيمە اربالارمەن قارۋلانعان گيكسوس اتتى كوشپەلىلەردىڭ ەگيپەتكە جويقىن شابۋىل جاساپ, 110 جىل بيلەگەنىن بايان ەتەدى (كۋلتۋرا درەۆنەگو ەگيپەتا. م., 1976. 30-ب.). بۇل كوشپەلىلەردى باستاپ كەلگەن حيان مەن اپەپي پاتشالار ەدى. ولار كەشىكپەي ءنىلدىڭ شىعىس جاعالاۋىنا اباريس اتتى قالا سالىپ, ورنىعا باستايدى. گيكسوس اتالعان كوشپەلىلەر قياندار مەن ابارلار ەكەنىن اڭدايمىز. سول قياندار ما, جوق قىتاي تەگەۋىرىنەن لىقسىپ كەلگەن ەكىنشى لەگى مە – يراندى جاۋلاپ الىپ, ۇزاق جىلدار پاتشالىق قۇرادى. احەمەنيدتەرگە دەيىنگى يراننىڭ پاتشالارى كەيانيد اۋلەتىنەن. كەيانيد اۋلەتىنەن شىققان پاتشالار كەي كۋباد, كاۆي ۋسان, كەي حوسروۋ, اپيۆاحۋ, ارشانا, پشيناحا, بيارشانا, سياۆۋش. بۇلاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ەسىمى «شاحناماعا» ەنگەن. قيانداردىڭ دەنى ورتا ازيادا تۇراقتاپ قالدى. حورەزم تۇرعىندارى حيوندار – وسى قيانداردىڭ ءبىر سىلەمدەرى. قيان, كان اتاۋلارىنىڭ تۇبىرلىك جاعىنان جاقىن كان, قانجۋي, قاڭلى جۇرتتارىمەن دە شەندەستىرۋگە ءمۇمكىندىك بەرەدى.
قىتايدىڭ تەرىستىگىندەگى قيانداردان تاڭعۇت ءناسىلى قالىپتاستى. ولاردىڭ قايسىبىر توپتارىنىڭ قاڭقالى, تەلە قاۋىمى قاتارىنان تابىلۋى اقىلعا شەتىن ەمەس.
«الپامىس» جىرىنىڭ 11 سيۋجەتى گومەردىڭ «وديسسەيا» پوەماسىمەن سايكەس كەلەتىنى سياقتى, قازاق ەپوستارىنىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا تاريحي ىرگەتاسى مىقتى. بۇل ورايدا «قوبىلاندى باتىر» جىرىن مىسالعا السا دا بولعانداي. جىرداعى قازان الىپ, قارامان, كوبىكتى, الشاعىر, شوشاي حان, قارلىعا, قۇرتقا, كوكتىم ايماق, قىرىق بەس كەز قىزىل ەر, ايباس, ءداۋىت ۇستا, – تۇرىك, قىپشاق, وعىز, نوعايلى تاريحىندا ورنى بار تۇلعالار. وسى «قوبىلاندى باتىر» جىرى قيات جانە ونىڭ رۋباسى كوسەمى قاراماندى اۋىزعا الادى. كەيىن قيات تايپاسى قارامان اتانىپ, قازاقتىڭ تانا, وشاقتى رۋلارىنىڭ, قالعاندارى تۇرىكمەن مەن وعىزدىڭ اراسىنا ءسىڭدى. قيانداردىڭ ءىح-ءحى عاسىردا دەشتى قىپشاققا كەلگەنىن «قورقىت اتا» كىتابى دا راستايدى. وعىزدىڭ قازان الىپتان كەيىنگى اتاقتى باتىرى قيان سەلجۇقۇلى دەلي دۋنداز اتانىپ, ول تۋرالى اڭىز وعىز جىرلارى قاتارىنان ورىن الادى.
مۇنى قيات, قيان تايپاسىنىڭ دەشتى قىپشاققا ءبىرىنشى كوشى دەسەك, ەكىنشى كوشى ءحىى عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىنە جاتادى. «قوبىلاندى باتىر» جىرىنداعى قياتتاردىڭ وعىزدىق ەن-تاڭبالارى انىق بولعانمەن, ءحىى عاسىردا اۋعان قياتتار موڭعولدانعان قياتتار بولسا كەرەك. ابىلعازى ءباھادۇر بۇل ورايدا «موڭعولدىڭ پاتشاسى بورتە –شينا دەگەن قيات ناسىلىنەن, قۇرلاس رۋىنان شىققان ادام ەدى» دەيدى (ابىلعاسى. تۇرىك شەجىرەسى. الماتى, 1992. 29-ب.). بورتە-چينو – موڭعولدىڭ ادام اتا قۇرالپى باباسى دا, ونىڭ زايىبى گۋا-مارال – حاۋا انا قۇرالپى اناسى. زەرتتەۋشى ل.ل.ۆيكتوروۆا بورتە-چينونىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىن ءۇى عاسىرعا, د.گونگور ءۇىىى عاسىرعا جاتقىزادى. قىسقاسى, موڭعولدىڭ بيلەۋشى اۋلەتى قيان اتانادى. بورتە-چينونىڭ بەرىدەگى ۇرپاعى دوبۋ مەرگەن. دوبۋ مەرگەن ولگەن سوڭ ونىڭ زايىبى الاڭقو شاڭىراقتان تۇسكەن نۇردان ءۇش ۇل تابادى. وسى ءۇش ۇلدىڭ ۇلكەنى بودانچور – شىڭعىس حاننىڭ تۇپكى اتاسى. بۇل ءۇش ۇلدان جارالعاندار نيرۋن – «التىن ۇرىق» اتانادى دا, قيات ەسىمى شىڭعىس حاننىڭ ءۇشىنشى اتاسى قابىل حان بالالارىندا قالادى. بيلىك تيمەگەن بۇل بالالار دەشتى قىپشاققا ەرتەرەك اۋادى. ۇلىتاۋداعى الاشا حان, جوشى حان, دومباۋىل مازارلارى تاريحي ولشەممەن العاندا ءبىر كەزەڭنىڭ – ءحىى عاسىردىڭ اياعى, ءحىىى عاسىردىڭ باسىنداعى جادىگەرلىكتەر.
سىپىرا جىراۋدىڭ 1391 جىلى اقساق تەمىردەن قورىققان توقتامىس وردانى تاستاپ قاشپاق بولعاندا, ونى بەتىنەن قايتارماق بوپ ايتقان تولعاۋىندا: «ۇلى باباڭ دومباۋىل, سونى كورگەن كارىڭمىن…» دەگەن جولدار بار (ج.تىلەپوۆ. تاريح جانە ادەبيەت. الماتى, 2001. 31-ب.). دومباۋىلدى «باباڭ» دەگەندە – قياتقا مەڭزەگەنى بولسا كەرەك. ۇلىتاۋ كەشەندەرى اراسىندا ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ نىساناسى بولعانى – الاشا حان مازارى. ونىڭ كىرەبەرىس جانە قابىرعا كىرپىشتەرىنەن «شاڭگەك» تاڭبالارى كەزدەسەدى (رول نومادوۆ ۆ فورميروۆاني كۋلتۋرنوگو ناسلەديا كازاحستانا. الماتى, 2010. 370-ب.). بۇل – «قيات ۇلىسىنا» شىڭعىس حاننىڭ ءوز قولىنان بەرگەن تاڭباسى, الاشا حان مازارى ورتالاپ كەلگەندە بىتپەي قالىپ, جوعارعى جاعى كەيىن ورىلگەنى بەلگىلى. كىرەبەرىس كىرپىشتەردەگى «قيات تاڭباسى» وسى كەزدە پايدا بولسا كەرەك. سونىمەن جوشى زامانىندا ۇلىتاۋدا قياتتاردىڭ شوعىرلانعان ءبىر وشاعىنا كەزىگىپ, سىپىرا جىراۋدىڭ ءسىلتەمەسىنە يەك ارتقاندا, دومباۋىلدىڭ قيات ەكەنى ارحەولوگيالىق دەرەكتەرمەن دە ناقتىلانا تۇسەدى.
توحتا حان تۇسىندا قياتتار التىن وردا ءتوڭىرەگىنە تارتىلىپ, قيات يساتاي بەك كوزگە ءتۇستى. مۇراگەرسىز قالعان التىن وردا تاعىنا چەركەستەن الىپ كەلىپ وزبەكتى وتىرعىزاتىن دا وسى يساتاي بەك. وزبەك, جانىبەك حاندار يساتاي مەن ونىڭ ۇرپاقتارى جىر-قۇتلۋ, تەڭىز-بۇعاعا التىن وردانىڭ سول قاناتى دەشتى قىپشاقتى بيلەۋگە بەردى. وڭ قانات – دون دالاسى قيات ماماي بەكلەربەكتىڭ قولىندا بولدى. بۇل قياتتاردىڭ بيلىك باسپالداعىمەن شىرقاعان ءبىر كەزى ەدى.
شىعىس دەشتى قىپشاقتى, اق وردانى التىن وردادان ءبولىپ اكەتىپ, جەكە حاندىقتىڭ ىرگەسىن قالاعان قيات اۋلەتى. زەرتتەۋشىلەر قيات قازاقتا قالمادى, نەگىزگى توبى قاراقالپاققا كەتىپ, قيات رۋىن قۇرادى دەگەنمەن, قازاق قاۋىمى اراسىندا دا ولاردىڭ ءىزى انىق بايقالادى. شايبان ءابىلحايىر زامانىندا يساتاي بەك ۇرپاقتارى شايباندارعا قول بەرگەندەردىڭ قاتارىندا بولدى. «تاۆاريح-ي گۋزيدا-ي نۋسراتنامە» كىتابى: «ونىڭ ء(ابىلحايىردىڭ – ءا.س.) قۇدىرەت كۇشى ورنىققان كەزدە قول بەرگەن بەكتەر مىنالار: قيات يساتاي بەكتىڭ ۇرپاعىنان – بوزانجار بەك…» (ماتەريالى پو يستوري كازاحسكيح حانستۆ ءحۇ-ءحۇىىى ۆەكوۆ. الماتى, 1969. 16 ب.). شامالاۋىمشا: قياتتىڭ بوزانجاردان تاراعان ۇرپاقتارى كەتەنىڭ بوزانشار اتاسىن قۇرادى.
«ءسۇيشۋ» جىلناماسى تەلە قاۋىمىنىڭ قاتارىن جاڭا تايپالارمەن بايىتادى. «يۆۋدىڭ (قۇمىل, حامي) باتىسىندا, ءيانتسيدىڭ (قاراشار) سولتۇستىگىندە, بەيشاندى (اقتاۋدى) قاپتالداي تسيبي (كيبي, قىبىر), بولوچجي (بۇلاق), يچجي (شىگىل), سۋپو (سۋبار), ناحە (يتباراق), ۋحۋان (سەنبي), حۋگۋ (كوگە), ۋچجي (ەدىز) جانە يۋينيحۋان (؟) قاتارلى رۋ-تايپالار تۇرادى, ولاردىڭ اسكەر سانى 20 000 جەتەدى (قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەمەلەرى. توم ءىۇ. الماتى, 2006. «سۋيشۋ», 84-تسزيۋان, «تەلە بايانى». 54 -ب.). اتالمىش تايپالاردىڭ ءبىرازىنىڭ تۇرىكشە اتاۋىن انىقتاۋ مۇمكىن بولمادى. انىقتالعاندارى توڭىرەگىندە وي قورىتۋ از ولجا ەمەس.
تاعى ءبىر تەلە قاۋىمى تۋرالى جىلناما: «التىن تاۋدىڭ (التاي-وڭتۇستىك-باتىسىندا سيۋەيانتو ء(سىر-ەندا), چجيلەەر (تاريناح), شيپان (زەبەندەر), داتسي (؟) تۇرادى» دەگەن انىقتاما بەرەدى (سوندا, 54-ب.). قاعاندىق قۇرىپ, تۇرىكپەن باق تالاستىرعان ءسىر-ەندالاردىڭ باستاپقى قونىسى تۋرالى مالىمەت – ولاردىڭ شىققان تەگىنە بولجام جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ال ولاردىڭ كورشىلەرى تاريناح, زەبەندەرلەر كەيىن حازار قاعاندىعىن قۇرىسۋعا ات سالىسقان سابير ء(سىبىر) عۇندارى بوپ تابىلادى. «ءسۇيشۋ» وزىنەن بۇرىنعى «بايشۋ» (سولتۇستىك اۋلەتتەر) جىلناماسىنا يەك ارتىپ, ارال-جايىق ارالىعىنداعى ۇلىس تايپالارىنان دا حابار بەرەدى.
«كان (سامارقاند) مەملەكەتىنىڭ سولتۇستىگىندە ادە (حوبدا, وزەنىن بويلاپ: حەچجي (ەدىز), حەسا (حاسوك), بوحۋ (بۇلعار), بيتسيان (بەچەنە), تسزيۋيحاي (جىلان), حەبيسي (قىپشاق), حەتسو (؟), سۋبا (سۋبار), ەمو (ەمەك) جانە كەدا (كەردەر) قاتارلى رۋ-تايپالار تۇرادى, ولاردا 30 مىڭداي اسكەر بار» دەگەن ءمالىمەتتى كولدەنەڭ تارتادى (سوندا, 54-ب.). زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى ادە وزەنىن ەدىل-جايىق نەمەسە ىرعىز-جايىق ارالىنداعى سۋلى وڭىرلەردىڭ ءبىرى بولار دەپ جورامالدايدى. ەرتەدە باتىسقا قونىستانعان ەلدىڭ ات شالدىرىپ ايالدار ءبىر تۇراعى حوبدا وزەنى بولعان. بۇل وڭىردە ويىل, قيىل, ەلەك جانە باسقا دا ءىرىلى-ۇساقتى ونشاقتى وزەن توعىسىپ, جەر استى سۋلارى قاينار بۇلاق بوپ اعىتىلىپ, اتقىلاپ جاتقاندىقتان قوبى اتانعان. «قوبى سۋدان» – حوبدا بوپ قالىپتاسقان. اتالمىش وڭىردە بايتاق سياقتى كونە قالا, كەنتتەر دە كوپ بولعانى ءۇيىندى وبا ورىندارىنان انىق اڭعارىلادى.
«ءسۇيشۋ» تاعى دا: «دەي تەڭىزىنىڭ شىعىسى مەن باتىسىندا سۋلۋتسزە, سانسويانمە, تسۋلۋنحۋ رۋ-تايپالارى تۇرادى, ولاردا 8 مىڭنان استام اسكەر بار» كورسەتەدى (سوندا, 54-ب.). دەيدى-بالقاش كولى دەپ, سۋلۋنتسزەنى – سيىق, سانسويانمەنى – يانمو, كەيىنگى ياعما دەپ تۇسىنسە بولادى. تسۋلۋحۋ تۋرالى تياناقتى بايلامعا كەلە المادىق.
«ءفۋليننىڭ شىعىسىندا ەنتسيۋي, الان, بايجۋتسزيۋلي, فۋۆاحۋن قاتارلى ەلدەر تۇرادى, ولاردىڭ جان سانى 20 مىڭعا تاياۋ» (سوندا, 55-ب.). ماتىندەگى ءفۋليندى رۋم دەپ, رۋم – ۆيزانتيا دەپ پايىمدالادى. ال قاراتەڭىزدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋلارى رۋمنىڭ وتارى, ياكي شەكارالىق اۋداندارى بولعاندىقتان, تايپالاردى وسى ءوڭىرگە ورنالاستىرعاندا عانا اقيقاتقا ءبىر تابان جاقىندايمىز: ەنتسزيۋي-ۋگور, الان-الان, بايجۋتسزيۋلي – باستران, فۋۆاحۋن – ابار-حۋن دەپ شامالاساق, شىندىقتان شالعاي كەتپەيتىن سياقتىمىز.
قىتاي جىلنامالارىنىڭ تۇرىك, تەلە قاۋىمدارى تۋرالى جيناقتاعان مالىمەتتەرى تۇبەگەيلى ءمىنسىز دەۋ قيىن. تىزىمدە تۇركىستان سىرتىندا وتىرعان قاڭلى حاندىعى, دەشتى قىپشاقتىڭ دالالىق ايماعىن مەكەندەگەن كەنگەرەستەر, ماڭعىستاۋ, ارال-جايىققا سوزىلا قونىستانعان ۋزدار (بوزوق پەن ۇشوق) نازاردان سىرت قالعان.
دەگەنمەن دە, تۇرىك الەمىنىڭ الىس-جاقىن ولكەلەرىنە كوز قىرىن سالىپ, ولاردى مەكەندەگەن تايپالاردىڭ اتىمەن عانا تانىسساق تا, ءتۇسىنىك كوكجيەگىمىز ءبىرشاما كەڭەيەدى. وقىرمان ءۇشىن دە, ىزدەنىمپاز ءۇشىن دە ونىڭ ءمانى زور. ءبىر ورنىندا تۇراقتاپ وتىرۋعا جوق, ءبىر كۇن ويدا, ءبىر كۇن قىردا كوشى-قونىعا بوي الدىرعان حالىقتىڭ تىنىمسىز قوزعالىسىندا ولاردىڭ ىزىنەن كوز جازىپ قالماۋعا سەپتىگى از ەمەس.
«ءسۇيشۋ» تۇرىكتەر اراسىنداعى تەلەلەرگە توقتالعاندا: «تولى وزەنىنىڭ سولتۇستىگىندە پۋگۋ (بۋكۋ, بوكلى), تۋنلو (كەيىنگى تونگ-حويت-كەرەي), ۆەيحە (ۇيعىر), باەگۋ(بايۇلى, بايات), فۋلو ء(بورى) قاتارلى رۋ-تايپالار بار, ولار ءبىرتۇتاس «يركىن» دەپ اتالادى. سونداعى مەنچەن (ميلەنگە), تۋرۋحە (تۋتۋرعا), سىتسزە (سىعىر), حۋن (كون, كونشى), حۋسيۋە (؟) قاتارلى رۋ-تايپالاردىڭ اسكەر سانى 20 مىڭعا جەتەدى» دەپ تۇجىرىمدايدى (سوندا, 54-ب.). اسىلى, جىلناما دەرەگى تەلە قاۋىمىنىڭ قاتارى ءبىر شاما كەمىگەن ءبىرتۇتاس تۇرىكتىڭ شىعىس تۇرىك, باتىس تۇرىك بوپ ەكىگە بولىنگەن كەزىنە جاتسا كەرەك. سوندىقتان, ولقىنىڭ ورنىن تولىقتىرۋ ءۇشىن 647 جىلعى تەلەلەردى اۋدانداستىرۋ ءمالىمەتتەرىنە جۇگىنگەنىمىز ءجون بولادى. وندا بىلايشا الىپتەلگەن: «كەلەسى جىلى (647 ج.) ولار پاتشا سارايىنا تاعى ءبىر مارتە كەلدى, سونىمەن حۋەيحە (ۇيعىر) ۇلىسىندا حانعاي, باەگۋ (بايۇلى, بايات) ۇلىسىندا يۋلين, تۋنلو (كەرەي) ۇلىسىندا گۋيلين, سىتسزە (سىعىر) ۇلىسىندا لۋشان دەگەن دۋدۋفۋلاردى (باسقاقتىق) قۇردى. حۋن ۇلىسىندا گاولانچجوۋ, حۋسيۋە ۇلىسىندا گاوتسيۋەچجوۋ, ادە (ادا) ۇلىسىندا تسزيتيانچجوۋ, تسيبيۋي (كيبي, قىبىر) ۇلىسىندا يۋيسيچجوۋ, سيتسزە ۇلىسىندا تسزيلۋچجوۋ, سىتسزەنىڭ باسقا ءبىر ۇلىسىندا دايلينچجوۋ, بايسي (اق سي) ۇلىسىندا چجيانچجوۋ دەگەن چجوۋلاردى (ايماق) قۇردى. باتىس تەرىستىكتەگى تسزەگۋ (قىرعىز) ۇلىسىندا تسزيانكۋن دەپ اتالاتىن فۋ (اۋدان), تەرىستىك جاقتاعى گۋليگان (ساحا) جەرىنەن سيۋانتسيۋە دەگەن چجوۋ قۇردى. ۇلىس باسىلارىنا دۋدۋ (تۇتۇق), تسىشي (چجوۋ ۇلىعى), چانشي (جەرگىلىكتى مانساپ اتى) جانە سىما (جەرگىلىكتى مانساپ اتى) دەگەن مانساپتار بەرىلدى. (قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەمەلەرى. توم ءىV. الماتى, 2006. «سين تان شۋ», 217-تسزيۋان, «حۋەيگۋ (حۋەيحە) بايانى». 332-ب.). دەرەكتەمەدە تەلە تايپالارى باتىس وعىز قاۋىمدارى باسمىل, قارلۇقتاردان باسقاسى, ءبىرشاما كورىنىس تاپقان. ەندى اتالمىش تايپالار تۋرالى جيناقتاعان دەرەكتەردى بارىنشا سىعىمداپ, قىسقاشا بايانداپ كورەلىك.
حۋەيحە (ۇيعىر). قىتاي جىلنامالارىندا بۇل قاۋىمنىڭ اتى كوپ: ەرتەرەكتەگى يۋانۆەي زامانىندا ۋحۋ, ۋگە, جۋجان كەزىندە حويحۋ, گاوگيۋي, ءسۇي پاتشالىعى كەزىندە ۆەيحە, تان ءداۋىرىندە يۋانحە, حۋەيگۋ, حۋەيحە اتاندى. باتىس ولكەگە اۋعان 12 تايپا قاتارىندا يۋانحە اتىمەن كەزدەسەتىنىنە قاراعاندا تەلەنىڭ گاوچە-قاڭقالى تارماعىنا جاتادى. عۇن تاڭىرقۇتىنىڭ قىزدارى تۋرالى اڭىز, اسىلى, وسى قاۋىمعا قاتىستى شەجىرەلەنەدى.
«عۇن تاڭىرقۇتىنىڭ ايداي سۇلۋ ەكى قىزى بولىپتى, جۇرت ولاردى قۇدايداي كورىپتى. سوندىقتان دا تاڭىرقۇت: «ايداي سۇلۋ قىزدارىمدى قالايشا جاي ادامعا ۇزاتامىن؟ مەن ولاردى تاڭىرگە بەرەمىن» دەيدى ەكەن. ول ەلىنىڭ سولتۇستىگىندەگى يەن ءبىر جەرگە بيىك مۇنارا تۇرعىزىپ, ەكى قىزىن سول مۇنارانىڭ توبەسىنە شىعارىپ, «ءتاڭىرىمنىڭ ءوزى كەلىپ قىزدارىمدى الىپ كەتسىن» دەپتى. سودان ءۇش جىل وتكەندە شەشەلەرى قىزدارىن قايتارىپ الماق بولادى. سوندا تاڭىرقۇت: «اسىقپا, از ۋاقىت توسايىق» دەيدى. ءسويتىپ, تاعى ءبىر جىل وتكەندە مۇنارا ماڭىندا كارى ءبورى پايدا بولادى, ول كۇندىز-ءتۇنى مۇنارا ماڭىنان كەتپەي ۇلي بەرەدى, سودان مۇنارانىڭ استىن ۇڭگىپ كىرىپ, سول جەردە جاتادى. سوندا كىشى قىز: «اكەم مەنى مۇندا تاڭىرگە قوسۋ ءۇشىن اكەلگەن, مىنا ءبورى قاسيەتتى جان يەسى كورىنەدى, ونى قۇداي ايداپ كەلگەن شىعار» دەپ, مۇنارادان ءتۇسىپ, الگى كارى كوكجالعا قوسىلماق بولادى. ءسىڭلىسىنىڭ قىلىعىنان شوشىنعان اپكەسى: «بۇل حايۋان عوي! اكە-شەشەمىزدى ۇياتقا قالدىرىپ جۇرمە» دەيدى. ءسىڭلىسى وعان كونبەيدى, مۇنارادان ءتۇسىپ, بورىگە ايەل بولادى, ودان بالا كورىپ, ول بالانىڭ ۇرپاعى كوبەيە كەلە ءبىر قاۋىم ەل بولىپتى. سودان دا بولار, بۇل ەلدىڭ ادامدارى داۋىستارىن سوزىپ, ازانداتىپ ءان سالعاندى جاقسى كورەدى, اۋەندەرى ءبورىنىڭ ۇلىعانىنا دا ۇقسايدى» (قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەمەلەرى. توم ءىV. الماتى, 2006. «ۆەيشۋ», 103-تسزيۋان, «گاوچە (گاۋگيۋي) بايانى». 23-24-ب.).
دەمەك, قاڭقالىلار شەشە جاعىنان عۇن بولعانىمەن, اكەسى جاعىنان بورىدەن تارايدى, تۇرىكتەردە كەرىسىنشە – اكە جاعىنان ادام دا, شەشەسى جاعىنان ءبورى.
ۇيعىرلار توعىز رۋدان تۇرادى: ياگلاكار, ۋتۋركار, تۋرلامۆيۋر, بوكاسىكار, اۆۋچاگ, قارسار, حوگورسۋر, يابۋتكار, اياۆير. بۇلار «توعىز حۋەيحە» – «توعىز ۇيعىر» دەلىنەدى. العاشقىدا حۋەيحە – بايىرقۋ, تونرا, پۋگۋ, ادە, اق سيلەرمەن تىزە قوسىپ, 6 تايپا بولىپ بىرگە ارەكەتتەنسە, ءبىرىنشى تۇرىك قاعاندىعىنىڭ سوڭعى كەزىندە قاتارلارى كوبەيىپ, 9 تايپالىق وداققا اينالدى. 647 جىلعى ىرگەلى تايپالارعا باسقاقتىق (دۋدۋفۋ), شاعىن تايپالارعا چجوۋ (ايماق) قۇرىلىپ, اۋدانداستىرۋ جۇزەگە اسقاننان كوپ ۇزاماي, باسقارۋ جۇيەسى جاڭالاندى: 9 تەلەگە ارنالىپ حانعاي باسقاقتىعى ۇيىمداستىرىلىپ, ۇيعىردان تۇتۇق قويدى. مىنە, وسى كەزدە ۇيعىر تايپاسى مەن تەلە وداعىنىڭ ارا ايىرىمى تەگىستەلىپ, «توعىز وعىز» دەلىنىپ سويلەنگەن كەزدەرى بار. الايدا «توعىز ۇيعىر» مەن «توعىز وعىزدى» اجىراتا تانۋدىڭ تاريحي اقيقات ءۇشىن ماڭىزى الابوتەن.
(جالعاسى بار)
