تۇڭعىش پرەزيدەنت – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ وتۋگە ارنالعان سالتاناتتى جيىندا «ءبىزدىڭ قاسيەتتى جەرىمىزدى ىقىلىم زامانداردان ۇلى دالا دەپ, ال بابالارىمىزدى ۇلى دالانىڭ ۇرپاقتارى دەپ اتاعان. ءبىز – سولاردىڭ جالعاسىمىز, ۇلى دالانىڭ مۇراگەرلەرىمىز. وسىناۋ كەڭ-بايتاق ۇلى دالانىڭ كوگىندە حالقىمىزدىڭ باق جۇلدىزى بولىپ جاڭا قازاقستان دۇنيەگە كەلدى. ءبىزدىڭ قازاقستانىمىز – ۇلى ىستەردىڭ ۇيىتقىسى بولعان ۇلى دالا ەلى!» دەپ بۇگىنگى جاڭا قازاقستان مەن ەجەلگى ۇلى دالانىڭ تاريحي ساباقتاستىعىن اتاپ كورسەتسە, كەلەسى ءبىر سۇحباتىندا «ۇلى دالا ۇعىمى – باياعىدان بار ۇعىم. ۇلى دالا ۇعىمىنا مىناۋ التايدان قارا تەڭىزگە دەيىنگى دالانى اتايتىن بولعان. ونىڭ نەگىزگى اۋماعى – ءبىزدىڭ قازاقتىڭ جەرى» دەپ, ۇلى دالانىڭ شەت-شەگىن انىقتاي كەلە, تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ حالىقتىق اتاۋى رەتىندە «ۇلى دالا ەلى» تىركەسىن ۇسىنادى.
ەلباسىنىڭ وسىناۋ پاراساتتى پايىمى مەن ورامدى ويى تاۋەلسىز ەلىمىزدى تاعى ءبىر تاريحي بەلەسكە شاقىرعان يگىلىكتى باستاما رەتىندە ەل ەسىندە قالۋمەن بىرگە, تاريحشىلار قاۋىمىن ۇلى دالا تاريحىنىڭ تەرەڭ قويناۋىنا ۇڭىلۋگە ۇندەپ, ويعا ءورىس, ساناعا سەرپىن بەردى.
ۇلى دالا ۇعىمىن فرانتسۋز تاريحشىسى رەنە گرۋسسە 1938 جىلى الەمدىك تاريحناماعا العاش ەنگىزگەنمەن, قاسيەتتى جەرىمىزدىڭ ەجەلگى داۋىردەن ۇلى دالا دەگەن اتپەن الىس-جۋىقتاعى حالىقتارعا تانىمال بولىپ كەلگەنىن كورسەتەتىن باعا جەتپەس كونە مۇرالاردىڭ ءبىرى رەتىندە «الەم ەلدەرىنىڭ تولىق كارتاسى» دەگەن اتپەن قىتايدا XVII عاسىردا جارىق كورگەن ەسكى كارتانى ايتۋعا بولادى.
قالىپتاسقان ءداستۇرلى كوزقاراس بويىنشا, «الەم ەلدەرىنىڭ تولىق كارتاسى» يتاليا ميسسيونەرى, ماتەماتيك, استرونوم, كارتوگراف ماتتەو ءريچچيدىڭ (1552-1610) قولىنان شىققان دەپ ەسەپتەلەدى. ماتتەو ريچچي 1582 جىلى قىتايعا ساپار شەگىپ, ماكاودا ميسسيونەرلىك قىزمەتپەن اينالىسادى. ول كاتوليكتىك ىلىمدەردى تاراتۋمەن عانا شەكتەلمەي, قىتايلىق شەنەۋنىكتەرمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولىپ, باتىستىڭ استرونوميالىق, ماتەماتيكالىق, گەوگرافيالىق بىلىمدەرىن ناسيحاتتايدى; قىتاي ءتىلىن مەڭگەرىپ, قىتاي مادەنيەتىنە دەن قويادى, كونفۋتسي ءىلىمىنىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارىن العاشقى بولىپ لاتىن تىلىنە اۋدارادى. 1601 جىلى يمپەراتور ءۆانليدىڭ شاقىرۋىمەن پەكينگە بارىپ, ءوزى جاساعان «دۇنيە كارتاسىن» قىتاي امىرشىسىنە سىيعا تارتادى. وسى كارتانىڭ تولىقتىرىلعان نۇسقاسىن قىتايلىق شەنەۋنىك, اۋدارماشى, استرونوم, كاتوليك لي چجيتسزاو (1565-1630) 1602 جىلى «الەم ەلدەرىنىڭ تولىق كارتاسى» دەگەن اتپەن كوبەيتىپ باستىرادى. قىتايلىق عالىم تسيۋە ۆەيميننىڭ جازۋىنشا, قازىرگى كۇندە كارتانىڭ عىلىمعا بەلگىلى 9 نۇسقاسى بار: نانكين نۇسقاسى (نانكين مۇراجايى), سەۋل نۇسقاسى (سەۋل ۋنيۆەرسيتەتى), وساكا نۇسقاسى (كيتامۋرا يوشيرو), كەندالل نۇسقاسى (كەندالل كيت اۋلاۋ مۇراجايى), G.Nicolas نۇسقاسى (فرانتسۋز G.Nicolas مىرزانىڭ جەكە مۇراعاتى), ۇلتتىق كىتاپحانا نۇسقاسى (قىتاي ۇلتتىق كىتاپحاناسى), Bongseonsa نۇسقاسى (كورەياداعى Bongseonsa حرامى, بۇلىنگەن, اق-قارا ءتۇستى سۋرەتى ساقتالعان), Ruderman نۇسقاسى (Ruderman كونە كارتالار دۇكەنى), تاريحي مۇراجاي نۇسقاسى (قىتاي تاريحي مۇراجايى). قولمەن كوشىرىلگەن نۇسقالارىن ەسەپكە الماعاندا, باسپالىق نۇسقالاردىڭ ايتارلىقتاي ايىرماشىلىعى جوق, بۇلاردىڭ ىشىندە 1608 جىلى جارىق كورگەن نانكين نۇسقاسى ەڭ جاقسى ساقتالعان جانە 1602 جىلى لي چجيتسزاو باستىرعان نۇسقاعا ەڭ جاقىن. الايدا ميننەسوتا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحاناسىندا ساقتالعان نۇسقانىڭ بۇل تىزىمگە نە ءۇشىن ەنبەي قالعانى بىزگە تۇسىنىكسىز.
ماتتەو ءريچچيدىڭ كارتاسىنا نەگىز بولعان تۇپنۇسقا تۋرالى ءارتۇرلى پىكىر ايتىلادى. قىتايتەكتى اقش تاريحشىسى ۋيليام حۋن (1893-1980) قىتايدا 18 جىل ءومىر سۇرگەن فرانتسۋز ميسسيونەرى نيكوليا تريگونىڭ (1577–1628) «De Christiana Expedition» (حريستيان ەكسپەديتسياسى) ەڭبەگىنە سۇيەنە وتىرىپ, «الەم ەلدەرىنىڭ تولىق كارتاسى» فلاماندتىق كارتوگراف اۆراام ورتەليدىڭ (1527-1598) شىن مانىندەگى تۇڭعىش زاماناۋي اتلاس رەتىندە مويىندالعان «Theatrum Orbis Terrarum» (جەر شارىنىڭ كەلبەتى, 1570 ج.) اتتى ايگىلى ەڭبەگىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان دەگەن بايلامعا كەلەدى. كەيىنگى زەرتتەۋلەر ماتتەو ءريچچيدىڭ سيمون گرينەي (1532 ج.), دجاكومو گاستالدي (1546ج.), پاولو فورلاني (1565 ج.), انتونيو لافرەري (1580 ج.) سەكىلدى ەۋروپالىق كارتوگرافتار قۇراستىرعان الەم كارتالارىن پايدالانۋى دا مۇمكىن ەكەنىن كورسەتىپ وتىر.
الايدا ماتتەو ءريچچيدىڭ كارتاسىن ەۋروپالىق كارتالاردىڭ اينا-قاتەسىز كوشىرمەسى دەۋگە بولمايدى. ەڭ باستى وزگەرىس, باستا ايتقانىمىزداي, كونفۋتسيلىك ىلىمگە دەن قويعان ماتتەو ريچچي ەجەلگى قىتايلىق دۇنيەتانىمعا سايكەس قىتاي جەرىن كارتانىڭ ورتا تۇسىنا – الەمنىڭ كىندىگىنە ورنالاستىرادى. بۇل كەيىنگى قىتايلىق الەم كارتالارىنىڭ بارىنە بىردەي ورتاق ۇلگى جانە ءداستۇرلى ستاندارت بولىپ قالىپتاسادى. سونداي-اق كارتا ماتتەو ءريچچيدىڭ جەكە ەڭبەگى ەمەس, ونى دايىنداۋعا, اۋدارۋعا, اسىرەسە تولىقتىرۋعا قىتايلىق زيالى قاۋىم وكىلدەرى دە اتسالىسادى. سول سەبەپتى كارتادا ەجەلگى قىتايلىق دۇنيەتانىم مەن گەوگرافيالىق بىلىمدەرگە سىلتەيتىن تۇسىنىكتەر مەن تۇسىندىرمەلەر دە از ەمەس. مىسالى, كارتادا ءار كەزەڭدە قىتاي جىلناماشىلارىنىڭ قالامىنا ىلىنگەن كوشپەلى حالىقتاردىڭ اتاۋلارى كەزدەسەدى, ايتالىق, سيىر سيراقتى تۇرىكتەر (牛蹄突厥) مەن قارا اربالىلار (黑車子) تۋرالى مالىمەتتەر XI عاسىردا حاتقا تۇسكەن «جاڭا بەس اۋلەت تاريحىندا» كەزدەسەدى, ءتىپتى كارتاداعى سيىر سيراقتى تۇرىكتەر تۋرالى «ادام بەينەلى, سيىر سيراقتى حالىق, سۋى حۋلۋ وزەنى دەپ اتالادى, ونىڭ سۋى جاز بەن كۇزدە ەكى كەز بويى, قىس پەن كوكتەمدە تۇبىنە دەيىن مۇز بولىپ قاتادى. مۇزدى ىدىسقا سالىپ وتتا ەرىتكەننەن كەيىن عانا ىشەتىن سۋ الادى» دەگەن تۇسىندىرمە «جاڭا بەس اۋلەت تاريحىنان» الىنعانى ايدان انىق. ال 一目國(توبەكوزدەر ەلى), 女人國(ارۋلار ەلى), 鬼國(گۋيلەر ەلى), 狗國 (يت ەلى) ت.ب. اتاۋلار ەجەلگى قىتايدا جازىلعان, اۆتورى بەلگىسىز, شىنايى جانە ميفتىك گەوگرافيالىق بىلىمدەردەن سىر شەرتەتىن «شان حاي تسزين», ياعني, «تاۋلار مەن تەڭىزدەر كىتابىنداعى» تۇسىنىكتەرگە مەڭزەيدى. ايتا كەتەرلىك جايت, بۇلاردىڭ الدىڭعى ەكەۋى ەجەلگى گرەك اۆتورلارىنىڭ قالامىنداعى اريماسپى جانە امازونكا ۇعىمىنا سايكەس كەلەدى. تىزە بەرسە مۇنداي مىسالدار جەتكىلىكتى. ءبىز بۇنى «الەم ەلدەرىنىڭ تولىق كارتاسىنىڭ» ەۋروپالىق كارتالاردىڭ جاي كوشىرمەسى ەمەس, قىتايلىق دۇنيەتانىممەن, گەوگرافيالىق بىلىمدەرمەن بايىتىلعان ەڭبەك ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرمىز. شىن مانىندە, بۇل كارتانى زاماناۋي باتىستىق ءبىلىم مەن قىتايلىق دۇنيەتانىمنىڭ العاشقى ديالوگىنىڭ كۋاسى دەگەن دۇرىسىراق.
كارتادا بىزگە تانىس تۇركىستان, استراحان, قاراقىتاي, ەدىل نەمەسە ۆولگا, قالماق, سامارقان, شاعاتاي, ماۋرەنناحر, ىلەبالىق, تانايس, ت. ب. تاريحي-گەوگرافيالىق توپونيمدەر مەن ەتنونيمدەر كەزدەسەدى. ارينە, ولاردىڭ كارتاداعى ورنىن ءدال بۇگىنگىدەي مۇلتىكسىز دەۋگە بولمايدى. مىسالى, قاراقىتاي ەلى تۇركىستان ولكەسىنىڭ باتىسىنا, ەدىلدىڭ جوعارعى اعىسىنا ورنالاستىرىلسا, شاعاتاي ۇلىسىنىڭ ىرگەسى كاسپي تەڭىزىنە ءتيىپ تۇر, بۇگىنگى قىتايدىڭ شىنجاڭ اۋماعىنداعى قۇمىل, قاراشارى ەلدى مەكەندەرىنىڭ ورنى الدەقايدا باتىستا, كاسپيگە تاياۋ كورسەتىلسە, ماۋرەنناحر ءتوپونيمى ەكى جەردە (ارالىعى ەداۋىر الشاق) كەزدەسەدى, بۇنداي جاڭىلىستار مەن شالاعايلىقتاردى ءبىز سول زاماندا ورتالىق ازيا ولكەسىنىڭ جەتە زەرتتەلىپ ۇلگەرمەگەندىگىنىڭ كورىنىسى رەتىندە قالىپتى قۇبىلىس دەپ سانايمىز.
«الەم ەلدەرىنىڭ تولىق كارتاسىنىڭ» ميننەسوتا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحاناسىندا ساقتالعان نۇسقاسىنان قيىندى. كارتانىڭ بۇل بولىگىندە تۇركىستان, ماۋرەنناحر ايماقتارى مەن ۇلى دالا كورسەتىلگەن.
كارتانىڭ تۇركىستان جانە ماۋرەنناحر ولكەلەرىنەن سولتۇستىككە قارايعى بولىگىندە ءبىزدى قىزىقتىرعان اقپارات كەزدەسەدى, وسى اۋماقتاعى قىتاي يەروگليفتەرىمەن 大壙野 دەپ كورسەتىلگەن ايماقتى ءبىز قازىرگى قازاق دالاسىنىڭ ورتالىق جانە سولتۇستىك بولىگى دەپ تانيمىز. قىتاي تىلىندەگى وسى تىركەسكە تالداۋ جاساساق, 大 يەروگليفى ۇلكەن, ۇلى; 壙野 يەروگليفتەرى شەكسىز-شەتسىز دالا, كەڭ-بايتاق جازىق دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى, دەمەك, بۇل قازىرگى قولدانىستاعى ۇلى دالا ۇعىمىنا قاپىسىز ۇيلەسەدى. سونداي-اق كارتاداعى 大壙野 ءتوپونيمىنىڭ جانىنا قوسا بەرىلگەن 是的亞意貌內 تىركەسى ەجەلگى گرەك اۆتورلارى قولدانعان «سكيف دە يماۋس» ۇعىمىنا ساي كەلۋى دە ءبىزدىڭ بولجامىمىزدى قاناتتاندىرا تۇسەدى. قازاقستاندىق عالىم, گەوگرافيا عىلىمىنىڭ دوكتورى ءا.س.بەيسەنوۆانىڭ پىكىرىنشە, پتولەمەي سكيفيا شەكاراسىن باتىستا ازيا سارماتياسىمەن, سولتۇستىكتە بەيمالىم جەرمەن, شىعىستا يماۋس تاۋىمەن, وڭتۇستىك پەن وڭتۇستىك شىعىستا ساقتار, سوگديلەر جانە مارگيانا مەكەندەگەن ايماقتارمەن, وڭتۇستىكتە گيركان (كاسپي) تەڭىزىنىڭ را وزەنىنە دەيىن سوزىلىپ جاتقان بولىگىمەن جۇرگىزەدى. دەمەك, پتولەمەيدىڭ «سكيف دە يماۋس» كارتاسىنداعى سكيفيا شەكاراسىنىڭ قازىرگى قازاقستان شەكاراسىمەن سايكەسەتىنى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان «الەم ەلدەرىنىڭ تولىق كارتاسىنداعى» 亞細亞沙爾馬齊亞 دەپ كورسەتىلگەن ايماق (是的亞意貌內, ياعني سكيفيا دە يماۋس ولكەسىنىڭ باتىسىندا) پتولومەيدەگى ازيا سارماتياسىنا, ال 意貌山 (Yimaoshan, يماو تاۋى) ءتوپونيمى يماۋس تاۋىنا سايكەس. دەگەنمەن كارتاداعى يماو تاۋى ەجەلگى گرەك اۆتورلارىنىڭ تۇسىنىگىندەگى گيمالاي نەمەسە پامير, تيانشان جوتالارىن ەمەس, التاي-سايان تاۋلارىن بەلگىلەپ تۇرعانى ايدان انىق. ارينە, «الەم ەلدەرىنىڭ تولىق كارتاسىندا» ەسكىلىكتى پتولومەي كارتاسىنىڭ ءىزى بايقالىپ جاتسا, ونى ءداستۇرلى ءبىلىمنىڭ جاڭعىرۋى عانا ەمەس, كارتا اۆتورلارىنىڭ زەرتتەلمەگەن بەيمالىم الەم تۋرالى مۇمكىندىگىنشە ناقتىلىققا جەتۋ ءۇشىن قولدانعان قوسالقى انىقتاماسى رەتىندە قاراستىرعان ءجون.
ءبىر قىزىعى, كارتادا ۇلى دالا مەن يماو (التاي) تاۋىنىڭ ارالىعىنداعى القاپقا 鐵勒 تايپالارى ورنالاستىرىلعان, قىتاي جىلنامالارىندا بۇل ەتنيكالىق توپ چيلە, گاوتسزيۋي, دينلين, ديلي دەپ تە حاتتالعان, قازاقتىلدى ادەبيەتتەردە تەلەك, تەگلەك, تەلە, دينلين دەپ ءارتۇرلى اتالىپ ءجۇر. شامالاپ ايتقاندا, قىتاي دەرەكتەرىندە بۇل ەتنونيم VI-VII عاسىرلاردا ەۋرازيانىڭ ورتالىق بولىگىن – قازىرگى موڭعول دالاسىنان كاسپي تەڭىزىنە دەيىن سوزىلىپ جاتقان ۇلان-بايتاق كەڭىستىكتى مەكەن تۇتقان تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ جالپى اتاۋى رەتىندە قولدانىلادى. ۇيعىر قاعاناتى ورناعاننان كەيىن, بۇل ەتنونيم بىرتە-بىرتە قولدانىستان شىعىپ قالادى. ال XVI عاسىردىڭ اياعى, XVII عاسىردىڭ باسىندا جاسالعان قىتايلىق كارتادا ەتنونيمنىڭ قايتا كورىنىس بەرۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس, بۇل ەسكىلىكتى ءبىلىمنىڭ جاڭعىرۋى, سونىمەن بىرگە, «سكيف دە يماۋس», تەگلەك جانە ۇلى دالا تەرميندەرىنىڭ قاتارلاسىپ كەلۋى, ءىس جۇزىندە ۇلى تاريحىمىزدىڭ سكيفتىك, تۇركىلىك جانە قازاقىلىق كەزەڭدەرىنىڭ اجىراماس تۇتاستىعى مەن ساباقتاستىعىنىڭ ايعاعى ەمەس پە؟
جيىپ كەلگەندە, قىتايدا جاسالعان العاشقى الەم كارتاسىندا قاسيەتتى وتان, قاستەرلى مەكەنىمىز قازاق جەرىنىڭ ۇلى دالا دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىلۋى – ۇلى دالا ۇعىمنىڭ تاريحيلىعى مەن تانىمالدىعىنىڭ ايقىن بەلگىسى, تاريحي ساباقتاستىقتىڭ جارقىن كورىنىسى.
ەرلان مازان,
تاريحشى
