مۇحتار التىنباەۆ, ارميا گەنەرالى, حالىق قاھارمانى: كۇشتى ەلگە قۋاتتى اسكەر كەرەك
بۇل سۇحبات قر قارۋلى كۇشتەرىنىڭ 30 جىلدىعىنا وراي الىنىپ ەدى. سول ەكى ورتادا توبەدەن جاي تۇسكەندەي بولعان «قاڭتار قاسىرەتى» ەلدى ەسەڭگىرەتىپ جىبەردى. ەس جيدىق, ەتەك جاپتىق. قارالى كۇن جاريالاپ, ازا تۇتتىق. بىراق ءالى دە جۇرەك سىزداپ, قان جىلايدى. ءبىز دە بۇل تاقىرىپتى اينالىپ ءوتۋدى ابەس ساناپ, ارداگەر اعاعا قايتا حابارلاسقان ەدىك.
– مۇحتار قاپاشۇلى, اۋىر سۇراق بولسا دا قويۋعا تۋرا كەلەدى. ءبىز قانداي سىناقتى باستان كەشىردىك, ەل تاۋەلسىزدىگىنە قاۋىپ-قاتەر توندىرگەن بۇل قانداي كۇش؟
– ەڭ الدىمەن قاڭتاردا قازا تاپقان ادامداردىڭ ەت جاقىندارى مەن تۋىستارىنا كوڭىل ايتىپ, قايعىلارىنا ورتاقپىن دەگىم كەلەدى.
بىزگە قارسى قارۋلى كۇرەستىڭ بۇرىن-سوڭدى بولماعان گيبريدتى جانە وتە زىميان ءتاسىلىن قولدانعان ءتارىزدى. بەيبىت حالىقپەن ميداي ارالاسىپ, ولار جىمىسقى ويلارىن جوسپارلى تۇردە جۇزەگە اسىردى. ايەلدەر مەن بالا-شاعانى قالقان قىلىپ شابۋىلعا شىعاتىن فاشيستەردىڭ ءادىسى ەسكە تۇسەدى مۇندايدا. مەملەكەت باسشىسى بۇعان تەررورلىق ارەكەت دەپ باعا بەردى. قازىر قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى جۇمىس ىستەپ جاتىر, قاندى قىرعىندى ۇيىمداستىرعاندار ءتيىستى جازاسىن الادى دەپ ۇمىتتەنەمىز.
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ «بۇعان دەيىنگى جەتىستىكتەرىمىزدەن ايىرىلىپ قالماۋىمىز كەرەك. مەملەكەتىمىزدى نىعايتىپ, كەز كەلگەن سىناققا دايىن بولۋىمىز قاجەت. تابىسقا جەتۋ ءۇشىن, ەڭ الدىمەن, اۋىزبىرشىلىك كەرەك ەكەنىن ەستە ۇستايىق» دەدى ءوز سوزىندە.
سونداي-اق ول ەلباسىنىڭ تاريحي ەڭبەگىن ۇمىتپاۋعا شاقىرىپ, «وتكەن زاماندى جوققا شىعاراتىن, ءوز باسشىلارىنا شابۋىل جاسايتىن حالىقتىڭ بولاشاعى ەكىتالاي ءارى بۇلىڭعىر» ەكەنىن دە اتاپ ءوتتى.
ىنتىماقسىز ىرىزدىق بولعان ەمەس. «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەگەن ءسوز تاعى بار. ولاي بولسا وتكەننەن ساباق الىپ, ەل ىرگەسىن بەكىتە ءتۇسۋدىڭ قامىن جاساۋىمىز كەرەك.
– ەندى نەگىزگى تاقىرىبىمىزعا ورالساق, ەلىمىز تاۋەلسىزدىك جاريالاعان كەزدە ءسىز قايدا جانە قانداي اسكەري قىزمەتتە بولدىڭىز؟ جالپى قارۋلى كۇشتەرىمىز قانداي جاعدايدا قۇرىلدى جانە سول تۇستاعى حال-احۋال قانداي ەدى؟
– قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان كەزدە مەن تۇرىكمەنستاندا گەنەرال-مايور شەنىندە اۋە قورعانىسى كۇشتەرى ديۆيزياسىنىڭ كومانديرى بولىپ قىزمەت اتقاراتىنمىن. ءاربىر ەر-ازاماتتىڭ جۇرەگى تۋعان جەر دەپ سوعادى عوي. مەن دە ەگەمەندىككە يە بولعان ەلىمە ورالۋعا اسىقتىم, وكىنىشكە قاراي, ول ويىم بىردەن جۇزەگە اسقان جوق, ءبىرشاما كۇتۋگە تۋرا كەلدى.
بۇل ءوزى سونداي اۋمالى-توكپەلى كەزەڭ ەدى. كەڭەس وداعى كەلمەسكە كەتتى, بۇرىنعى ءبىرتۇتاس قورعانىس كەڭىستىگى بۇزىلدى. وفيتسەرلەر مەن پراپورششيكتەر جاپپاي تاريحي وتاندارىنا قونىس اۋدارىپ, جەكەلەگەن بولىمشەلەردىڭ باسشىسىز قالۋى, جاۋىنگەرلەردىڭ اسكەردەن قاشۋ جاعدايلارى ءجيى ورىن الا باستادى.
تاۋەلسىز رەسپۋبليكانىڭ زاڭناماسىنا سايكەس, سونداي-اق تمد-عا قاتىسۋشى مەملەكەتتەر اراسىنداعى قول جەتكىزىلگەن كەلىسىمدەر نەگىزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ ءتول قارۋلى كۇشتەرىمىزدى قۇرۋ تۋرالى جارلىعى دايىندالىپ, وندا ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان بۇرىنعى كەڭەس ارمياسى اسكەري بولىمدەرى مەن ولاردىڭ قارۋ-جاراعى, دۇنيە-مۇلكى تۇگەل قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇزىرەتىنە بەرىلەتىنى اتاپ ءوتىلدى. ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش قورعانىس ءمينيسترى بولىپ كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى, گەنەرال-لەيتەنانت (كەيىن ارميا گەنەرالى, حالىق قاھارمانى) ساعادات نۇرماعامبەتوۆ تاعايىندالدى.
وسىناۋ تاريحي جارلىققا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ 1992 جىلى 7 مامىردا قول قويدى, بۇگىندە بۇل – بۇكىلحالىقتىق مەرەكە – وتان قورعاۋشىلار كۇنى.
– وسى باعىتتاعى ەڭ العاشقى قادامدار قانداي ەدى؟ ەلىمىزدىڭ تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى تۇراقتى ارميا قۇرۋ تاجىريبەسى مەن ونى رەتتەيتىن نورماتيۆتىك قۇقىقتىق بازانىڭ بولماعانى – ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.
– قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان كەزدە ورتا ازيا اسكەري وكرۋگىنە قاراستى ءىرى قۇرامالار مەن اسكەري بولىمدەر بىزگە كەڭەس وداعىنان مۇرا بولىپ قالدى. بۇل ەڭ الدىمەن ۇشۋ اپپاراتتارىن الەمنىڭ كەز كەلگەن نۇكتەسىنە جەتكىزۋگە قابىلەتتى زاماناۋي زىمىراندارى بار ەكى ديۆيزيادان تۇراتىن ستراتەگيالىق ماقساتتاعى كۇشتەر توبى ەدى. بۇدان باسقا, قۇرامىندا ستراتەگيالىق بومبالاۋشى ۇشاقتارىنىڭ ديۆيزياسى, تانك ديۆيزياسى, اۋە قورعانىسى مەن اۆياتسيا كورپۋسى بار قۋاتتى 40-ارميا تۇردى.
سونداي-اق بىزدە ورتالىققا تىكەلەي باعىناتىن: زىمىرانداردى ەرتە انىقتاۋ ديۆيزياسى, بارلاۋ بولىمشەلەرى, كوپتەگەن اسكەري قۇرىلىس بولىمدەرى, «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىنا قىزمەت كورسەتەتىن اۆياتسيالىق پولك, ءارتۇرلى سىناق ورتالىقتارى مەن پوليگوندار (سارىشاعان, ەمبى, كۋرچاتوۆ) جانە دە باسقا بىرقاتار اسكەري بولىمدەر بولدى.
مەملەكەت باسشىسى 2022 جىلعى 19 قاڭتار كۇنگى سويلەگەن سوزىندە, گەوساياسي جاعدايدى جانە وڭىرلىك دەڭگەيدەگى قاۋىپ-قاتەرلەردى ەسكەرە وتىرىپ, قارۋلى كۇشتەردىڭ جاۋىنگەرلىك قابىلەتىن تۇبەگەيلى ارتتىرۋدى تالاپ ەتتى
مۇنىڭ ءبارى جاڭادان پايدا بولعان قازاقستان ارمياسىنىڭ ءبىر بولىگىنە اينالدى. سونىمەن قاتار قارۋ-جاراقتى, تەحنيكانى, ءارتۇرلى قويمالاردى, ەڭ باستىسى اسكەري مامانداردى ساقتاپ قالۋ قاجەت بولدى. قارۋلى كۇشتەرىمىزدى قۇرۋ ەل باسىنا تونگەن ەكونوميكالىق تاۋقىمەتتەر مەن اۋىر قارجىلىق جاعدايدا جۇزەگە اسىرىلعانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭىنىڭ مەرزىمدەرى دە قاتاڭ بەلگىلەندى: ءۇش اي ىشىندە كسرو-دان مۇراعا قالعان اسكەري تەحنيكا مەن دۇنيە-مۇلىك قابىلدانىپ الىندى, اسكەرلەردى تىكەلەي باسقارۋ جۇيەسى قۇرىلدى جانە تمد قورعانىس مينيسترلىكتەرىمەن ءوزارا بىرلەسىپ ءىس-قيمىل جاساۋ جولعا قويىلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اسكەرلەرىن قارجىلىق, ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جانە مەديتسينالىق تۇرعىدان قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى شەشىلە باستادى.
بىرقاتار زاڭ اكتىلەرىنىڭ قابىلدانۋى ناتيجەسىندە مەملەكەتتىڭ اسكەري سالاسىن دامىتۋدىڭ نورماتيۆتىك قۇقىقتىق بازاسى جاسالدى. تۇتاستاي العاندا, اسكەري باسقارۋدىڭ بۇكىل جۇيەسى – مەملەكەتتىك دەڭگەيدەن باستاپ اسكەر دەڭگەيىنە دەيىن وزگەرىسكە ۇشىراپ, ول بۇگىننىڭ شىندىعىنا سايكەس كەلتىرىلدى.
سونىمەن قاتار مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىندەگى اسكەري قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان ءبىرىنشى اسكەري دوكترينا ازىرلەندى. مەملەكەتتىڭ اسكەري ۇيىمىن ءتيىمدى دامىتۋ جولدارىن ىزدەستىرۋ كەلەسى ءتورت اسكەري دوكترينادا دا كورىنىس تاپتى, ولار قارۋلى كۇشتەردى دامىتۋدىڭ تەوريالىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق نەگىزدەرىن بەلگىلەدى, سوعىس پەن بەيبىتشىلىك ماسەلەلەرىنە جانە قازىرگى زامانعى قاۋىپ-قاتەرلەردى ەسكەرە وتىرىپ, ەلىمىزدىڭ اسكەري قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە دەگەن نەگىزگى كوزقاراستاردى ايقىندادى.
سونداي-اق 2000 جىلعى اسكەري دوكترينا اياسىندا قارۋلى كۇشتەردى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 1 پايىزىنان كەم ەمەس كولەمدە كەپىلدەندىرىلگەن باعدارلامالىق-ماقساتتى قارجىلاندىرۋ قاعيداسىنىڭ العاش رەت بەكىتىلگەنىن ايتۋ كەرەك.
قارۋلى كۇشتەردىڭ قۇرىلىمى مەن قۇرامى ايقىندالىپ, مەملەكەتتىڭ اسكەري گەوگرافياسى ىقتيمال قاۋىپتەر نەگىزىندە قايتا قارالدى. وسىلايشا وزدەرىنىڭ ءتيىستى ستراتەگيالىق ماقساتتارى بار ءۇش اسكەر تۇرىنەن – قۇرلىق اسكەرلەرىنەن, اۋە قورعانىسى كۇشتەرىنەن جانە اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىنەن تۇراتىن قارۋلى كۇشتەردىڭ قۇرىلىمى بەكىتىلدى. ولاردىڭ قۇرامى مەملەكەتكە ءتونۋى مۇمكىن اسكەري قاۋىپتەردى ەسكەرە وتىرىپ وڭتايلاندىرىلدى جانە شەشۋگە ءتيىس مىندەتتەرى ناقتىلاندى.
ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى (كەيىننەن ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمى) شەڭبەرىندە جۇزەگە اسىرىلعان كواليتسيالىق اسكەري قۇرىلىستىڭ نەگىزى قالاندى. ول كەشە قاڭتاردا قازاقستانداعى جاعدايعا بايلانىستى ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن كورسەتتى.
تمد مەملەكەتتەرى اراسىنداعى ءتيىمدى شەشىمدەردىڭ ءبىرى 1995 جىلدىڭ 10 اقپانىنداعى دوستاستىققا قاتىسۋشى بارلىق مەملەكەتتەردىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن بىرىككەن اۋە قورعانىسى جۇيەسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم بولاتىن. بىرىككەن اۋە قورعانىسى جۇيەسىنىڭ ماقساتى – تمد-عا قاتىسۋشى مەملەكەتتەردىڭ اۋە شەكارالارىن قورعاۋ, اۋە كەڭىستىگىن پايدالانۋدى باقىلاۋ, اەروعارىشتىق شابۋىل قاۋپى مەن ونىڭ باستالۋىن الدىن الا ەسكەرتۋ, ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ اسا ماڭىزدى نىساندارىن اۋە شابۋىلدارىنان قورعاۋ.
قازاقستان تمد ەلدەرىمەن قاتار ناتو-مەن, سونداي-اق اقش, قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى, تۇركيا, گەرمانيا جانە باسقا دا مەملەكەتتەرمەن اسكەري جانە اسكەري-تەحنيكالىق ىنتىماقتاستىق ورناتا باستادى.
– قازاقستاننىڭ اسكەري قىزمەتشىلەرى دە وسى تۇستا حالىقارالىق دەڭگەيدەگى بىرلەسكەن جاتتىعۋلارعا قاتىسىپ, تاجىريبە جيناقتاي باستادى عوي.
– دۇرىس ايتاسىڭ. 1997 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە تۇڭعىش رەت حالىقارالىق «ورتازبات» جاتتىعۋى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى سايرام اۋدانىندا وتكىزىلدى. وعان, اتى ايتىپ تۇرعانداي, ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن قاتار رەسەي, اقش, تۇركيا, ازەربايجان سياقتى مەملەكەتتەردىڭ اسكەري قىزمەتشىلەرى قاتىستى. ءبىزدىڭ دەسانتشى-جاۋىنگەرلەر اقش-تىڭ فورت-برەگگ اسكەري-تەڭىز بازاسىنان امەريكالىق ارىپتەستەرىمەن بىرگە ۇشىپ شىعىپ, ەش جەرگە قونباي, ۇشاقتى اۋەدە «جەمدەپ», جيىرما ساعات دەگەندە كوكتەن تۇسە سالا بىردەن «ۇرىسقا» كىرىستى. «ورتازباتتىڭ» شەشۋشى كەزەڭىنە ايماقتاعى مەملەكەت باسشىلارى تۇگەل قاتىسىپ, ولار جاتتىعۋعا جوعارى باعا بەردى.
وسىدان كەيىن ۇقشۇ, شىۇ, ناتو ۇيىمدارى شەڭبەرىندە «جاۋىنگەرلىك دوستاستىق», «دالا قىرانى», «بەيبىتشىلىك ميسسياسى» جانە تاعى باسقا حالىقارالىق جاتتىعۋلار تۇراقتى تۇردە وتكىزىلە باستادى. ءبىزدىڭ وفيتسەرلەر مەن جاۋىنگەرلەرىمىز ءۇشىن مۇنداي ماشىقتانۋ مەن تاجىريبە الماسۋدىڭ ماڭىزى زور.
– بىلىكتى ماماندار دايارلاۋ ماسەلەسى قالاي شەشىلدى؟ كەڭەس وداعى كەزىندە ەلىمىزدە تەك جالعىز وقۋ ورنى – الماتى جوعارى اسكەري ۋچيليششەسى بولعانى بەلگىلى.
– ءبىرىنشى كەزەكتە بۇرىنعى وقۋ ورىندارىن زامان تالابىنا ساي قايتا قۇرۋ جانە جەتىلدىرۋ قولعا الىندى. 1996 جىلعى 1 شىلدەدە كىشى كومانديرلەر – كاسىبي سەرجانتتاردى دايىندايتىن بىرەگەي اسكەري وقۋ ورنى – كادەت كورپۋسى قۇرىلدى. كاسىبي اسكەر قۇرۋ باعىتىندا جاسالعان وسى قادامنىڭ دەر كەزىندە قابىلدانعان شەشىم ەكەندىگىن ۋاقىت دالەلدەدى. قازىر كادەت كورپۋسىنىڭ تۇلەكتەرى قارۋلى كۇشتەردىڭ بارلىق تۇرلەرى مەن بۋىندارىندا قىزمەت اتقارادى جانە وزدەرىنىڭ كاسىبي بىلىكتىلىكتەرىن بايقاتىپ كەلەدى.
قازاقستاندىق اسكەري قىزمەتشىلەردى شەتەلدىك اسكەري وقۋ ورىنداردا دايارلاۋ ماسەلەلەرى قايتا قارالىپ, ولاردى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وقىتۋ مۇمكىن ەمەس جاعدايدا, تەك وتە تاپشى ماماندىقتار بويىنشا عانا سىرتقا ءبىلىم الۋعا جىبەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. بوساتىلعان قاراجاتتى قازاقستانداعى اسكەري وقۋ ورىندارىن دامىتۋعا جۇمساۋ اناعۇرلىم تيىمدىرەك بولدى.
قازىر قۇرلىق اسكەرلەرىنىڭ اسكەري ينستيتۋتى, اۋە قورعانىسى كۇشتەرىنىڭ اسكەري ينستيتۋتى, راديوەلەكترونيكا جانە بايلانىس اسكەري-ينجەنەرلىك ينستيتۋتى, ۇلتتىق قورعانىس ۋنيۆەرسيتەتى جەمىستى ەڭبەك ەتۋدە.
جالپى قازاقستان ارمياسىن رەفورمالاۋ بارىسىندا اسكەري ءبىلىم بەرۋ مەن اسكەري كادرلاردى دايارلاۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ, ۇلتتىق اسكەري-عىلىمي بازانى قۇرۋ جانە دامىتۋ ماسەلەلەرى باسىم باعىتتار رەتىندە قاراستىرىلدى.
الدىڭعى قاتارلى مەملەكەتتەر ارميالارىنىڭ سوعىس قارۋىن جاساۋداعى دامۋ ۇردىستەرىن جانە حح عاسىردىڭ باسىنداعى اسكەري قاقتىعىستار تاجىريبەسىن ەسكەرە وتىرىپ, كەلىسىلگەن مەملەكەتتىك اسكەري-تەحنيكالىق ساياسات ازىرلەندى. بۇل ءوز كەزەگىندە قازاقستان ارمياسىن ساپالى قارۋ-جاراقپەن جانە اسكەري تەحنيكامەن قايتا جاراقتاندىرۋدىڭ نەگىزگى ەلەمەنتىنە اينالدى. وسى ءىستىڭ قارقىندى دامۋىنا ەل استاناسىندا ۇيىمداستىرۋ داستۇرگە اينالعان «KADEX» (Kazakhstan Defence Expo) حالىقارالىق قارۋ-جاراق پەن اسكەري-تەحنيكالىق مۇلىك كورمەسى جاڭا سەرپىن بەردى.
ەلىمىزدىڭ جوعارعى باسشىلىعىنىڭ قامقورلىعى مەن مەملەكەتتىك قولداۋىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قازىرگى كەلبەتى قالىپتاستى.
بۇگىندە وسى باعىتتاعى تاريحي ساباقتاستىق قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ جوعارعى باس قولباسشىسى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆتىڭ ءجىتى نازارىنىڭ ارقاسىندا ءارى قاراي جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىرىلۋدا. مەملەكەت باسشىسى 2022 جىلعى 19 قاڭتار كۇنگى سويلەگەن سوزىندە, گەوساياسي جاعدايدى جانە وڭىرلىك دەڭگەيدەگى قاۋىپ-قاتەرلەردى ەسكەرە وتىرىپ, قارۋلى كۇشتەردىڭ جاۋىنگەرلىك قابىلەتىن تۇبەگەيلى ارتتىرۋدى تالاپ ەتتى. پرەزيدەنت سونداي-اق اسكەري-كولىكتىك اۆياتسيا پاركىن تولىقتىرۋ قاجەتتىگىن ايتتى. 2022 جىلعا ارنالعان قارۋ-جاراق پەن اسكەري تەحنيكانى ساتىپ الۋ جوسپارىن قايتا قاراۋدى جانە قارۋلى كۇشتەردىڭ كادرلىق الەۋەتىن كۇشەيتۋ بويىنشا شارالار قابىلداۋدى تاپسىردى.
پرەزيدەنت جارلىعىمەن قۇرىلعان ارناۋلى وپەراتسيالار جونىندەگى كۇشتەرگە اسا ماڭىزدى ميسسيا جۇكتەلىپ وتىر. جاقىندا ونىڭ قولباسشىسى بولىپ تاجىريبەلى مامان تاعايىندالدى.
بىزدەر, قارۋلى كۇشتەردىڭ ارداگەرلەرى, ءوزىمىزدى ءاردايىم اسكەري ساپتا دەپ ەسەپتەيمىز. قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ الدىندا تۇرعان جوعارىداعى مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋعا ءازىر ەكەندىگىمىزدى ايتقىم كەلەدى.
سۇحباتتاسقان ابۋباكىر سمايىلوۆ
