وردەنبەك مازباەۆ,گەوگرافيا عىلىمىنىڭ دوكتورى, ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
«قازاقستان اڭىزى» – تانىمدىق ماقساتتاعى العاشقى ساياحات بولدى
– جەر بەتىنىڭ ەڭ قيىن, ەڭ شالعاي جولدارىمەن ءجۇرىپ وتكەن ەلىمىزدەگى ساناۋلى ساياحاتشىلاردىڭ ءبىرىسىز. سىزدەر وزگەلەر كورە بەرمەيتىن نارسەنى كورىپ, وزگەلەر سەزىنبەگەن جايتتاردى باستان وتكەرىپ كوردىڭىزدەر. ال, جالپى, بۇل ساياحاتتار سىزگە نە بەردى؟ نە ءتۇيدىڭىز؟
– نەگىزى, مەن ەڭبەك جولىمدى مۇعالىمدىكتەن باستاعانمىن. بىراق ماماندىعىم گەوگراف بولعاننان كەيىن جەر كورۋ, الەمدى تانۋ, جيناعان ماتەريالداردى جۇمىستا پايدالانۋ – الدىما قويعان ماقساتىما اينالدى. سونىڭ ارقاسىندا وتىز سەگىز جىلدان بەرى تۋريزم گەوگرافياسى ماسەلەسىمەن اينالىسىپ كەلە جاتىرمىن.
– نەشە رەت ەكسپەديتسيادا بولدىڭىز؟
– ءوزىم 19 ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىردىم. سوڭعى جىلداردىڭ وزىندە ايتارلىقتاي اۋقىمدى, ۇلكەن ءۇش ەكسپەديتسيا جاسالىپتى. ءبىرىنشىسى – 2011 جىلعى وڭتۇستىك پوليۋسكە باعىتتالعان ساياحات, ياعني, انتاركتيدا ەكسپەديتسياسى. ەكىنشىسى – ءوز ەلىمىزدە جاسالعان «قازاقستان اڭىزدارى». ءۇشىنشىسى – شوقان ۋاليحانوۆقا ارنالعان قاشقار ساياحاتى.
بۇل ساياحاتتار تۋرالى كەڭ تولعاپ ايتا بەرۋگە بولادى. بىراق, ارقايسىسى ءبىر-ءبىر تاقىرىپ. ساياحاتتاردان تۇسىنگەنىم, دۇنيە – شەكسىز. عىلىم-ءبىلىمدى دامىتىپ, تانىمدى كەڭەيتە ءتۇسۋ قاجەت.
– قازاق دالاسىنا جاسالعان ەكسپەديتسيا «قازاقستان اڭىزدارى» اتالىپتى. مۇنىڭ ءمانىسى نەدە؟
– ءيا, راسىندا دا, ەلىمىزدە ءبىرىنشى رەت وتكىزىلگەن عىلىمي-تانىمدىق اۆتوەكسپەديتسيا «قازاقستان اڭىزدارى» اتالدى. ول قازاق گەوگرافيا قوعامىنىڭ جانە «مەركۋر» اۆتو كومپانياسىنىڭ كومەگىمەن ۇيىمداستىرىلعان بولاتىن. ساپار بارىسىندا ءبىز قازاقستاننىڭ 12 وبلىسىنىڭ اۋماعىن اۆتوكولىكپەن ارالاپ, 10 800 شاقىرىمدى ءجۇرىپ وتتىك. بۇل ساپارداعى ماقساتتىڭ ءبىرى – ءوزىمىز ءجۇرىپ وتكەن ايماقتىڭ تابيعي, تاريحي دەرەكتەرىن, اڭىز-اڭگىمەلەرىن, تۋريستىك نىساندار تۋرالى دەرەكتەر جيناستىرۋ بولاتىن. سول سەبەپتى دە, ساياحاتتى «قازاقستان اڭىزدارى» دەپ اتادىق.
– الەم بويىنشا جەرىنىڭ كەڭدىگى جاعىنان توعىزىنشى ورىن الاتىن قازاقستاندى اۆتوكولىكپەن نەشە كۇندە شارلاپ شىعۋعا بولادى ەكەن؟
– اتا-بابالارىمىز تالاي عاسىرلار اتپەن باعىندىرعان, ساقتاپ قالعان وسى ايماقتى قازىرگى كەزدە اۆتوكولىكپەن قىسقا ۋاقىتتا وتۋگە بولادى. ءبىز, ارينە, زەرتتەۋ, باقىلاۋ ماقساتىمەن شىقتىق. سول سەبەپتى, جالپى 10 800 شاقىرىمدى 18 كۇندە ءجۇرىپ وتتىك.
– ءسىز سول ەكسپەديتسياعا جەتەكشىلىك ەتكەن ەكەنسىز؟
– ءيا, ەكسپەديتسيا قۇرامىندا 68 ادام بولعان. ەكسپەديتسيانىڭ عىلىمي جاۋاپكەرشىلىگى ماعان جۇكتەلىپ, جەتەكشىلىك ەتتىم.
– جالپى, وسى ساياحاتقا شىعاردا كوزدەگەن ماقساتقا جەتتىڭىزدەر مە؟
– ءبىزدىڭ ماقساتىمىز, راسىندا, ايماقتاردان ەل, جەر تۋرالى اڭىز-ءاپسانالاردى جيناۋمەن قاتار, وڭىرلەردىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك دامۋىن باعامداۋ, تۋريستىك مۇمكىندىكتەردى ايقىنداۋ بولاتىن. ءبىز كوزدەگەنىمىزگە جالپى جەتتىك دەپ ايتۋعا بولادى. سونىڭ ارقاسىندا ەلىمىزگە اسا قاجەتتى عىلىمي جوبالاردى دۇنيەگە اكەلدىك. تۋريستىك مالىمەتتەر جيناقتالدى. ساپارعا شىققان عالىمدارمەن بىرگە كوپتەگەن جۋرناليستەر قاتىسىپ, ولار ساياحات بارىسىندا كوزبەن كورگەندەرىن كۇن سايىن اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ەلىمىزگە تاراتىپ وتىردى. ول حابارلار ءالى دە جالعاسىپ, بۇقارا حالىققا ءوزىمىزدىڭ تۋعان ەلىمىز, قازىناعا باي, تاريحى تەرەڭنەن باستاۋ العان ولكەلەرىمىز جايلى حابارلار ءالى دە كورسەتىلىپ كەلە جاتىر. جالپى, بۇل بۇرىن-سوڭدى ەلىمىزدە بولماعان تانىمدىق ساياحات دەۋگە بولادى. ءبىز ساياحات بارىسىندا بەس ۇلتتىق ساياباقتا بولىپ, التايدان كاسپيگە دەيىنگى ارالىقتى ءجۇرىپ وتتىك. ەلىمىزدىڭ ەڭ تومەنگى نۇكتەسىندە بولدىق. ءۇستىرت, ارال تەڭىزى, جىبەك جولىمەن تانىستىق. تابيعاتى كوركەم جەرلەردى ارالادىق. ساپارىمىزعا جەرگىلىكتى جەردىڭ عالىمدارى دا اتسالىسىپ, ۇلەستەرىن قوستى. ساياحاتتا قازاقستاننىڭ تاماشا جەرلەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن وزگەشەلىكتەرىن ەلگە تانىتىپ, يگىلىكتى ءبىر جۇمىس جاسادىق قوي دەپ ويلايمىن.
ەۋروپا ەلدەرى ازعانتاي مۇمكىندىكتىڭ ءوزىن قالت جىبەرمەيدى
– ءسىز كۇن, جەل ەنەرگياسىن الۋ ماسەلەسى جونىندە ءجيى ايتاسىز. «قازاقستان اڭىزدارى» ەكسپەديتسياسى كەزىندە قوسىمشا ەنەرگيا كوزىن اشۋعا قانشالىقتى مۇمكىندىك بارىن اڭعارا الدىڭىزدار ما؟
– قازىر «ەحرو – 2017» كورمەسىن ابىرويمەن وتكىزۋ ءبارىمىزدىڭ ورتاق مۇراتىمىز ەكەنىن كوپشىلىك جاقسى ءتۇسىنىپ قالدى دەپ ويلايمىن. وسى كورمەنى وتكىزۋ ماقساتى بىزگە قوسىمشا ەنەرگيا كوزىن تابۋعا بولاتىنىن, عىلىمدى دامىتىپ, ىزدەنسە, ادامنىڭ مۇمكىندىگى ارتا تۇسەتىنىن تۇسىندىرە باستاعان سىڭايلى. بۇل ماسەلە عالىم رەتىندە ءبىزدى دە اركەز ويلاندىرادى. سوندىقتان دا, ءبىزدىڭ وتكەن ەكسپەديتسيامىزدا وسى كورمەنىڭ قازىرگى تالاپتارى ەسكەرىلىپ, ايماقتارداعى جەل مەن كۇن ەنەرگياسىن, سۋ رەسۋرستارىن, بيورەسۋرستاردى پايدالانۋ مۇمكىندىكتەرىنە كوڭىل اۋدارىلدى. بايقاعانىمىزداي, ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا ەكى-ءۇش جەردە عانا جەلدەن ەنەرگيا الىپ وتىرۋعا بولاتىن قۋات كوزى بار ەكەن. ونى جۇزەگە اسىرۋ جولدارىن قاراستىرۋ – عالىمداردىڭ ەنشىسىندە. ازىرگە العاشقى قىسقاشا قورىتىندى جاساساق. مىسالى, جەتىسۋ الاتاۋى مەن تورعاي ويىسىندا جىل ون ەكى اي جەل سوعىپ تۇرادى. ءبىز سونى پايدالانۋىمىز كەرەك. مىنانى ەستە ۇستاعان ءجون, ەۋروپا ەلدەرىنە قاراعاندا قازاق دالاسىندا ۇنەمى جەل سوعىپ تۇراتىن ايماقتار كوپ. ءبىز سونى يگەرمەگەنبىز. ال دامىعان ەلدەردىڭ كوبى ازعانتاي مۇمكىندىكتىڭ ءوزىن قالت جىبەرمەيدى. مىسالى, سكانديناۆيا تۇبەگىنىڭ وزىندە قانشاما جەل ديىرمەنى بار. ەل سول تەگىن جەلدى ىسكە اسىرىپ, تۇرمىستارىنا پايدالانىپ وتىر.
– بىزدە سونداي جەل, سۋ ديىرمەندەرى بار ما؟
– ءبىر كەزدەرى جەل ديىرمەندەرى دە, سۋ ديىرمەندەرى دە بولعان. قازىر دە بار, بىراق ساناۋلى عانا. دەمەك, ەلىمىزدە ەنەرگيا ءوندىرۋدىڭ بالاما كوزدەرى بار, ەندى سونى دامىتۋ قاجەت. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «ەحرو – 2017» كورمەسىنە دەيىن وسى ماسەلەگە ەرەكشە دەن قويىپ, تاپسىرمالار بەرۋى كورەگەندىك دەپ ويلايمىن. ءبىز كورمەگە دەيىن جەلدەن قۋات ءوندىرۋ ورىندارىن جاساپ الساق, شەتتەن جاڭا تەحنولوگيا دا كەلەرى انىق.
– ءسىز تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىق تويىندا تۋىمىزدى انتاركتيدادان جەلبىرەتىپ, مارتەبەلى ءىس اتقارىپ قايتتىڭىز. سول ساپار تۋرالى ايتا كەتەسىز بە؟
– راسىندا دا, ول قازاقستاننىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان ءىس-شارا بولاتىن. بىراق سول جىلى, ياعني, 2011 جىلدىڭ 14 جەلتوقسانىندا انتاركتيدانى رۋال امۋندسەن اشقانىنا 100 جىل بولدى. ءبىز, ياعني, قازاقستاندىق اۆتوكولىك ەكسپەديتسياسى سول تويعا تۇسپا-تۇس جەتىپ, ەكى قۋانىشتى باستان وتكەرىپ كەلدى. ول ساپار ناتيجەسى بويىنشا «108 ساعات» اتتى دەرەكتى فيلم شىقتى.
ەڭ باستىسى, ءبىز 16 جەلتوقسان كۇنى ەلىمىز تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىن تويلاپ, ءتۇرلى ءىس-شارالار وتكىزىپ, دۇبىرلەتىپ جاتقاندا, ءبىز انتاركتيدادا ەلىمىزدىڭ تۋىن كوتەرىپ, قۋاندىق. پوليۋستە كەزدەسكەن شەتەلدىك ساياحاتشىلار دا ءبىزدىڭ قۋانىشىمىزعا ورتاقتاسقانداي بولدى. جالپى, مەن ول كۇندى ۇمىتا المايمىن. اسەرىمدى ايتىپ جەتكىزۋ قيىن.
– سول انتاركتيدا ساياحاتى سىزدەرگە نە بەردى؟
– ەڭ ءبىرىنشى, بۇل ساپار قازاقستاننىڭ ءيمميدجىن كوتەرۋ ماقساتىن كوزدەگەن. جاڭا ءوزىڭىز دە ايتىپ ءوتتىڭىز عوي, ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە 20 جىل تولعان تويى قارساڭىندا وڭتۇستىك پوليۋستە قازاقستان جالاۋىن كوتەرۋ ءبىزدىڭ مارتەبەلى مىندەتىمىز بولاتىن. ەكىنشىدەن, قازاقستان انتاركتيدا كەلىسىمشارتىنا كىرگەن جوق. وعان كىرگەندەردىڭ مۇددەسى زور. 2041 جىلدان كەيىن ول كەلىسىمشارت كۇشىن جويادى. ودان كەيىن وسى ماتەريكتى يگەرۋ باستالسا, وندا قازاقستاننىڭ ۇلەسى بولماي قالادى.
– قازىر ول كەلىسىمشارتقا كىمدەر قوسىلعان?
– انتاركتيدا كەلىسىمشارتىنا قازىر امەريكا, قىتاي, چيلي, ارگەنتينا, جاڭا زەلانديا, رەسەي سەكىلدى ەلدەر كىرگەن. وعان, ءتىپتى, ەستونيا, بەلورۋسيا, ۋكراينا دا كىرىپ ۇلگەردى.
– ال ءبىز…
– ءبىز بارلىق قاجەتتى قۇجاتتاردى دايىنداپ قويعانبىز. بىراق, ول بەلگىسىز سەبەپتەرمەن كەشەۋىلدەپ وتىر. بۇنى ءارى قاراي قوزعاۋ قازاق ۇلتتىق گەوگرافيا قوعامىنىڭ مىندەتى دەپ سانايمىن. ەكىنشىدەن, قازاقستان كەشەندى پوليار ستانساسىن اشۋ كەرەك. ويتكەنى, بۇل پوليار ستانساسى قازاقستان عىلىمىنا, سونىڭ ىشىندە گيدرومەتەورولوگيا سالاسىنا, گەولوگيا – جالپى گەوگرافيانىڭ ءتۇرلى-ءتۇرلى سالالارىنا, سونىمەن قاتار پسيحولوگيالىق, بيولوگيالىق, مەديتسينالىق زەرتتەۋلەر ءۇشىن قاجەتتى نارسە. سوندىقتان دا, قازاقستان وسى ەكى باستامانى جۇزەگە اسىرۋى قاجەت.
– وعان شامامىز جەتە مە؟
– ءيا. قازاقستاننىڭ قازىرگى ءال-اۋقاتى, شاماسى جەتەدى وعان. قازىر, مىسالى, ەكسپو وتۋىنە وراي ءبىز قوسىمشا ەنەرگيا كوزىن پايدالانباقپىز. سوندىقتان, وسى كۇندەرى پوليار ستانساسىن اشۋىمىز كەرەك. ونى اشقان جاعدايدا بۇكىل قازاقستان عىلىمى ۇتادى دەگەن سەنىمدەمىن.
تەرريتورياسىنا بىرنەشە ەۋروپا سىيىپ كەتەتىن جەردە, تۋريزممەن ەكى-ءۇش ادام عانا اينالىسىپ وتىر
– جاڭا ءسىز قاشقار ساياحاتىنا باردىق دەدىڭىز.
– ءيا. بۇل ۇلى عالىم, ەر جۇرەك تۇلعا شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا 180 جىل تولۋىنا وراي ۇيىمداستىرىلعان. مەرەيتوي كەلەر جىلى اتاپ وتىلەدى ەكەن. ءبىز سوعان وراي الدىن الا قيمىلدادىق.
نەگىزى, ون جىل بويى شوقاننىڭ مارشرۋتىمەن جۇرگەن بولاتىنبىز. الماتى وبلىسى اكىمدىگىنىڭ قولداۋىمەن وبلىستىق بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر تۋريزم ورتالىعىنىڭ بۇرىنعى ديرەكتورى ماۋلەن ەسىمحانوۆتىڭ باستاماسىمەن بۇكىل شوقاننىڭ جۇرگەن جولدارىمەن ساياحات جاسالىندى, قاشقار ساپارى عانا قالىپ قويعان ەدى.
– ول نەگە قالىپ قويىپ ەدى؟
– وسىدان بەس جىل بۇرىن شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ىزىمەن جاسالعان ەكسپەديتسيا قاشقار ساياحاتىن جاساۋى قاجەت بولعان. بىراق ول تۇستا ساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى كىرە الماعانبىز. وسى جىلى تامىز ايىندا 14 كۇندىك ساياحاتپەن قاشقارعا بارىپ قايتتىق. ساپارعا قازاق ۇلتتىق گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ تىكەلەي دەمەۋى بولدى. سونىمەن قاتار, نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى مەن ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قولداۋ كورسەتتى. ەكسپەديتسيا قۇرامىندا ون ادام بولدىق. ساياحات استانا قالاسىنان باستالعان. سوسىن ءۇرىمشى, تۇرفان, قورلا, اقسۋ ارقىلى قاشقارعا دەيىن باردىق. قاشقاردان تۇراعات اسۋى ارقىلى قايتتىق. شوقاننىڭ ىزىمەن تۇراعات كەرۋەن سارايىنا كەلىپ, بالاساعۇننان وتتىك. ءسويتىپ, ەلگە ورالدىق.
ءبىزدىڭ ماقساتىمىز تەك قانا شوقاننىڭ جولىمەن ءوتىپ شىعۋ ەمەس ەدى. قىتايدىڭ تۋريزم سالاسىنداعى جاۋاپتى تۇلعالارىمەن كەزدەسىپ, جاڭا جوبالاردى قولعا الۋ بولاتىن. ايتا كەتۋ كەرەك, ولاردا تۋريزم مينيسترلىگى بار. ال قازاقستاندا, وكىنىشكە قاراي, تۋريزم مينيسترلىگى دە, اگەنتتىگى دە جوق.
ءتۋريزمنىڭ دامىماۋىنا تىكەلەي سەبەپ وسى تۋريزم سالاسىن باسقاراتىن قۇرىلىمنىڭ دۇرىس قۇرىلماۋىندا, عىلىمي ورتالىقتىڭ جوقتىعىنان. ويتكەنى, ءبىر وبلىستا, تەرريتورياسىنا بىرنەشە ەۋروپا سىيىپ كەتەتىن جەردە, تۋريزممەن ەكى-ءۇش ادام عانا اينالىسىپ وتىر. وندا دا دەپارتامەنت ەمەس, ءبولىم عانا بار. تۋريزمگە دەگەن كوزقاراس بىزدە دۇرىس دەپ ايتا المايمىن. اۋماقتاردىڭ تۇراقتى دامۋىندا ءتۋريزمدى پايدالانۋدا اكىمدەر تىكەلەي جاۋاپتى بولۋى كەرەك
– سىزدىڭشە, ءتۋريزمدى دامىتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن نە ىستەلۋى كەرەك؟
– ەگەر مەملەكەتتىك مۇددەمەن قاراپ, تۋريزم سالاسىن دۇرىس رەتكە كەلتىرگىمىز كەلسە, قازاقستان ءتۋريزمىن ەكسپو-عا دەيىن-اق وڭالتۋعا بولادى. بۇل ورايدا, اسىرەسە, استانا ءتۋريزمىن مىندەتتى تۇردە جاڭارتۋىمىز كەرەك. استاناعا ەكسپو كەزىندە كىسى كوپ كەلەدى. ولاردى قالاي قابىلدايمىز, قايدا جاتقىزامىز؟ بوس ۋاقىتىندا نە كورسەتەمىز؟ نە ايتامىز؟ دايىندىق قالاي؟ مىنە, وسى ساۋالدار بويىنشا جاسالىپ جاتقان جۇمىستاردى جانداندىرۋىمىز قاجەت. قازىر ونىمەن استانا قالاسى تۋريزم اسسوتسياتسيا-سى اينالىسىپ جاتىر. بىراق سونى ارتتىرۋ كەرەك. وعان عالىمدار, تۋريستىك نىسانداردىڭ باسشىلارى دا اتسالىسۋى قاجەت.
– ءسىز ءوزىڭىز عالىم رەتىندە نە قوسا الاسىز؟
– استانا قالاسىنداعى تۋريستىك نىسانداردى تىركەپ, سەرتيفيكاتتاۋدان وتكىزىپ, پاسپورتتاپ بەرۋىمىز كەرەك. ولاردى تىزىمگە الىپ, سولارعا كەلگەن قوناقتارعا قانداي كومەك كورسەتۋىمىز كەرەك, قالاي قوناقجايلىلىعىمىزدى تانىتۋعا بولادى – ءبارىن جۇيەلەپ بەلگىلى ەرەجەگە ەنگىزۋىمىز قاجەت.
وسى تۇستا ايتا كەتەيىن, جاڭاعى شوقان سايااحاتىنىڭ ءبىر ماقساتى كونە جىبەك جولىن دامىتۋ بولاتىن. ول قىتاي تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ وتىر. ۇرىمجىدەن باستالعان جىبەك جولى قاشقار ارقىلى قىرعىزستان, وزبەكستان, قازاقستانعا كەتەدى. قازاقستانعا كەلگەن ەۋروپالىق تۋريستەر قىرعىزستانعا بارىپ, ىستىقكولدى كورىپ, ودان ءارى وزبەكستانعا ءوتىپ, سامارقان مەن بۇقاراعا جەتىپ, سوسىن قاشقارعا بارىپ, تۇرفان, تاكلاماقان, لوبنوردى كورىپ, ۇرىمجىگە بارىپ, ودان ءارى پەكينگە كەتىپ قالاتىن بولسا, ءبىر مەزەتتە بىرنەشە مەملەكەتتى كورىپ قايتاتىن ەدى. وسىلاي ساپارلاۋ ءتيىمدى بولعاندىقتان, ولار ءبىزدىڭ ەلىمىزگە دە كەلۋشى ەدى.
وكىنىشكە قاراي, قازىر سوناۋ امەريكادان قازاقستانعا كەلگەن تۋريست ورتالىق ازيا ەلدەرىن كورمەي, قازاقستاننان قايتادى. مەن وسىنى تۇسىنبەيمىن. سوندىقتان, مەملەكەتارالىق كەلىسىمدەر جۇرگىزىلۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ۇلى جىبەك جولى بويىمەن ۆيزاسىز ءجۇرىپ ءوتۋ مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرۋ قاجەت. سونى راسىمدەۋدى ءبىز ۇسىنىپ وتىرمىز.
قازىر بىزدە كاسىپكەرلەردىڭ ۇلتتىق پالاتاسى بار. سول كوپ جۇمىس ىستەپ جاتىر. ەگەر سول جۇمىستاردىڭ 60-70 پايىزى جۇزەگە اساتىن بولسا, قازاقستان تۋريزمىندەگى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ ءبارىن ءبىز رەتكە كەلتىرە الامىز. ال قازىر وسىنى رەتكە كەلتىرەتىن بىردە-ءبىر عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعى جوق. ءبىزدىڭ ەڭ باستى قاتەمىز – استانا قالاسىنىڭ ءبىر جوعارى وقۋ ورنىنىڭ جانىندا تۋريزم سالاسىن دامىتاتىن بىردە-ءبىر جوعارعى عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ بولماۋى. قىتاي تاجىريبەسىنە سۇيەنەتىن بولساق, ولاردىڭ كەز كەلگەن جوعارى وقۋ ورنىنىڭ جانىندا تۋريزم ينستيتۋتى بار. ويتكەنى, ولار تۋريزم ارقىلى اقشا تابۋدى كوزدەپ وتىر.
بىزدە ءار ەكسكۋرسوۆود ءارتۇرلى مالىمەت ايتادى
– ءسىز استاناعا كوشىپ كەلگەننەن كەيىن قالانى جاياۋ ارالاپ شىعىپسىز. نە بايقادىڭىز؟
– مەن قالاعا وسىدان تۋرا ءبىر جىل بۇرىن, ياعني 2013 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە كەلگەن بولاتىنمىن. وسىندا ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە قىزمەتكە شاقىرىلعان ەدىم. كەلە سالا, ءوزىڭىز ايتقانداي, قالانى ارالاپ شىقتىم. بايقاعانىم, ازىرگە قالا ساياحات جاساۋعا ىڭعايلى ەمەس. ەكسكۋرسيالىق نىسانداردىڭ اينالاسىندا اۆتوبۋستاردىڭ توقتايتىن, ياعني, تۋريستەردىڭ تۇسەتىن ىڭعايلى ورىندارى جوق. مىسالى, س.سەيفۋللين مۋزەيىنە بارعان ادام كولىگىن قايدا قويىپ, مۋزەيگە قالاي كىرۋ كەرەكتىگىن بىلمەيدى. ەكىنشىدەن, بارعىسى كەلگەن نىسانىن وڭاي تاۋىپ الا المايدى. ويتكەنى, نىساندار كورسەتىلگەن كارتا, بۋكلەت جوق. ونداي نارسەلەر اەروپورتتا, ۆوكزالدا ساتىلىپ تۇرۋى كەرەك. ودان كەيىن, ۆوكزالدان, اەروپورتتان شىعىپ, تاكسيگە وتىرعاندا جاقسى كوڭىل – كۇيمەن جۇرگەن تاكسيستى كورۋ قيىن. كوبىنىڭ قاباقتارى ءتۇيۋلى… مىنەزدى وزگەرتۋ قاجەت سەكىلدى…
– اڭگىمە ۇستىندە ەسىمە ءتۇسىپ وتىر: شەرحان مۇرتازا اعامىز بۇرىندارى ءادىل دۇيسەنبەك سەكىلدى ءوزى جاقسى كورەتىن قالامگەر ىنىلەرىن ەرتىپ الىپ, قالانىڭ سىرتىنا شىعىپ كەتەدى ەكەن. «سوندا ءبىر ەلەۋسىز جەردە بۇلاق باستاۋى بار, سوعان بارىپ, بۇلاقتان سۋ ءىشىپ قايتاتىنبىز» دەپ جازىپتى… سىزدەر استانانىڭ توڭىرەگىن شارلاپ, كورە الدىڭىزدار ما؟
– راسىندا دا, استانا ماڭىندا 60 شاقىرىمدىق راديۋستا تاماشا جەرلەر, بۇلاق كوزى, كولدەر بار. سولاردىڭ ءبارىن يگىلىككە پايدالانا ءبىلۋىمىز كەرەك. بۇل – الدىمىزدا تۇرعان ماسەلە. قازىر استانا ماڭايىنداعى تۋريستىك نىساندار كاداسترىن جاساۋدى قولعا الىپ وتىرمىز. سوسىن قالانىڭ بارلىق نىساندارىن تىزىمگە الىپ, سەرتيفيكاتتاپ, تۋريستىك-ەكسكۋرسيالىق ەرەجە جاساۋىمىز كەرەك. قانداي مارشرۋتپەن ءجۇرىپ, قاي جەرگە توقتاپ, قاي جەردەن تۇسەدى – ءبارىن بەلگىلەپ كورسەتۋ قاجەت. سوسىن گيدتەر جوق بىزدە. ولاردىڭ دا شەتەلدىكتەرگە نە ايتۋى كەرەك, قانداي تاقىرىپتا سويلەۋى قاجەت – ءبارىن ناقتىلاعان ءجون. گيدتەرگە مادەني ورىندارعا تەگىن كىرەر مۇمكىندىكتەر قاراستىرۋ كەرەك. ال بىزدە ءاربىر ەكسكۋرسوۆود ءارتۇرلى مالىمەت ايتادى. ءبىر ابىلايحاننىڭ ءومىرى تۋرالى ءارتۇرلى سويلەيدى. بۇل – دۇرىس ەمەس. ويتكەنى, ءاربىر شەتەلدىكتىڭ قازاقستان تۋرالى كوزقاراسى ماڭىزدى ەكەنىن تۇسىنۋگە ءتيىسپىز.
ال جاڭاعى قالا مەن قالا سىرتىنداعى بارلىق ەكسكۋرسيالىق مەكەمەلەردى, نىسانداردى, كورىكتى جەرلەردى كارتاعا ءتۇسىرىپ, ونى ءۇش تىلدە شىعارۋ قاجەت. سودان كەيىن كەلگەن قوناقتار سوعان بارا الاتىنداي جاعداي جاساعان ءجون. استانا توڭىرەگىنەن ەتنواۋىل اشۋ, تاريحي ورىندارعا وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەر ءۇشىن جەڭىلدىك جاساۋ كەلۋشىلەردى كوبەيتەدى. قازاق مادەنيەتى ارقىلى تۋريستەردى تارتا الامىز.
– ءبىز پاتريوتتىق سەزىم باقىتىن سپورتتىق ويىندار كەزىندە ءجيى كورەمىز. بىراق ءسىز تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىندا انتاركتيدادا تۋىمىزدى كوتەردىڭىز. قازاقستاندىق اۆتوكولىك ساياحاتى گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەندى. ءوزىڭىزدىڭ كورگەنىڭىز بەن سەزىنگەنىڭىزدى جاستارمەن ءبولىسىپ تۇراسىز با؟
– راسىندا دا, ءبىز قازاقستان جەتىستىكتەرىن سپورتتان عانا كورەمىز. ونەردىڭ باسقا سالالارى دا ءدال سپورتتاعى ساڭلاقتارىمىزدىڭ جۇلدە العان ساتىندەگىدەي قۋانىش, ماقتانىش تۋعىزا بەرمەيدى. بىراق, كەيىنگى جاستارعا, بالالارعا ۇلگى بولاتىن نارسەلەر كوپ بىزدە. ولاردىڭ كەشكە دەيىن كومپيۋتەردىڭ الدىندا تەلمىرىپ وتىرماۋى ءۇشىن ءبىز بالالارعا ءوزىمىزدىڭ ماقتانىشىمىزعا اينالعان تۇلعالارىمىز تۋرالى ءجيى ايتۋىمىز كەرەك. گينەسس رەكوردتار كىتابىنا كىرگەن, ءشولدى باسىپ, جاياۋ جۇگىرىپ وتكەن مارات جىلانباەۆ دەگەن ازامات بار. ودان كەيىن الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىن ءوز قاراجاتىمەن ارالاپ شىققان ساپار ىسقاقوۆ دەگەن ازامات بار. وسى سەكىلدى ت.ب. كىسىلەردى دە ءبىز تەلەارنالار ارقىلى كورسەتىپ, تانىتۋىمىز كەرەك. بالالاردىڭ بۇعان قىزىعۋشىلىق تانىتپاۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى, مەن ءوزىم مەكتەپ وقۋشىلارىمەن ءجيى كەزدەسۋلەرگە بارامىن. ءبىر عانا انتاركتيدا ساپارى تۋرالى اڭگىمە بولعاندا, ولاردىڭ سۇراعى تاۋسىلعان ەمەس. تۋريزم ءىس-ارەكەتى, ساياحات, ەكسپەديتسيا بولسىن, ونىڭ بىلىمدىك-تاربيەلىك ءمانى زور ەكەنىن ۇمىتپايىق.
اڭگىمەلەسكەن:
ءنازيرا بايىربەك
