قايرات لاما شاريف, قر ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى:
20 جىلدان استام تاريحى بار تۇعىرلى تاۋەلسىزدىگىمىزگە بۇگىنگى كۇن بيىگىنەن كوز تاستار بولساق, ونىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزگە جانە قازاق حالقىنا وراسان زور تاريحي مۇمكىندىك بەرگەنىنە كۋا بولامىز. ءبىز وسى ۋاقىت ارالىعىندا مەملەكەتتىلىگىمىزدى قايتا قالپىنا كەلتىرىپ, ەلىمىزدى دەربەس دامۋ جولىنا ءتۇسىرىپ, ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدىڭ قۇلدىراۋىن توقتاتىپ, اتا ءدىنىمىز بولىپ تابىلاتىن يسلام ءدىنىن قايتا ورلەتە الدىق.
يسلامنىڭ باسقا دا الەمدىك دىندەر ءتارىزدى وزىندىك ءومىر ءسۇرۋ مانەرى, پايىمداۋ ەرەكشەلىگى, ءبىرتۇتاس وركەنيەتتىك نەگىزى بار ەكەندىگىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ ارتىق ەكەنى انىق. جۇيەلى سيپاتقا يە وسىناۋ ىزگىلىكتى ءدىن مۇسىلمان ادامنىڭ الەۋمەتتىك بولمىسىن قالىپتاستىرا وتىرىپ, ونىڭ تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىنگى ارالىقتاعى ءومىر ءسۇرۋ مانەرىن ايقىندايدى.
سونىمەن قاتار, يسلام ءدىنىنىڭ تاريحي تۇرعىدان قالىپتاسقاندىعىن جانە ءوزىنىڭ بولاشاق دامۋ جولدارىن ىزدەستىرە وتىرىپ, بۇگىنگى كۇنى دە سان الۋان يدەيالار مەن پىكىرلەر كۇرەسى اياسىندا ءومىر سۇرۋدە ەكەنىن اتاپ ايتقان ءجون. ەلىمىزدە ورىن الىپ وتىرعان ۇدەرىستەردىڭ وتپەلى سيپاتى قازاقستانداعى يسلامدىق كەڭىستىكتىڭ قالىپتاسۋىن كۇردەلەندىرە ءتۇستى. ءبىز بۇرىنعى كەڭەس كەڭىستىگىندەگى ەل مۇسىلماندارىنىڭ ءبىر بولىگىنىڭ شەتتەن كەلىپ جاتقان راديكالدى سيپاتتاعى ءدىني يدەيالار مەن وي-پىكىرلەردى بەلسەندى تۇردە قابىلداۋىنا ىقپال ەتكەن «جاڭا يسلامداندىرۋ» تولقىنىمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىرمىز.
ءدىني ەكسترەميزم سيپاتىنداعى بۇل قۇبىلىس ءححى عاسىردا كەڭ ەتەك الا باستادى. قازىرگى كۇنى ونىڭ ىقپال ەتۋ ايماعى ۇلعايىپ, ەكسترەميستەردىڭ ءىس-قيمىل اۋماعى وزگەرىپ وتىر. باستاپقى كەزەڭدە ەكسترەميستىك توپتاردىڭ ارەكەتتەرى مۇسىلمان ەلدەرىندەگى شەتەلدىك سۋبەكتىلەرگە (ساياسي, اسكەري جانە ت.ب.) قارسى باعىتتالعان بولسا, بۇگىنگى كۇنى مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ ءوزى ولاردىڭ نىساناسىنا اينالىپ وتىر.
سوندىقتان ءدىني ەكسترەميزمنىڭ ەڭ قاۋىپتى تۇرلەرىنىڭ بىرىنە اينالعان تاكفىرشىلىك تۋرالى ءسوز قوزعايمىز. الدىمەن قازاقستانداعى تاكفىرشىلەردىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ شىنايى ءمانى مەن ءۇردىستەرىن ايقىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن تاكفىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋ تاريحى مەن ونىڭ نەگىزگى سيپاتتارىنا نازار اۋدارالىق.
تاكفىرشىلىك – ول ءدىني ارمان-تىلەكتەردى الداۋ جانە پسيحولوگيالىق مانيپۋلياتسيالاۋ; ول جاستاردى رۋحاني قورلاۋ جانە ولاردى ماڭگۇرت ەتۋ; ول ءوز ءدىنى مەن حالقىنا ساتقىندىق جاساۋ.
ۋاححابيلىكتى ۇستانۋشىلاردىڭ بارلىعىنا فۋندامەنتالدى يسلامدا تابيعي تۇردە كەزدەسەتىن تاكفىر جانە جيحاد تۋرالى تۇسىنىكتەر ءتان. يسلام دىنىندەگى وسى جالپى ۇعىمداردى ءوز ماقساتتارى ءۇشىن پايدالانا وتىرىپ, ۋاححابيلەر ولاردىڭ ءمانىن ادام تانىعىسىز ەتىپ بۇرمالايدى. ءماسەلەن, ۋاححابيلەر «دىنگە سەنبەۋ» (كۋفر) جانە «كوپقۇدايلىققا جول بەرۋ» (شيرك) ءتارىزدى ۇعىمداردى شەكتەن تىس ابسوليۋتتەندىرە وتىرىپ, تاكفىر نىساندارىن ءوز ەرىكتەرىنە قاراي كەڭەيتەدى. ءبىر قۇدايعا سەنۋشىلىكتىڭ ءمانىن ادامدارعا قاسيەتتى كىتاپتا بەرىلگەندەي نەعۇرلىم تولىق جانە دۇرىس ءتۇسىندىرۋ ماقساتىن ۇستاناتىن يسلام زاڭگەرلەرىنەن, تەولوگتارىنان جانە فيلوسوفتارىنان ۋاححابيلەردىڭ باستى ايىرماشىلىعى – ولار قۇران مەن سۇننەت ماتىندەرىن قۇقىقتىق, تەولوگيالىق, فيلوسوفيالىق تۇرعىدان ءتۇسىنۋ مۇمكىندىگىن تولىعىمەن جوققا شىعارادى.
تاكفىر – ول ۋاححابيلىكتى ۇستانۋشىلاردىڭ, تۇتاستاي العاندا فۋندامەنتاليستەردىڭ يدەيالارىن مويىندامايتىن ادامداردى «كاپىر» («كۋفر» – ءدىنسىز) رەتىندە ايىپتاۋ. تاكفىرشىلىكتىڭ نىساناسىنا ەڭ الدىمەن يسلام ءدىنى جونىندەگى ولاردىڭ تۇسىنىگىمەن كەلىسپەيتىن مۇسىلماندار ىلىگەدى. وسى جەردە مىنانى ەسكەرۋ ماڭىزدى: مۇسىلمان ەمەستەر تاكفىرشىلىكتىڭ باستى نىساناسىنا جاتپايدى, ويتكەنى, ولار يۋدەيلەر مەن حريستيانداردى, جالپى باسقا دىندەردى ۇستانۋشىلاردىڭ بارلىعىن باسىنان-اق «دىنسىزدەر» قاتارىنا قوسىپ قويعان.
كورىپ وتىرعانىمىزداي, ءداستۇرلى يسلامدى ۇستاناتىن قاراپايىم مۇسىلماندار تاكفىرشىلەر نىساناسىنا اينالىپ وتىر. باسقاشا ايتقاندا, تاكفىرشىلەر يسلام ءدىنىن وزدەرى بىردەن-ءبىر دۇرىس باعىت دەپ سەنەتىن ۋاححابيلىك تۇسىنىك بويىنشا ۇستانباعان مۇسىلمانداردىڭ بارلىعىن «كاپىرلەر» – «دىنسىزدەر» دەپ جاريالايدى. ال بۇل جاعدايدا, كاپىرلىكپەن ايىپتالعان مۇسىلماندار «دىننەن شىققان» (ارابشا «مۋرتادد», ياعني «يسلامنان بەزگەن») دەگەن اتقا يە بولادى. ياعني, ءداستۇرلى يسلامدى ۇستاناتىن مۇسىلماندارعا قارادان-قاراپ كۇيە جاعىلادى.
مۇنداي جاڭساقتىق ءوز كەزەگىندە «مازحابسىزدار» اتانىپ جۇرگەن تاكفىرشىلەردىڭ يسلامداعى ءداستۇرلى ءتورت مازحابتىڭ ءمانىن بۇرمالاۋىنا سوقتىرادى. ماسەلەن, ولار «ءبىز تەك قۇران مەن ءسۇننەتتى باسشىلىققا الامىز, ال قۇران مەن پايعامبار سۇننەتىندە مازحابتار تۋرالى ەشتەڭە ايتىلماعاندىقتان, ونداي تۇسىنىككە ورىن جوق» دەگەن يدەيانى العا تارتادى. قازاقستانداعى تاكفىرشىلەردىڭ ءابۋ حانيفا مازحابىنا جانە ونى ۇستانۋشىلارعا نە ءۇشىن سىناي قارايتىنى وسىدان تۇسىنىكتى بولادى. تاكفىرشىلەر وسى سەبەپتەن جەرگىلىكتى مەشىت يمامدارىن دا مويىندامايدى.
ەندى ۋاحابيلەر مەن حانافيلەردىڭ ءدىني ىلىمدەرىندەگى قاعيداتتىق ايىرماشىلىقتار مەن قاراما-قايشىلىقتار نەدەن كورىنىس تابادى دەگەن ماسەلەگە ءۇڭىلىپ كورەلىك.
ءبىز ۇستانىم تۇرعىسىنان سۋننيتتىك باعىتتاعى يمام ماتۋريدي اس-سامارقاندي اشىپ ءتۇسىندىرىپ بەرگەن ءابۋ حانيفا اقيداسىن ۇستانامىز. الايدا, «مازحابسىزدار» يمام ءابۋ مانسۋر ءماتۋريديدى «كاپىر» دەپ, ال ونىڭ ءىزباسارلارىن «اداسقاندار» دەپ سانايدى. تاكفىرشىلەر بىزدەردى, ياعني حانافي مازحابىن ۇستانۋشىلاردى ءوز ءدىنىنىڭ, ءوز ارەكەتتەرى مەن ءجۇرىس-تۇرىستارىنىڭ ءمان-ماعىناسىن ءتۇسىنبەيتىن ادامدار دەپ ەسەپتەيدى.
ۋاححابي يدەولوگتارىنىڭ پىكىرىنشە, دىننەن شىققان مۇسىلماندار (مۋرتادد) – بىرقۇدايلىق قاعيدالارىنان «ازداپ جاڭىلعاندار». ۋاححابيلەر ادەتتە اۋليەلەردى قۇرمەتتەۋدى, بەيىت باسىندا قۇران باعىشتاۋدى, جۇلدىزدارعا قاراپ بولجام جاساۋدى (استرولوگيا), ساتسىزدىكتەردىڭ الدىن الۋعا كومەكتەسەدى دەگەن ىرىممەن بويتۇمار تاعۋدى نەمەسە باسقا دا زاتتاردى ۇستاۋدى وسىنداي «جاڭىلىسۋعا» جاتقىزادى.
قازىرگى ۋاححابيلىك ءىلىمدى ۇستانۋشىلاردىڭ (نەوۋاححابيلەر) كوزقاراستارى تۇرعىسىنان بيدا’ا – («دىنگە جاڭاشىلدىق ەنگىزۋ») تۇسىنىگىنە سونىمەن قاتار تۋعان كۇندى تويلاۋ, «سارسەنبى – ءساتتى كۇن» دەپ ايتۋ, ءارتۇرلى سيپاتتاعى ءدىني مەرەكەلەردى, مەرەيتويلاردى اتاپ ءوتۋ, اتاقتى ادامدارعا ەسكەرتكىشتەر ورناتۋ, ازا ءراسىمىن وتكىزۋ, قارالى جيىندا ءارتۇرلى «جاڭاشىلدىقتاردى» قولدانۋ (ماسەلەن, قايتىس بولعان ادامدى جوقتاۋ), بەيىت باسىنا قۇرىلىس سالۋ, ت.ب. ەنگىزىلگەن.
الايدا, سۋننيت-حانافيلەر دۇنيەدەن وتكەن تۋعان- تۋىستارىنىڭ, سونىڭ ىشىندە اتا-اناسىنىڭ بەيىتتەرىنىڭ باسىنا بارۋدى جانە ولارعا قۇران باعىشتاۋدى ماڭىزدى سۇننەت دەپ سانايدى.
تاكفىرشىلەر زيراتتا, بەيىتتىڭ باسىندا جانە باسقا دا ورىنداردا مارقۇمنىڭ ارۋاعىنا باعىشتاپ قۇران سۇرەلەرىن وقۋعا بولمايدى دەپ ەسەپتەيدى.
ال مۇحاممەد پايعامبار ءوز حاديسىندە: «كىمدە-كىم باقيلىق بولعان اتا-اناسىنىڭ بەيىتىنە بارىپ, ولارعا ارناپ «ياسين» سۇرەسىن وقىسا – اللا تاعالا ونىڭ كۇناسىن كەشىرەدى جانە ونى اتا-اناسىنا تاعزىم ەتەتىن ادامداردىڭ قاتارىنا قوسادى» دەگەن. تاعى ءبىر شىنايى حاديستە «باقيلىق بولعان ادامنىڭ باسىنا ونىڭ ءفاني دۇنيەدە جاقسى كورگەن ادامى كەلگەن ۋاقىت – مارقۇمنىڭ جانى جاي تاباتىن ەڭ جاقسى ءسات» ەكەنى ايتىلادى.
وسى جەردە اتادان قالعان «ءولى ريزا بولماي, ءتىرى بايىمايدى» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز بار ەكەنىن ايتا كەتكىم كەلىپ وتىر.
تاكفىرشىلەر وزدەرىنىڭ جەتى اتاسىن بىلمەيتىن, مۇسىلماندىق مىندەتتەرىن تولىق ورىنداماعانى ءۇشىن ءتىپتى ءوز اتا-انالارىن دا جازعىراتىن ءماڭگۇرتتەرگە اينالۋدا. ال قۇران مەن پايعامبارىمىزدىڭ سۇننەتى ءبىزدى اتا-انامىزعا قۇرمەتپەن قاراۋعا شاقىرادى. اللا تاعالا قۇراندا بىلاي دەگەن: «جاراتقان يەڭ وزىنە عانا عيبادات ەتۋلەرىڭدى جانە اكە-شەشەگە جاقسىلىق جاساۋلارىڭدى ءامىر ەتتى. ال ەگەر ول ەكەۋىنىڭ ءبىرى نەمەسە ەكەۋى دە جاندارىڭدا ءجۇرىپ قارتايسا, ولارعا «تۋھ» دەمە. ولارعا زەكىمە, سىپايى ءسوز سويلە. ولارعا كىشىپەيىلدىكپەن مەيىرىمدىلىك قۇشاعىن جاي دا: «جاراتقان يەم! ولاردىڭ مەنى كىشكەنتاي كەزىمدە تاربيەلەگەنىندەي, سەن دە ولاردى راقىمىڭا بولەي گور! دە» («ءال-يسرا» سۇرەسى, 23-24 اياتتار).
مۇحاممەد پايعامبارىمىز سونىمەن قاتار بىلاي دەپ ايتقان: «اتا-انالارى ءتىرى جۇرگەن كەزدە ولارعا ولگەنشە ازاپ كەلتىرەتىن پەندەلەر دە بولادى. الايدا اتا-انالارى دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن ونداي بەيشارا ادام سولار ءۇشىن ۇنەمى قۇران باعىشتاپ جۇرگەن بولسا, وندا اللا تاعالا ونى كەشىرە الادى جانە ونىڭ اتىن ءوز اتا-انالارىن ارداقتاعان جانداردىڭ قاتارىنا جازىپ قويادى». بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – مارقۇم اتا-اناسىنىڭ بەيىتىنە بارىپ جۇرەتىن ۇرپاعى ولارعا باس ءيىپ تاعزىم ەتكەن, ولارعا اللا تاعالادان «مارقۇمدارعا بۇ دۇنيەدە بەرگەن جاقسىلىعىڭدى و دۇنيەدە دە بەرە گور» دەپ دۇعا جاساپ, ولاردىڭ الدىنداعى ءوزىنىڭ قاسيەتتى بورىشىن وتەپ جۇرگەن مۇسىلمان بولىپ سانالادى. مۇحاممەد پايعامبارىمىز تاعى ءبىر حاديستەرىندە: «مەن وسىعان دەيىن سەندەرگە بەيىتتەرگە بارۋعا تىيىم سالعان بولاتىنمىن. بۇدان بىلاي بەيىتتەرگە بارساڭىزدار دا بولادى. ول شىنىندا جۇرەكتەردى جۇمسارتادى, كوزدەرىڭە جاس تولتىرادى جانە اقىرەتتى ەسكە تۇسىرەدى»; «مۇسىلمان ادام قايتىس بولعاندا ونىڭ جاساعان ءۇش ىسىنەن باسقاسىنىڭ بارلىعى توقتايدى: بەرگەن ساداقاسى; باسقالار پايدالاناتىن ءىلىمى; اللا تاعالاعا ول ءۇشىن دۇعا باعىشتاپ وتىراتىن ىزگى ۇرپاعى» دەگەن.
بۇل ورايدا اسا كورنەكتى ويشىل, ءحاديسشى (مۋحادديس), اتاقتى مۇسىلمان زاڭگەرى (فاكيح), حانافي مازحابىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى يمام اعزام ءابۋ حانيفا: «ەگەر حاديس سەنىمدى بولسا – وندا ول مەنىڭ مازحابىم» دەگەن بولاتىن.
مۇحاممەد پايعامبار مۇسىلماندارعا بەيىتتەرگە بارۋدى تەگىننەن تەگىن بۇيىرعان جوق. ويتكەنى, ونىڭ بەيىتكە بارعان ادامعا دا, ونداعى ارۋاقتارعا دا بەرەر پايداسى زور. ارينە, بەيىتتەرگە بارۋدا
جانە باسقا دا ىستەردى جاساۋدا شاريعات شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتپەۋدى ۇمىتپاعانىمىز ابزال. سوندىقتان بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتاردا ءوز ءجون-جوسىعىمەن قايتىس بولعان تۋىستاردىڭ, دىنگە قىزمەت ەتكەن اۋليەلەردىڭ, عۇلامالاردىڭ بەيىتتەرىنە بارىپ, ولارعا اللا تاعالادان شاراپات تىلەپ, دۇعا باعىشتاپ وتىرۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك. بۇل – تەك تۋعان-تۋىستاردى ەسكە ءتۇسىرۋ عانا ەمەس, سونىمەن قاتار تاريحتى دا ەسكە ءتۇسىرىپ وتىرۋ دەگەن ءسوز. ويتكەنى, ءوزىن قۇرمەتتەيتىن جانە وركەندەۋگە ۇمتىلاتىن كەز-كەلگەن حالىق سەكىلدى قازاق حالقى دا ءوز تاريحىن, ونى جاساعان جانە قازاق حالقىن ۇلت رەتىندە قالىپتاستىرعان تۇلعالاردى ءبىلۋى ءتيىس.
ەندى «بيدا’a» («جاڭاشىلدىق») ۇعىمىنىڭ تۇسىنىگىن تالداپ كورەلىك.
تاكفىرشىلەر وسىناۋ اراب ءسوزىن «ءدىن بۇزارلىق», «اداسۋشىلىق» دەپ تۇسىنەدى. ماسەلەن, ولار مۇحاممەد پايعامباردىڭ تۋعان كۇنىن – ءماۋلىت ءان-ءنابيدى تويلاۋعا اشىق قارسىلىق بىلدىرەدى. دەگەنمەن, بۇل مەرەكە سيريا, الجير, تۋنيس, ماروككو جانە باسقا دا مۇسىلمان ەلدەرىندە 1207 جىلدان باستاپ تويلانادى. ال تاكفىرشىلەر ءماۋلىت مەرەكەسىن دىندە تىيىم سالىنعان جاڭاشىلدىق دەپ سانايدى.
ءبىز, كەرىسىنشە, مۇحاممەد پايعامبار ومىرگە كەلگەن ءماۋلىت كۇنىن سۇننەتكە ساي جانە داستۇرىمىزدەن بەرىك ورىن العان مەرەكە دەپ سانايمىز. جىل سايىن قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى مۇسىلمان كۇنتىزبەسىندەگى رابي’ ال-اۋال ايىندا ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە اۋقىمدى جانە سالتاناتتى ءىس-شارالار وتكىزەدى.
ءماۋلىت ءان-ءنابي مەرەكەسىن اتاپ وتۋدەن باس تارتاتىن تاكفىرشىلەر وزدەرىنىڭ تۋعان كۇندەرىن دە تويلامايدى جانە ءوز ورتالارىندا اتا-انالارى مەن تۋىستارىنىڭ تۋعان كۇندەرىن تويلاۋعا تىيىم سالادى. ۋاححابيلەردىڭ جالعان ءىلىمىنىڭ جەتەگىندە كەتكەن جاس قاراكوزدەرىمىز ناماز وقىمايتىن ءوز اتا-انالارىن «كاپىر» دەپ ايىپتاۋعا دەيىن بارىپ جاتادى.
يمام ءال-بۋحاري «جەكە تۇلعانىڭ ادەپتەرى» («ءال-اداب ءال-مۋفراد») اتتى ەڭبەگىندە مۇحاممەد پايعامباردىڭ «اتا-انانى كوزىنە جاس العىزۋعا دەيىن جەتكىزۋ – باعىنباۋشىلىق جانە ۇلكەن كۇنالاردىڭ ءبىرى» دەگەن ءحاديسىن جەتكىزەدى. ءوز كەزەگىندە يمام ءابۋ حانيفا ءوزىنىڭ «ءال-فيكھ ءال-اكبار» («ۇلكەن فيكھ») ەڭبەگىندە: «ادامداردىڭ ەڭ ۇلكەن قاتەلىكتەرىنىڭ ءبىرى – ولاردىڭ ءبىرىن-ءبىرى كاپىر دەپ ايىپتاۋى. ال احل اس-سۋننانىڭ («اللا ەلشىسىنىڭ جولىمەن جۇرۋشىلەر» – سۋننيتتەر) جاقسى تۇسى – ول ادام قاتەلىگىن كورگەننەن كەيىن دە ونى ءدىنسىز رەتىندە ايىپتاماۋى» دەپ جازادى.
بۇگىنگى كۇندە ۋاححابيلەر مۇسىلمان ەلدەرىندەگى بيلىك باسشىلارى مەن وكىلدەرىن, سول مەملەكەتتەردى قورعاۋدى جانە قوعامدىق ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن كۇشتىك قۇرىلىمداردى, ۋاححابيلەردى قولداۋدان باس تارتقان ادامداردى «دىننەن بەزگەندەر» دەپ ايىپتاپ, ولارعا تاكفىر جاريالاۋدا.
وسىدان كەلىپ: «زۇلىمدىقتىڭ تامىرى قايدا جاتىر؟» دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندايدى.
تاكفىرشىلەر ەشقاشان وزدەرىنىڭ تەرروريستەر ەكەندىگىن مويىندامايدى. ال تاكفىرشىلىكتىڭ شىنايى ءمانى مەملەكەتتىك قۇرىلىستى, ونىڭ ساياسي جۇيەسىن بۇزۋ, بيلىكتى تارتىپ الۋ ءتارىزدى لاڭكەستىك پيعىلدار مەن ارەكەتتەرگە نەگىزدەلەدى. تاكفىرشىلەردىڭ نەگىزگى ماقساتى – قازىرگى مەملەكەتتىك قۇرىلىستى وزگەرتىپ, ونىڭ ورنىندا شاريعاتقا نەگىزدەلگەن يسلام مەملەكەتىن قۇرۋ.
زاماناۋي تاكفىرشىلىك ەگيپەتتىك «مۇسىلمان باۋىرلار» («يحۋانۋل-مۋسليمۋن») پارتياسىنان ءبولىنىپ شىعىپ, «ات-تاكفيرۋ ءال-حيجرا» («دىنسىزدىكپەن ايىپتاۋ جانە ءوز ءدىنىن ساقتاۋ ءۇشىن باسقا جاققا كوشۋ») دەگەن اتاۋدى العان ۋلتراراديكالدىق باعىت بولىپ تابىلادى. بۇل اعىمنىڭ نەگىزىن 1966 جىلى ەگيپەت بيلىگىنىڭ ۇكىمىمەن ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن راديكال يدەولوگ سايد قۋتبتىڭ بيلىكتى كۇشپەن تارتىپ الۋ يدەياسىن باسشىلىققا العان مۇستافا شۋكري قالادى.
ادامداردى ەكسترەميستىك ارباۋدىڭ باستاپقى ساتىسى رەتىندە كورىنەتىن اتالعان يدەولوگيانى ەگيپەت پرەزيدەنتى انۋار ساداتتى ءولتىرۋدى ىسكە اسىرعان ابداسساليام فاراجدىڭ «ءال-جيحاد» تەرروريستىك ۇيىمىنان باستاپ, ودان كەيىن پايدا بولعان بارلىق لاڭكەستىك ۇيىمدار باسشىلىققا الدى.
ابداسساليام فاراج تاكفىر تەورياسىن سالافيلىك اقيدامەن بىرىكتىرە وتىرىپ, ودان ءارى دامىتتى. جەكەلەي العاندا, تاكفىرشىلەر جيحاد جاريالاۋ ءۇشىن الدىمەن مەملەكەت باسشىسى مەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە, اسكەريلەر مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ وكىلدەرىنە «تاكفىر» ء(دىنسىز دەپ ايىپتاۋ) ۇكىمى شىعارىلاتىن اۋعاندىق ۇلگى بويىنشا ازىرلەنگەن جيحاد تاجىريبەسىنە باسا ءمان بەرەدى. ياعني, جوعارىدا اتاپ وتكەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ بارلىق قىزمەتكەرلەرى «ءدىنسىزدەر» دەپ ايىپتالادى جانە مۇسىلماندىق قۇقىقتى تاكفىرشىلىك يدەيالار نەگىزىندە پايىمداۋ تۇرعىسىنان ولاردىڭ بيلىگى زاڭسىز دەپ تانىلادى.
ودان بولەك, تاكفىرشىلەر زايىرلى مەملەكەت پەن ونىڭ باسشىلارىن ادامدار ءۇشىن اكىمشىلىك باعىنۋ نىساندارى ەمەس, كەرىسىنشە, ءدىني سىيىنۋ نىساندارىنا اينالىپ كەتكەن دەپ ايىپتاپ, ولاردى «تاگۋتتار» – «پۇتتار» دەپ جاريالاعان. وسى پىكىر تاكفىرشىلەردىڭ يدەولوگيالىق ۇعىمدارىندا نەگىزگى ورىن الادى جانە ول جەكەلەگەن مۇسىلمانداردىڭ ءدىني ساناسىن پسيحولوگيالىق ارباۋدىڭ نەگىزى رەتىندە كورىنەدى.
وسىنىڭ بارلىعى تاكفىرشىلىكتىڭ مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت وكىلدەرى بولىپ تابىلاتىن قازاق جاستارىنىڭ پسيحولوگياسى مەن دىلىنە ايتارلىقتاي كۇشتى سوققى بەرە الاتىندىعىن كورسەتىپ وتىر. ولار وسى ماقساتتا قازاق جاستارىنىڭ بويىندا ءوزىنىڭ جانە اتا-بابالارىنىڭ تاريحىنا قاتىستى «ۇيالۋ» سەزىمىن تۋدىرۋعا جانە ازاماتتىق سەزىمدەر مەن وتانعا دەگەن تابيعي سۇيىسپەنشىلىكتىڭ ۇستىنەن ۇستەمدىك جۇرگىزەتىن يسلام كوسموپوليتيزمىن سىڭىرۋگە كۇش سالادى.
تاكفىر – قاراڭعىلىق پەن ناداندىقتىڭ بەلگىسى. بۇگىندە ۋاححابيلەر قازاق حالقىنىڭ تاريحي تۇرعىدان يسلام دىنىنە قاتىستىلىعىنا كۇمان كەلتىرە وتىرىپ, قازاقتاردى سىنعا الۋدا. تاكفىرمەن ايىپتاۋ ءوز وتانىنا, ءوز باۋىرلارىنا قارسى قارۋلى جيحاد جۇرگىزۋ مۇمكىندىگىنىڭ يدەيالىق نەگىزى بولىپ تابىلادى. الايدا, تاكفىرشىلەر يسلام قۇقىعى بويىنشا دىندەستەردىڭ ءوز ءدىنىندەگىلەرگە قارسى ەشقانداي جيحاد جۇرگىزۋىنە بولمايتىنىن ۇمىتقان.
ولار سونىمەن قاتار ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز يسلام ءدىنىن ح عاسىردا قابىلداعاندارىن دا ەستەرىنەن شىعارعان. ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگى مەن وڭتۇستىك-شىعىسىندا ءومىر سۇرگەن قاراحاندىقتار مەملەكەتى ورتالىق ازياداعى ەڭ العاشقى مۇسىلمان مەملەكەتى بولدى. ودان كەيىنگى عاسىرلاردا قازاق حاندىعىنىڭ بيلەۋشى ەليتاسى تولىعىمەن يسلام ءدىنىن ۇستاندى. قازاق حاندىعى داۋىرىندە يسلام ءدىنى قازاقتاردى ساياسي بىرىكتىرۋشى ءرامىز ءرولىن اتقاردى – بۇل جەردە XVI-XVIII عاسىرلاردا قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى مۇسىلمان الەمىنىڭ كورنەكتى ويشىلدارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى ورنالاسقان تۇركىستان قالاسىندا ورىن تەپكەندىگى جانە سول جەردە ءۇش ءجۇزدىڭ تانىمال باتىرلارى مەن بيلەرىنىڭ, قازاق حاندارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ جەرلەنۋىنىڭ ءوزى كوپ جايتتى اڭعارتسا كەرەك.
دەمەك, قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى ءارى ءدىني ءرامىز, ءارى بارلىق قازاق رۋلارى مەن جۇزدەرىنىڭ ەجەلدەن ورتاق ساياسي ساناعا يە بولعاندىعىن كورسەتەتىن كورنەكى ماتەريالدىق دالەل بولىپ تابىلادى, قازاقستاندىق ۇلتتىق تاريحناماداعى ونىڭ ءمانى اسا زور. تۇركىستانداعى «پانتەون» ءتارىزدى سەنىمدى دالەلدىڭ بولۋى ۇلتتىق تاريحىمىزدى بۇرمالاۋعا تالپىناتىن قانداي دا ءبىر ارەكەتتەرگە جول بەرمەسى انىق.
وسى رەتتە, قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى ءبىر مەزگىلدە قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ, سونىمەن قاتار ورتالىق ازياداعى يسلامنىڭ ءرامىزى رەتىندە ولاردى ءبىر-بىرىمەن تىعىز جانە اجىراماس بىرلىكتە بايلانىستىرىپ وتىرادى.
مۇنىڭ بارلىعى, سۋننيتتىك باعىتتاعى يسلام زاڭدى تۇردە قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى سانالاتىندىعىن بىلدىرەدى, ال بۇل ءوز كەزەگىندە, ۇلتىمىزدىڭ مۇسىلمان وركەنيەتىنىڭ ماڭىزدى بولىگى ەكەندىگىن ايعاقتايدى. باسقاشا ايتقاندا, يسلام ءدىنى جانە ونىمەن بايلانىستى ۇلتىمىزدىڭ تاريحي-مادەني مۇرالارى قازىرگى قازاق قوعامىن بىرىكتىرىپ وتىرعان باستى تۇعىر بولىپ تابىلادى. وسىناۋ ايعاقتى دەرەك ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ دىنگە, اسىرەسە يسلامعا قاتىستى جەكە ۇستانىمى مەن كوزقاراستارىنا تاۋەلسىز, ايقىن تۇردە مويىندالۋى ءتيىس.
قورىتا ايتقاندا, تاكفىرشىلىكتىڭ ءدىني راديكاليزمدى, ەكسترەميزم مەن تەرروريزمدى تۋدىراتىن يدەيا ەكەندىگىن باسا ايتۋ قاجەت. ولاردىڭ پيعىلدارى ءدىني ەمەس, ساياسي ماقساتتاردى كوزدەيدى. دەمەك, بۇل دەگەنىمىز – ولار قازىرگى زايىرلى جانە دەموكراتيالىق دامۋ جولىنداعى مەملەكەتتىك, كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىستى كۇشپەن وزگەرتۋگە جانە ءوز تۇسىنىكتەرىنە ساي حاليفات ورناتۋعا تالپىنىپ, بيلىك ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزۋدە دەگەن ءسوز. ءدال وسىلاي باستالعان ۇدەرىستەردىڭ قانداي سالدارلارعا الىپ كەلگەنىن بۇگىنگى كۇنگى سولتۇستىك افريكا مەن تاياۋ شىعىس ەلدەرىنىڭ اۋىر جاعدايىنان انىق كورۋگە بولادى.
وسىنداي راديكالدى يدەيالاردى, دۇنيەتانىمدى, ورتاعاسىرلىق ءومىر ءسۇرۋ مانەرى مەن رۋحىن بويلارىنا سىڭىرگەن ورتالىق ازيا مەن كاۆكاز ەلدەرىنەن شىققان شولاق بالاقتى, قاۋعا ساقالدى ءجاسوسپىرىم-تاكفىرشىلەردىڭ بۇگىنگى كۇندە «اراب كوكتەمىن» باستارىنان وتكەرىپ وتىرعان ەلدەردە يسلام حاليفاتىن قۇرۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلىپ وتىرعان سوعىستار مەن قانتوگىستى قاقتىعىستارعا قاتىسىپ جۇرگەنى كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك.
وكىنىشكە قاراي, ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ وسىنداي قاۋىپتى ءتۇرى ءدىني ساۋاتسىزدىقتىڭ, ءوز تاريحىن جوققا شىعارۋدىڭ, اتا-بابالاردان جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقان داستۇرلەر مەن ادەت-عۇرىپتاردى ۇستانباۋدىڭ, زايىرلى مەملەكەتتىڭ ساياساتىن يسلامداندىرۋعا تالپىنۋدىڭ جانە تاعى باسقا دا كەلەڭسىز فاكتورلاردىڭ سالدارىنان ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە بوي كورسەتە باستادى. يسلامداعى اشىق اگرەسسيۆتى باعىت رەتىندە سيپاتتالاتىن تاكفىرشىلىك ءوز ۇستانۋشىلارىنان كۇندەلىكتى ومىردە شاريعات زاڭدارىنا قاتاڭ باعىنۋدى تالاپ ەتكەن بولىپ كورىنىپ, شىن مانىندە ولاردى ءتۇپسىز قاراڭعىلىق پەن ويسىز ناداندىققا يتەرمەلەيدى.
ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆ ءوزىنىڭ «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسى: قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا: «مەملەكەت پەن ازاماتتار راديكاليزمنىڭ, ەكسترەميزمنىڭ جانە تەرروريزمنىڭ بارلىق تۇرلەرى مەن بوي كورسەتۋلەرىنە قارسى ءبىرتۇتاس شەپ قۇرۋعا ءتيىس. ءدىني ەكسترەميزم قاۋپى ەرەكشە الاڭداۋشىلىق تۋدىرىپ وتىر. ءبىز جاراتۋشىعا دەگەن كىرشىكسىز سەنىمنىڭ اگرەسسيالى جانە قىرىپ-جويعىش فاناتيزممەن الماسۋىنا جول بەرمەۋىمىز كەرەك. سوقىر فاناتيزم ءبىزدىڭ بەيبىتسۇيگىش حالقىمىزدىڭ پسيحولوگياسى مەن دىلىنە مۇلدە جات. ول قازاقستاننىڭ مۇسىلماندارى ۇستاناتىن حانافي مازحابىنا قاراما-قايشى» دەگەن بولاتىن.
وسى رەتتە مەملەكەت باسشىسى: «قازاقستانداعى ەكسترەميزم مەن تەرروريزمدە يدەيالىق ەمەس, قىلمىستىق نەگىز بار. جالعان ءدىني كوپىرمەلىكتىڭ ارتىندا قوعامنىڭ نەگىزىن كۇل-تالقان ەتكىسى كەلەتىن قىلمىستىق ءىس-ارەكەت جاسىرىنىپ جاتىر.
بۇل – ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىققا شابۋىل. بۇل – ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىز بەن ازاماتتىق كەمەلدىگىمىزدىڭ مىقتىلىعىنىڭ سىنعا ءتۇسۋى» دەپ اتاپ ءوتتى.
«ءبىز مۇسىلمان ۇمبەتىنىڭ ءبىر بولىگى ەكەنىمىزدى ماقتان تۇتامىز. ول – ءبىزدىڭ ءداستۇرىمىز. بىراق بىزدە زايىرلى قوعامنىڭ داستۇرلەرى دە بار ەكەنىن, قازاقستان زايىرلى مەملەكەت ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءبىز ەلدىڭ داستۇرلەرى مەن مادەني نورمالارىنا سايكەس كەلەتىن ءدىني سانا قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. ءبىز ءوزىن ءوزى ۇستاۋدىڭ ەرەكشە ۇلگىلەرىن الۋعا ءتيىسپىز. مەن جاريا ەتىپ وتىرعان ستراتەگيا ءبىزدىڭ حالقىمىزدى ورتا عاسىرلاردا ەمەس, ءححى عاسىردا ءومىر سۇرۋگە دايىندايدى» دەپ اتاپ كورسەتتى
ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆ.
