ۇلتىمىزدان شىققان ۇلى وتان سوعىسىنىڭ داڭقتى باتىرى, حالىق قاھارمانى قاسىم قايسەنوۆتىڭ كوزى تىرىسىندە بەرگەن سۇحباتىن تەلەديداردان تاماشالاعانىمىز بار. سونداعى بىرنەشە كورىنىس جادىمىزدا جاتتالىپ قالدى. سونىڭ ءبىرى – رەيحستاگقا ءبىرىنشى بولىپ تۋ تىككەن قازاقتىڭ تاعى ءبىر باتىر ۇلى راقىمجان قوشقارباەۆقا قاتىستى بولدى. قولىنداعى تاياعىن كورسەتىپ: «مۇنى ماعان راقىمجان دوسىم سىيلاعان» دەگەن پارتيزان جازۋشى ەكەۋى قاتار ءجۇرىپ, سىرلاسقان كۇندەردەگى ەستەلىكتەردى جاڭعىرتىپ, شوۆينيستىك سۇرقيا ساياساتتىڭ كەسىرىنەن سول تاريحي ەرلىك باسقالاردىڭ اتىنا جازىلىپ كەتىپ, راقىمجان قوشقارباەۆتىڭ سوعان كۇيىنگەن, كوڭىلى بوساعان ساتتەرى جايىندا ايتقان ەدى.
باتىر باۋىرجان نۇسقاعان باعىت
تاياۋدا قازاق قالامگەرلەرى اراسىندا راقىمجان قوشقارباەۆتىڭ ەرلىگى جايلى العاشقى بولىپ قالام تەربەگەن بەلگىلى جازۋشى, جۋرناليست كاكىمجان قازىباەۆتىڭ «نايزاعايداي جارقىلداپ» اتتى پوۆەسى قولىمىزعا ءتيدى. وندا اۆتور بۇل تاقىرىپقا حالقىمىزدىڭ قاھارمان پەرزەنتى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ تاپسىرماسىمەن قوزعاۋ سالعانىن اسەرلى ەتىپ باياندايدى. جازۋشىنىڭ ىزدەنىسى مەن ر. قوشقارباەۆپەن كەزدەسىپ, سويلەسكەنىنىڭ ناتيجەسىندە 1958 جىلدىڭ 21 اقپانىندا «لەنينشىل جاس» (قازىرگى «جاس الاش») گازەتىنە «رەيحستاگقا تۋ تىككەن قازاق» وچەركى شىعادى. بۇل ك. قازىباەۆتىڭ باتىر تۋرالى جازىلعان تۇڭعىش ماقالاسى. ودان كەيىن دە 100-گە تارتا قۇجات جيناپ, «كەرنەگەن كەك» پوۆەسىن جازادى. «سوتسياليستىك قازاقستان» (بۇگىنگى «ەگەمەن قازاقستان») گازەتىنە, «جۇلدىز», «پروستور» جۋرنالدارىنا ماقالالارىن باستىرادى. ءسويتىپ, ۇلى جەڭىستەن كەيىن ون ءۇش جىل وتكەندە بارىپ, قازاق بالاسىنىڭ كسرو بيلىگى تاراپىنان قاساقانا ەلەنبەي جۇرگەن ەرلىگىن جاڭعىرتادى.
دەرەكتەر نە دەيدى؟
ال, راقىمجان قوشقارباەۆ پەن قاسىنداعى سەرىگى گريگوري بۋلاتوۆ العاشقىلار بولىپ رەيحستاگقا تۋ تىككەنى جايلى حابار ىلە-شالا جاريالانعان. قوس باتىر 150-ءشى يدريتسك ديۆيزياسىنىڭ ساپىندا بەرلينگە دەيىن جەتتى. تاريحي ەرلىگىن ولار 1945 جىلدىڭ 30 ساۋىرىندە جاساسا, سول ديۆيزيالىق گازەتتىڭ ءتىلشىسى ۆاسيلي سۋببوتين 2 مامىر كۇنى بۇلاردى ىزدەپ كەلىپ, 3 مامىردا «ۆوين رودينى» گازەتىنە شاعىن اقپارات بەرەدى. 5 مامىر كۇنى بۇل گازەتكە «ولار جەڭىس تۇعىرىن كوتەردى» دەگەن اتپەن كولەمدى ماقالا باستىرادى. 2 مامىر كۇنى «فرونتوۆيك» گازەتىنەن سۋرەتشى-گرافيك يليا كريچەۆسكي مەن ءفوتوتىلشى ۆلاديمير گرەبنەۆ كەلىپ, راقىمجان قوشقارباەۆتى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ كەتەدى. بۇل سۋرەت گازەتتىڭ 17 مامىرداعى سانىندا «بەرلين شابۋىلىنىڭ باتىرلارى» دەگەن اتپەن باسىلىپ شىقتى. اتاقتى كينورەجيسسەر رومان كارمەن, ءتىپتى, رەيحستاگقا قىزىل جالاۋ تىگىلگەن ءساتتى بەينەتاسپاعا قالدىرعان. مۇنىڭ ءبارىن راقىمجان قوشقارباەۆ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تاقىرىبىنا دەن قويعان بەلگىلى جۋرناليست جانبولات اۋپباەۆقا وسىدان وتىز جىل بۇرىنعى سۇحباتىندا ايتىپ بەرگەن.
اقش-تىڭ «نيۋ-يورك تايمس» گازەتىنىڭ 1945 جىلعى 1 مامىر كۇنگى سانىندا دا قوشقارباەۆ پەن بۋلاتوۆتىڭ ەرلىگى جايىندا ايتىلعان. سول كۇندەرى انتيفاشيستەر ليستوۆكا تاراتقان. رەيحستاگقا تۋ تىككەندەردىڭ اتى-جوندەرى جازىلعان بۇل قاعاز كەيىننەن نەمىس ءجۋرناليسى كارل كوكوشكونىڭ قولىنا ءتيىپ, وتكەن عاسىردىڭ 1963 جىلى ول راقىمجان قوشقارباەۆتى الماتىعا ىزدەپ كەلىپ, الدىمەن كاكىمجان قازىباەۆپەن جولىققان. سول الپىسىنشى جىلدارى «نوۆىي مير», «پراۆدا», «كومسومولسكايا پراۆدا», «ليتەراتۋرنايا گازەتا» سىندى باسىلىمداردا دا قوشقارباەۆ پەن بۋلاتوۆ جايىندا جازىلعان.
«ليتەراتۋرنايا گازەتانىڭ» 1948 جىلعى 18 جەلتوقسانداعى سانىندا بەلگىلى جازۋشى بوريس گورباتوۆتىڭ سوزدەرى بەرىلگەن. وندا: «ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەردى قىرانمەن, بۇركىتپەن تەڭەۋدى قوياتىن مەزگىل جەتتى. قازاق جىگىتى قوشقارباەۆ مەنىڭ كوز الدىمدا رەيحستاگقا تۋ تىكتى. وسىنداي ەردىڭ وبرازىن بەرۋ ءۇشىن بولەكشە تەڭەۋ, بولەكشە پوەزيا, سوتسياليستىك رەاليزم پوەزياسى كەرەك» – دەپ جازىلعان.
تاشەنوۆ پەن كونەۆتىڭ تەكەتىرەسى
الايدا, بۇدان بۇرىن دا, بۇدان كەيىن دە قوشقارباەۆ پەن بۋلاتوۆتىڭ ەرلىگى ەلەنبەدى. باۋىرجان مومىشۇلى كاكىمجان قازىباەۆقا قوزعاۋ سالدىرعاننان كەيىن قيمىل-قوزعالىس باستالدى. ولارعا سول كەزدەگى قازاق كCP مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ءىلياس وماروۆ پەن قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى جۇمابەك تاشەنوۆ سىندى حالقىمىزدىڭ اياۋلى ازاماتتارى قولداۋ ءبىلدىردى. كەيىنگىنىڭ ارەكەتى جونىندە ك. قازىباەۆتىڭ «نايزاعايداي جارقىلداعان» پوۆەسىندە مىنانداي جولدار بار: «باۋكەڭنىڭ ايتۋىندا, ءتيىستى ماتەريالدارمەن قارۋلانعان جۇمەكەڭ موسكۆادا كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى رەتىندە ءبىر ايلىق كەزەكشىلىك قىزمەتىندە راحىمجان جونىندەگى باس شتابتىڭ ارحيۆىندەگى ماتەريالداردى كوتەرتىپ, ودان راحىمجاننىڭ كەزىندە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنىلعانىن ءبىلىپ, ونىڭ نەلىكتەن وتپەگەنى جايلى مارشال ي.س.كونەۆتى شاقىرىپ سۇرايدى. ويتكەنى ي.س.كونەۆ سوعىستان كەيىن باس شتابتىڭ باستىعى بولعان. تاشەنوۆتىڭ قاتقىلداۋ سۇراعىنا مارشال شامدانىپ قالادى, ەكەۋى قاتتى سوزگە كەلەدى. جۇگىنىسۋگە ك.ە.ۆوروشيلوۆقا بارادى. كليمەنت ەفرەموۆيچ ءوزىنىڭ ورىنباسارى مەن ايگىلى مارشالدى تاتۋلاستىرۋتا كۇش سالادى. داۋدىڭ ءتۇيىنى نازاردان تىس قالادى.
– ءبارى كليمەنت ەفرەموۆيچتىڭ ازۋسىزدىعىنان بولدى, – دەپتى تاشەنوۆ باۋكەڭە.
تاشەنوۆتىڭ بارلاۋ رەتىندەگى قارەكەتى ناتيجەسىز بولعان سوڭ, ءوزىمىزدىڭ ورتالىق كوميتەت تە بۇل ماسەلەنى قاراۋدان بوي تارتسا كەرەك.
– جۇمەكەڭ دە مەن سەكىلدى قىزبا عوي. ەكەۋمىزدى قۇرتىپ جۇرگەن مىنەز, – دەدى ءبىر اڭگىمەسىندە باۋكەڭ».
ماسكەۋ مەسەلدى قايتاردى
1964 جىلدىڭ ورتاسىندا, ۇلى جەڭىستىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا قازاقستان كوممۋنيستەرىنىڭ ورتالىق پارتيا كوميتەتىنە راقىمجان قوشقارباەۆ پەن گريگوري بۋلاتوۆتىڭ ەرلىگى جايىندا جانە ولارعا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن بەرۋ تۋرالى ب. مومىشۇلى مەن ك. قازىباەۆ ورىس تىلىندە جان-جاقتى اقپارات قامتىلعان ۇسىنىس حات دايىندايدى. وعان عابيت مۇسىرەپوۆ, عابيدەن مۇستافين, يۆان شۋحوۆ, ءابدىلدا تاجىباەۆ سىندى قالامگەرلىگىمەن قوسا دەپۋتاتتار رەتىندە ەل ىسىنە ارالاسىپ جۇرگەن ازاماتتار قول قويادى. ورتالىق كوميتەت سايكەس قاۋلىنى شىعارىپ, دىنمۇحاممەد قوناەۆتىڭ قولىمەن قۇجاتتى ماسكەۋگە جىبەرەدى. ۇلى جەڭىستىڭ 20 جىلدىعىنا وراي راقىمجان قوشقارباەۆ گەرمان دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىنا (گدر) ساپارعا شىعادى. نەمىستەر ونى قۇشاق جايا قارسى الىپ, كەمە جاسايتىن زاۋىتتاعى ءبىر بريگادانى جانە ءبىر مەكتەپتەگى پيونەرلەر جاساعىن ونىڭ اتىمەن اتايدى. الايدا, ماسكەۋ مەسەلىن قايتا قايتارادى.
تاريح تەرەڭىندەگى اقيقات
وسى ماتەريالدى جازۋ بارىسىندا مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ «مەنىڭ اعالارىم» سەرياسىنداعى «جاۋجۇرەك» اتتى ماقالاسىنا جولىعىپ قالدىق. وندا اۆتور راقىمجان قوشقارباەۆ ەرلىگىنە قاتىستى اقيقات شىندىقتى تاريح تەرەڭىنەن ارشىپ الۋ ءۇشىن ءبىر كەزدەگى كسرو قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ, قازىرگى رف قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ورتالىق مۇراعاتىنا ارنايى ءوتىنىش جولداپ, باتىرعا قاتىستى بۇرىن ەش جەردە جاريالانباعان اسكەري قۇجاتتاردى الدىرعانىن ايتادى. بۇل دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, قوشقارباەۆ پەن بۋلاتوۆتىڭ تاريحي ەرلىگى وقيعانىڭ ءىزى سۋىماي جاتىپ رەسمي قۇجاتتاردا قاتتالعان. ونىڭ العاشقىسىن راقىمجاننىڭ پولك كومانديرى, پودپولكوۆنيك پلەحودانوۆ جازعان. ءتىپتى, ەرلىكتى سيپاتتاي وتىرىپ, كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنعان. بۇل ۇسىنىستى ديۆيزيا كومانديرى شاتيلوۆ قولداعان. كورپۋس كومانديرى پەرەۆەرتكين دە ماقۇلداعان. الايدا, بۇل ۇسىنىس بەلگىسىز سەبەپتەرمەن جوعارىعا جونەلتىلمەگەن.
بولار ەلدىڭ بالاسى…
وسى جەردە رەتى كەلگەن سوڭ مىنانى ايتا كەتەيىك: كەزىندە ماقالامىزدا اتتارى كەزدەسەتىن حالقىمىزدىڭ داڭقتى ۇلدارىنا سولاقاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن باتىر اتاعى بەرىلگەن جوق. تاۋەلسىزدىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىندا عانا ەلباسىنىڭ ارالاسۋىمەن باۋىرجان مومىشۇلى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاندى. ول جونىندە مەملەكەت باسشىسىنىڭ «باۋكەڭ جۇلدىزدى بولعان كۇن – حالىقتىڭ جۇلدىزى جانعان كۇن» دەگەن تاماشا ءسوزى دە بار. سونداي-اق, قاسىم قايسەنوۆ پەن راقىمجان قوشقارباەۆقا قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن حالىق قاھارمانى اتاعى بەرىلدى.
«بولار ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن-ءبىرى باتىر دەر». ال, ءبىرى-بىرىنە تىلەكشى, قولداۋشى بولعان وسى ۇشەۋى كوڭىل ءۇشىن ايتاتىنداي ەمەس, ناعىز باتىرلار ەدى. ماسەلەن,سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرى ولجاباي تەمىرحانوۆ راقىمجان قوشقارباەۆقا حالىق قاھارمانى اتاعى بەرىلگەندە قاسىم قايسەنوۆتىڭ ەستەلىگىن كەلتىرەدى. ونداعى: «ەلباسى مەنىڭ دە كەۋدەمە التىن جۇلدىزدى جارقىراتىپ قاداعاندا, وعان پارتيزاندىق اق العىسىمدى ايتتىم. بىراق, باۋكەڭ مەن راقىمجاننىڭ سوڭدارىندا قالىپ, ءتىرى تىرلىگىن ىستەيتىنىنىڭ كەبىن كەلتىرىپ, ولارعا تيەسىلى باتىرلىق سىباعالارىن ءوزىم تارتىپ العانداي كۇي كەشتىم, ارىما اقاۋ تۇسكەندەي سەزىمدە ءجۇر ەدىم. ەندى, مىنە, مىڭ بولعىر ەلباسى راقىمجان اعاسىنا دا كوزى تىرىسىندە الا الماي ارماندا كەتكەن قاھارماندىق اتاعىن بەرىپ, ونىڭ ارۋاعىن ءبىر اۋناتىپ, حالىقتى تاعى ءبىر قۋانىشقا كەنەلتتى. دوسقا, ىنىگە دەگەن مۇنان ارتىق قۇرمەت بولا ما؟!» دەگەن جولدار سۇيسىندىرمەي قويمايدى.
P.S. راقىمجان قوشقارباەۆ اقمولا وبلىسىنىڭ استاناعا جاقىن ورنالاسقان تايتوبە سەلوسىنىڭ ماڭىنداعى قىستاقتا دۇنيەگە كەلگەن. قازىرگى تاڭدا بۇل اۋماق تسەلينوگراد اۋدانىنىڭ شەكاراسىنا كىرەدى. كەيىنگى جىلدارى وسى اۋداندى تايتوبە اتاۋىنا اۋىستىرۋ جونىندە ۇسىنىستار ايتىلىپ ءجۇر. بىزدىڭشە, وسى ماقالاعا وزەك بولعان راقىمجان قوشقارباەۆتىڭ ەسىمىن اۋدانعا بەرسەك تە, تاقياعا تار كەلمەس.
حالقىمىزدىڭ باتىر ۇلى 1965 جىلعى گدر-عا ساپارىندا ماسكەۋ قالاسىندا ايالداعان. سوندا ۇلى جەڭىس كۇنىنە ارنالعان «گولۋبوي وگونەك» باعدارلاماسىنىڭ مەرەكەلىك كورسەتىلىمىنە قاتىسقان. وسى بەينەتاسپا دا تابىلىپ, ۇرپاقتاردىڭ كوزايىمىنا اينالسا دەگەن تىلەگىمىز دە بار.
امانعالي قالجانوۆ
