قىزىل يمپەريانىڭ ۇستەمدىك ساياساتىنا قارسى الاڭعا شىعىپ, ەرلىك پەن وشپەس رۋحتىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن قازاق جاستارىنىڭ كوبى قازىر ەلۋدى ەڭسەرىپ قالدى. سول قىلىشىنان قانى تامعان قاھارلى كەزەڭدە تەڭدىك تالاپ ەتكەن, ادىلەت ىزدەگەن جاندار حاقىندا كەيىنگى وسكەلەڭ ۇرپاق كوبىرەك بىلە تۇسسە دەيمىز. ازاتتىقتىڭ اق تاڭىن اڭساعان, ەركىندىكتىڭ العاشقى قارلىعاشتارى تۋرالى تەك تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى قارساڭىندا عانا ەمەس, جىل ون ەكى اي بويى جازىلسا دا, ارتىق بولمايتىن سياقتى. ءويتكەنى, نامىسىن جالاۋلاتىپ, اسقاق ۇران كوتەرگەن سول جانداردىڭ ءاپ دەگەندە ماڭدايى تاسقا سوعىلدى, قۋعىن-سۇرگىن كوردى. كوبى جازىقسىز جازالانىپ, تار قاپاسقا قامالدى. بىراق, جاسىعان جوق. قايتا قايتپاس قايسارلىق تانىتىپ, شىڭدالا ءتۇستى. ولاي بولسا, جەلتوقسان قايراتكەرلەرى جايىندا ءسوز قوزعاۋ, اڭگىمە ءوربىتۋ ءوتكەنگە – تاعزىم, بولاشاققا – باعدار, ۇرپاققا – ونەگە دەپ تۇسىنگەن ءجون.
1986 جىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بەلسەندى قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى – قۇرمانعازى ايتمۇرزاەۆ. سول ءۇشىن مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى قىزمەتكەرلەرىنىڭ قولىنا تۇسكەن جاس جىگىت جازىقسىز ءتورت جىل ارقالاپ, جات ولكەگە ايدالدى. راس, تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا قازىر ءادىلەتتىلىك ورناپ, قۇرمانعازى تولىق اقتالدى. سوندىقتان, ءبىز كەزىندە تالاي جازىلعان ونىڭ ءىستى بولۋى تۋرالى جايلاردىڭ بۇگە-شىگەسىنە توقتالىپ جاتقىمىز كەلمەيدى. ەسەسىنە, سول كەزدە جيىرما ءۇش جاسار جىگىتتى الىپ يمپەرياعا قارسى كوتەرگەن قانداي كۇش؟ وسىنشاما رۋح پەن جۇرەكتىلىك ونىڭ بويىنا قايدان دارىدى؟ وسى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەگىمىز كەلەدى.
قۇرمانعازى ايتمۇرزاەۆتىڭ اتالارى قازاقىلىقتى بويلارىنا سىڭىرگەن, نامىسشىل, تەكتى ادامدار بولعان. ءوز اتاسى قوزىباعار دەگەن كىسى كەشەگى ستاليندىك زۇلماتتا جەرگىلىكتى شولاق بەلسەندىلەردىڭ ادىلەتسىزدىكتەرىن بەتىنە باسىپ, شىندىقتى ايتقانى ءۇشىن قاتتى قۋعىن-سۇرگىن كورگەن. سودان ۇنەمى قىسىمعا شىداي الماي تۇرىكمەن اسقان. وسى وقيعا تۋرالى كەيىپكەرىمىز بىلاي دەپ ەسكە الادى:
– اتامىز اقتوبەدە ءبىر اعايىنىنىڭ ۇيىندە وتىرعان كەزدە تىلەپ دەگەن ميليتسيا مەن ساسىراۋ دەگەن جەرگىلىكتى شولاق بەلسەندى باسا-كوكتەپ كىرىپ كەلىپ: «مىنا بايدىڭ تۇقىمىن تۇتقىندايمىز» دەپ تۇرا ۇمتىلعاندا قانيپا دەگەن شەشەمىز: «ۇيگە قىدىرىپ كەلگەن قاينىم ەدى. شاڭىراعىمدى سىيلاشى!» دەپ, الگى ساسىراۋدىڭ اياعىنا جىعىلىپتى.
قازاقتىڭ سالتىندا ۇيدە قوناق بولىپ وتىرعان ادامدى ءبىر توبە اسپاي ۇستامايدى. وسىنى مەڭزەگەن قانيپا شەشەمىز الگى شولاق بەلسەندىلەر شىعىپ كەتكەن بويدا: «قوزباعار, اينالايىن! بۇلار ساعان ەندى تىنىشتىق بەرمەيدى, باسقا جاققا بوي تاسالا!» دەپتى. سودان اتامىز ءتۇن جامىلىپ تەمىر ستانساسىنا جەتىپ, اۋليەاتا ارقىلى تۇرىكمەن اسقان كورىنەدى. مەن سول ەلدىڭ تاشاۋىز اۋدانىنا قاراستى تەلمان دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلىپپىن.
قازاق – بولمىسىنان بوستاندىقتى سۇيەتىن, كەڭ دالا توسىندە تابيعاتپەن ەتەنە ەركىن ءومىر سۇرەتىن حالىق. قۇرمانعازى دا ءسابي كۇنىنەن قاناتىن كەڭگە جايىپ, قۇس قالىقتايتىن كەڭەستىكتە, كەۋدەنى كەرە تەرەڭ تىنىستايتىن جازيرا جازىقتىقتا ايتىلعان اڭگىمەلەردى كوپ ەستىپ ءوستى. كەيىن ەسەيە كەلە ونىڭ ءسابي قيالى شىنايى ومىردەگى كورىنىستەرمەن سايكەسپەيتىنىن بايقاعان ساتتەردە ول ىشتەي نارازىلىق ءبىلدىرىپ, قارسىلىق تانىتاتىن. «نەگە ادامدار ءوز قالاۋىنشا, ەركىن ءومىر سۇرە المايدى؟» دەگەن وي ونى ۇنەمى مازالايتىن دا جۇرەتىن.
ول از-كەم ويلانىپ وتىرىپ, تاعى اڭگىمە تيەگىن اعىتتى.
– اتالارىمىز ءوز ەڭبەگىمەن داۋلەت جيناعان, اۋقاتتى جاندار بولعان. سول ءۇشىن قۋدالانىپ, كىندىك قانى تامعان اتامەكەنىنەن بەزىپ كەتتى.
جاياۋلاپ-جالپىلاپ, ارىپ-اشىپ ءجۇرىپ تۇرىكمەن اعايىنداردى پانالادى. سول كەزدە اتامنىڭ جاعدايىن جاقسى تۇسىنگەن اسكەري كوميسسارياتتىڭ باسشىسى تۇرىكمەن ونى ەش قۇجاتسىز ءاسكەرگە اتتاندىرىپ جىبەرەدى. سودان سوعىس باستالىپ, ۆەنگريا جەرىندە جۇرگەندە, جاقسىلىققا – جاقسىلىق دەگەندەي, ول دا قاتتى جارالانعان ءبىر تۇرىكمەندى وت پەن وقتىڭ استىنان الىپ شىعىپ, ءومىرىن ساقتاپ قالىپتى. كەيىن سوعىستان امان-ەسەن ورالعان سول تۇرىكمەن ءبىزدىڭ وتباسىمەن اعايىن-باۋىرداي ولە-ولگەنشە ارالاسىپ تۇرىپتى.
ول وسى اڭگىمەنى ايتىپ وتىرعاندا مەنىڭ ويىما بەلگىلى زاڭگەر-عالىم سابىر قاسىموۆتىڭ: «بويلارىنان ۇرەيدى كەيىن ىسىرىپ تاستاپ, ەش قورىقپاستان ءبىرىنشى بولىپ قارسىلىق ارەكەتتەرگە شاقىرعان الماتى تەاتر-كوركەمسۋرەت ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتتەرى – قۇرمانعازى ايتمۇرزاەۆ, باقىتبەك يمانعوجاەۆ, ءۇسىپحان سەيتىمبەتوۆ, امانباي قانەتوۆ, ەرتاي كوپەسباەۆ بولدى. ولار 16 جەلتوقسان كۇنىنىڭ وزىندە-اق, جۇمىسشى جانە ستۋدەنت جاتاقحانالارىن ارالاپ, جاستاردى الاڭعا شىعۋعا ۇگىتتەدى» دەگەن سوزدەرى ورالدى.
راسىندا, تاقىر جەرگە ءشوپ ءوسپەيتىنى سياقتى نەگىزسىز ەشنارسە دە بولمايدى. قۇرمانعازىنىڭ بويىنداعى سول ءبىر جاستىق جالىن مەن ەرىك-جىگەر, ۇلتتىق نامىس پەن قايسارلىق تار زاماندا تاعدىرىمەن الىسىپ, ازۋلىعا باس يمەگەن اتالارىنىڭ تەكتى تاربيەسى ەكەنى ءسوزسىز. سول قانمەن دارىعان رۋح, تۇلا بويدا بۇلقىنعان بۇلا كۇش سىن ساعاتتا ونى ەلدىك ءۇشىن, بوستاندىق پەن ۇلتتىق نامىس ءۇشىن الاڭعا الىپ شىقتى.
«وتكەن كۇنگە ەش وكىنىش جوق. قايتا وسىنداي ءوز قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتكەن دەربەس مەملەكەت بولعانىمىزعا, سونى وسىدان جيىرما سەگىز جىل بۇرىن ارمانداپ, سول ۇلكەن ماقساتتاردىڭ باستاۋىندا تۇرعانىمىزعا ءوزىمىزدى باقىتتى سەزىنىپ, كەۋدەنى ءبىر ماقتانىش سەزىمى بيلەيدى. تەك, ءبىر اتتەگەن-ايى جاستاردىڭ سول جانار تاۋداي بۇلقىنعان سىلكىنىستەرى دەموكراتياعا, ەركىندىككە جول اشقىنىمەن, ءالى ءوزىنىڭ ساياسي باعاسىن تولىق الا الماي كەلەدى. ءبىز الاڭعا شىققاندا نان سۇراپ نەمەسە الەۋمەتتىك جاعدايىمىزدى ايتىپ, شاعىمدانعان جوقپىز. ءبىزدىڭ تالاپتارىمىز ساياسي تالاپتار بولدى. سوندىقتان, بۇل ساياسي كوتەرىلىس رەتىندە ءوز باعاسىن الۋى كەرەك ەدى» دەيدى ول اڭگىمە اراسىندا.
بۇگىندە قۇرمانعازى – ءۇش پەرزەنت تاربيەلەپ, ودان بىرنەشە نەمەرە ءسۇيىپ وتىرعان ەلىنە ەلەۋلى, حالقىنا قادىرلى ازامات. ونىمەن بىرگە جارى الما اشىقباەۆا دا كوپ قيىندىق كوردى. ءتىپتى, ولاردىڭ ەكىنشى ۇلدارى ارىتۇر موردوۆا جەرىندە دۇنيەگە كەلدى. ويتكەنى, الما قۇرمانعازىنىڭ ارتىنان ىزدەپ بارىپ, سول جەردە ەرى جازاسىن وتەپ بىتكەنشە تۇرعان كورىنەدى.
الاش يدەياسىن تۋ ەتىپ, ازاتتىق اڭساعان كۇرەسكەر قۇرمانعازىداي قايسار ۇلدارى باردا قازاق ەلىنىڭ ەشقاشان ىرگەسى سوگىلمەسى انىق. ال, جەلتوقسان كوتەرىلىسى قازاق تاريحىنىڭ اسقاق كەزەڭى رەتىندە ۇرپاق ساناسىندا ماڭگىلىك جاڭعىرا بەرەرى ءسوزسىز.
تاڭاتار تولەۋعاليەۆ
