ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ ءتول مەرەكەسىنە وراي «استانا اقشامى» گازەتىنىڭ تىلشىلەرى «بايتەرەك» تۇبىندەگى باسقوسۋ» ايدارىمەن دوڭگەلەك ۇستەل وتىرىسىن ۇيىمداستىردى. دەربەستىگىمىزدى باس تاقىرىپ ەتىپ العان جيىنىمىزعا جازۋشى, دراماتۋرگ انەس ساراي, تەلەجۋرناليستيكانىڭ ارداگەرى, جازۋشى, سىنشى, سۇلتان ورازالين, تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور جامبىل ارتىقباەۆ جانە جاس تاريحشى راديك تەمىرعاليەۆ قاتىستى. سۇبەلى ويلار, ۇدەلى ۇسىنىستار ايتىلعان باسقوسۋداعى اڭگىمەنى سول قالپىندا وقىرمان نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك…
ءتىلشى: قازاق تاۋەلسىزدىگىنىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭىن ايتپاس بۇرىن, كەشەگىسى جايىندا اڭگىمەلەسەك… انەس اعا, وسى ورايدا, «كوك تۇرىكتەر قاعاندىعى» اتتى ەڭبەگىڭىز جونىندە دە ايتا كەتسەڭىز.
انەس ساراي: قازىر كوكجيەگىمىز كەڭىپ, تاريحي ويلارىمىز جان-جاقتى دامىدى. مەن قازاق تاريحىنىڭ قالىپتاسۋىن كەرەي مەن جانىبەكتەن باستاۋعا قارسىمىن… قازاق تاريحىن كوك تۇرىكتەردەن باستاۋ كەرەك. وسى باعىتتا ەڭبەكتەنۋىمنىڭ, «كوك تۇرىكتەر قاعاندىعىن» جازۋىمنىڭ سەبەبى سول. ويتكەنى, توقسان التى باۋلى دەشتى قىپشاقتىڭ كوك تۇرىكتەر قاعاندىعىن قۇرۋعا توككەن تەرى, ەڭبەگى قىتاي جىلنامالارىندا كوپتەپ كەزدەسەدى. دەمەك, ءبىزدىڭ تاريحىمىز سول زاماننان باستالادى.
وسى ورايدا, «نەگە ودان بۇرىنعى ءۇيسىن, قاڭلى مەملەكەتتەرىنەن باستامايمىز؟» دەگەن زاڭدى ساۋال تۋى مۇمكىن. قاڭلى دا, ءۇيسىن دە ءبىر تەكتىڭ, ءبىر تايپانىڭ عانا مەملەكەتى. بۇل بۇكىل قازاق قاۋىمىنىڭ جاعدايىن ساۋلەلەندىرە المايدى. ولار عۇنداردىڭ ءبىر عانا ۇلىسى بولىپ وتىردى. مۇندا تاريحي باسى اشىلماعان داۋ كوپ. جۇزگە جۋىق عۇن تايپاسىنىڭ اتاۋى بىردە-ءبىر قازاق تايپاسىنىڭ اتىنا ۇقسامايدى. تەك شەتكى ۇلىسىندا, قاڭلى مەن جەتىسۋداعى ۇلىسىندا ۇيسىندەردىڭ اتى اتالادى. ال داۋسىز تۇسى – كوك تۇرىكتەر كەزەڭى. تاريحىمىزدى وسىدان باستاساق, ەش سوكەتتىگى جوق.
تۇپتەپ كەلگەندە, تۇرىك مەملەكەتىنىڭ مۇراگەرى ءبىز بولىپ قالدىق. ويتكەنى, سولاردىڭ تەرريتورياسىندا وتىرمىز. ءتۇپتىڭ توركىنى تۇرىكتىڭ مۇراگەرىن ىزدەگەن ادام قازاق توپىراعىنا كەلەدى. تۇرىك مەملەكەتىنىڭ ابىرويىنا دا, ۇياتىنا دا قاتىستى حالىقپىز ءبىز. كوك تۇرىكتەردىڭ, كوشپەلىلەردىڭ عاجاپ وركەنيەتىن قالىپتاستىرعان ۇلى ەلدىڭ مۇراگەرى بولۋدان باس تارتۋعا بولمايدى.
ءتىلشى: ەل تاۋەلسىزدىگىن الدى, ەكونوميكامىز ءبىر دەممەن وركەندەۋ ۇستىندە. ارقانىڭ توسىنەن استانا تۇرعىزدىق. دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنان تابىلىپ ۇلگەردىك. دەسە دە, ءتىل, انا ءتىلىمىز – قازاق ءتىلى تاۋەلسىزدىگىن الا الدى ما؟
سۇلتان ورازالين: قازاق ءتىلىنىڭ كىرىپتارلىعى, مۇشكىل ءحالى تۋرالى وتە كوپ جازىلدى. ونىڭ ءبارىن تۇگەندەپ شىعۋ قيىن. مەنىڭ ءۇش تومدىق ەڭبەگىم بار, سونىڭ ءبىر تومى تۇتاس وسى تاقىرىپقا ارنالعان. ونىڭ ىشىندە تاريحي دەرەكتەر دە, ناقتى دايەكتەر دە بار. وكىنىشتىسى, ەل ەگەمەندىگىن العان جيىرما ءۇش جىلدا ءتىل دە تاۋەلسىز بولدى دەي المايمىن. مۇنىڭ كوپتەگەن سەبەپتەرى بار.
جالپى, تاريح جونىندە انەس جاقسى جانە توسىن پىكىرلەر ايتتى. ناقتى تاريحشىلاردان گورى, جازۋشى-تارحشىلار ەجەلگى ءداۋىر جونىندە دە, تاۋەلسىزدىكتىڭ قالىپتاسۋى جايىندا دا كوپتەگەن جازبالار جاريالادى. ءبىر عانا مۇحتار ماعاۋيننىڭ شىڭعىس حان تۋرالى ەڭبەگى عاجايىپ وقيعالارعا تولى. سولاردىڭ ىشىندەگى رۋلاردىڭ بارلىعى دەرلىك قازاقى…
ال, ءتىل تاريحىنا كەلسەك, تۇرىك, قىپشاق تىلدەرى سول زامانداردان بەرى مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ كەلگەن. وسىناۋ ۇلى ايماقتى بىرىكتىرگەن قارۋدىڭ كۇشى ەمەس, بالكىم ول دا بار شىعار, نەگىزىنەن ءتىلدىڭ بىرلىگى. ءدىن بىرلىگى ەمەس, ءتىلدىڭ بىرلىگى. ماسەلەن, سول كەزدەردە كەرەي, نايمان تايپالارى حريستيان ءدىنىن ۇستانعان. بۋددا, ءتاڭىر دىندەرىندە بولعاندارى قانشاما. بىراق وسىلاردىڭ بارلىعى ءتىل بىرلىگىمەن ۇيىستى.
قىپشاق ءتىلىنىڭ قۇدىرەتى تۋرالى جازىلعان بىرنەشە ۇلكەن-ۇلكەن ەڭبەكتەر بار. وكىنىشكە قاراي, تولىق زەرتتەلگەن جوق. 1401 جىلدان باستاپ, حV عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن التايدان دۋنايعا دەيىنگى ارالىقتى جايلاعان ۇلى مەملەكەتتىڭ ءتىلى بىرەۋ-اق بولعان, قازىرگى ۇعىممەن – مەملەكەتتىك ءتىل, ول – قىپشاق ءتىلى.
ادىلەت مينيسترلىگىندە ءجۇرگەنىمدە «تورە بىتىگى» دەگەن جيناق شىعاردىق. وعان وسى سالاداعى قايرات ساپارعاليەۆ پەن ورىس عالىمدارى اتسالىستى. ال, «تورە بىتىگىنىڭ» قىپشاق تىلىندەگى نەگىزگى قولجازباسى ەۋروپادا, پولشادا ساقتالعان… قازاق تاريحىندا ەكى مايقى بي بولعان. سولاردان قالعان بيلىكتەر ەكى مىڭ جىل بويى قىپشاق تىلىندە جۇرگىزىلىپ كەلگەن. ەڭ قۇدىرەتتىسى, ءحىV عاسىرلارداعى شىركەۋ ءتىلى – قىپشاق ءتىلى. مىنە, وسىنداي ۇلكەن تاريحى بار ءتىل بىزدىكى. قانداي قىرعىنداردا دا, ونداعان مەملەكەتتەردىڭ بىرەسە ءبولىنىپ, بىرەسە قوسىلۋىندا دا قىپشاق ءتىلى ساقتالدى.
| اااااا |
ۇرىمتال ءسوزدىڭ ۇستازى
|
| سۇلتان ورازالين: حV عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن التايدان دۋنايعا دەيىنگى ارالىقتى جايلاعان ۇلى مەملەكەتتىڭ ءتىلى بىرەۋ-اق بولعان, قازىرگى ۇعىممەن – مەملەكەتتىك ءتىل, ول – قىپشاق ءتىلى.
سۇلتان ورازالين: مەن دەگەن جازۋشىلاردىڭ كىتاپتارىن ەكى مىڭ دانامەن بولسا دا, جىرىمداپ شىعارۋدامىز. بىراق وقيتىن ادام بار ما سونى؟ تراگەديا وسىندا… ون, ءتىپتى, جيىرما قازاق مەكتەپتەرى اشىلار جىل سايىن. الايدا, ول دا ماسەلەنى شەشۋگە قاۋقارسىز. تەك ساياسي شەشىم عانا جەتىسپەيدى. راديك تەمىرعاليەۆ: ءبىز كىمنەن كەمبىز؟ مىسالى, ءحVىىى عاسىردا قازاق, باشقۇرت, قالماق, جوڭعار حالىقتارى ءبىر دەڭگەيدە بولدى. ال, سول حالىقتاردىڭ ىشىندە العا شىعىپ, ازاتتىق تۋىن تىككەندەرى بار ما؟ جوق. تەك قازاق حالقى عانا تاعدىردىڭ تالايىن كورسە دە بۇگىنگى كۇنگە امان-ەسەن جەتىپ, تاۋەلسىزدىگىن الدى. جامبىل ارتىقباەۆ: كەز كەلگەن جىگىتتەن «تاۋەلسىزدىك ساعان نە بەردى؟» دەپ سۇراڭىزشى. «پالەن مەيرامحانا اشتىم, تۇگەن كافە اشتىم, وزىمە زاڭعار كوتتەدج سالدىم» دەيدى. ال, تاۋەلسىز ەلدىڭ ازاماتى رەتىندە مەن نە بەردىم, حالقىما قىزمەت ەتە الدىم با دەگەن وي جوق باستا. وسىنداي ماسەلەلەر ويلانتادى. انەس ساراي: ءبىزدىڭ شەت ەلدەگى قانداستارىمىز قازاقتىڭ نەگىزگى رەزەرۆى دەر ەدىم. ءبىز ىشىمىزدەگى تولدەن ءوسىپ كوبەيە المايتىن حالىق بولدىق. تاۋەلسىزدىك جىلدارى ءبىر ميلليونعا ازەر ارتتىق. وزبەك بەس ميلليونعا كوبەيدى. سوندىقتان باسقا ەلدەگى, اسىرەسە قىتايداعى باۋىرلارىمىزدىڭ ەنشىسىندەگى كۆوتانى الىپ تاستاۋ, «كەلسەڭ, ءوزىڭ كەل» دەۋ – ولاردىڭ جولىنا قويىلعان توسقاۋىل. بۇل قۇجاتتىڭ قۇزىرلى ورگاندار تاراپىنان قالاي ماقۇلدانىپ كەتكەنىنە تاڭىم بار. |
ارحەولوگيالىق كەيبىر تاڭبالار, سىنا جازۋلارى, ويۋ-ورنەگىمىز… مۇنىڭ ءبارىنىڭ استارىندا حات, جازۋ جاتىر. ايشا عالىمباەۆا دەگەن قازاقتان شىققان عالامات سۋرەتشى بار. سول اپايىمىز ويۋ-ورنەكتەردى كادىمگىدەي وقي بىلەتىن ەدى. قازاق قىزدارى سونداي ويۋ-ورنەكتەر ارقىلى پالەن مىڭ شاقىرىمداعى توركىنىنە حات جازعان عوي. مىنە, ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ تاعدىرىن وسىلاردان ارى قاراي زەرتتەپ, جۇيەلەسەك, سلاۆيان تىلدەرىنىڭ وزىنەن بۇرىنىراق شىققان بولامىز.
بۇل نە ءۇشىن كەرەك؟ بۇگىنگى جاستار قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى جوق دەپ ويلايدى. ال, ءتىل تاريحىن زەردەلەۋ انا ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىن ارتتىرا تۇسەدى.
ىلگەرىدە وزبەك مادەنيەتى مەن ادەبيەتى كۇندەرى دەگەن ءجيى بولاتىن. بىزدەر بارىپ, ولار كەلىپ جاتاتىن. سول تۇستا كورشى ۇلتتىڭ ادەبيەتىمەن ءبىرشاما تانىسقان ەدىم. قۇداي-اۋ, وزبەكتەردىڭ سونشا ماقتاعان, ماداقتاعان اقىنى, لەنيندىك سىيلىقتى ەنشىلەگەن عافۋر گۋليامنىڭ شىعارمالارى ءبىزدىڭ تايىر جاروكوۆتىڭ تىرناعىنا دا تاتىمايدى ەكەن. قازاق بولعاندىعىمنان ايتىپ وتىرعان جوقپىن, ونىڭ پوەتيكالىق كۇشى, ءسوز قولدانىسى, وي ءورىسى تومەن. پروزاسى ءتىپتى ناشار. تۇرىكتىڭ دە ءتىلى بارىنشا شۇبارلانعان. ال قازاق ءتىلىنىڭ مولدىرلىگى مەن كەڭدىگى, ادەبيەتىندەگى ءسوز قولدانىستارىنىڭ كەرەمەتتىگى تالاي ۇلتپەن سالىستىرعاندا, اسىپ تۇسەدى. مۇنى شىنداپ زەرتتەپ, زەردەلەسەك, دالەلدەۋ قيىن ەمەس.
ءتىلىمىزدىڭ اقساۋى, قولدانىس اياسىنىڭ تارىلۋى ساياسي قىسىمنان دەر ەدىم. انا ءتىلىمىز ساياسي تاۋەلسىزدىك العان جوق. قۇر اتوي, بوس ءسوز باسىم. سوعان بالا سياقتى الدانامىز, مالدانامىز, ناقتى ءىس جوق. قازاق ءتىلىن ىلگەرىلەتۋگە جانىن سالاتىن ادام مۇلدە ازايىپ كەتتى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا بيلىكتە تىلگە جانى اشيتىن ازاماتتار كوپ ەدى. سول تۇستا ساياساتكەر, جازۋشى نۇربولات ماسانوۆپەن «كاراۆان» گازەتىندە ايتىستىق. «ۇكىمەتتە وتىرعان قازاقشىل, قازاق ءتىلدى باسشىلار كەتكەن كۇنى «ۇلتىم, ءتىلىم» دەپ ۋرالاپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى تىم-تىراقاي قۋىلادى. بيلىك ورىس تىلدىلەرگە كوشەدى» دەپ ەدى ول. ونىڭ ۇعىمىندا قازاق ءتىلى مۇراجاي جادىگەرى سياقتى. ماسانوۆ مۇنى قازاقتىڭ نامىسىن جانۋ ءۇشىن ايتىپ وتىر دەپ ويلايمىن.
قازىر قازاق تىلىنە دەگەن قىسىم بۇرىنعىداي ەمەس, قۋ, ايلالى, وتە استىرتىن جاسالۋدا. بۇرنعىداي ايعايلاپ شابۋىلداعاندارى جاقسى, اراگىدىك ءبىزدى ءدۇر سىلكىندىرىپ قوياتىن.
ءتىل تۋرالى جاسالۋ كەرەك امالداردىڭ ءبارى-دەرلىك وسى كۇنگە دەيىن ايتىلعان. وسى وتىرىستا ايتقانىمىزدىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. بىراق ورىندالۋى باياۋ, قاۋىپتى جاعدايدا. نەگە؟ ويتكەنى, ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارىمىزداعى ساياسي جۇيەمىزدە قالىپتاسقان وتە قاۋىپتى ۇردىستەر بار. ول – ۇلتتىق, مەملەكەتتىك, قازاقتىق تۇرعىدا ايتىلىپ جاتقان اقىلدى جوققا شىعارۋ.
ءتىلشى: ءسىز قازاق ءتىلىنىڭ ءمارتەبەسىن اسىرۋ ءۇشىن ناقتى قانداي امالداردى ۇسىنار ەدىڭىز؟
سۇلتان ورازالين: ەشقانداي دانىشپاندىقتىڭ كەرەگى جوق. ساياسي شەشىم قابىلداۋ قاجەت, بولدى. ماسەلەن, ۋكراينانى وتە ورىسشىل پرەزيدەنت باسقارىپ وتىر. ەلدەگى جەتى جۇزگە جۋىق ورىس مەكتەبىن ءبىر كۇندە جاۋىپ تاستادى. ورىندارىنا ۋكراين مەكتەپتەرىن اشتى. وقىساڭ وقى, وقىماساڭ قوي…
تۇركياعا ءبىر ساپارىمىزدا «قاراجاتىن دا, باسقاسىن دا ءوزىمىز كوتەرەمىز, وسىنداعى قانداستارىمىزعا قازاق مەكتەبىن اشىپ بەرەيىك» دەپ ايتتىق لاۋازىمدى ازاماتتارىنا. «جوق,- دەيدى, – زاڭ رۇقسات بەرمەيدى». بىزگە دە وسىنداي ساياسي شەشىم كەرەك. «ۇلتارالىق ءتىلىڭ دە, حالىقارالىق ءتىلىڭ دە, مەملەكەتتىك ءتىلىڭ دە وسى بولسىن» دەگەن شەشىم جاسالۋى ءتيىس.
البەتتە, باسقا كوپتەگەن قۇندى دۇنيەلەر جاسالۋدا. «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ مەن دەگەن جازۋشىلاردىڭ كىتاپتارىن ەكى مىڭ دانامەن بولسا دا, جىرىمداپ شىعارۋدامىز. بىراق وقيتىن ادام بار ما سونى؟ تراگەديا وسىندا… ون, ءتىپتى, جيىرما قازاق مەكتەپتەرى اشىلار جىل سايىن. الايدا, ول دا ماسەلەنى شەشۋگە قاۋقارسىز. تەك ساياسي شەشىم عانا جەتىسپەيدى.
راديك تەمىرعاليەۆ: قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرىلە الماي جاتىر دەپ ءالى ايتىپ كەلەمىز. وسىدان جيىرما جىل بۇرىنعى جاعدايدى ويشا سارالاپ كورەيىكشى؟ قازاق ءتىلىنىڭ احۋالى قانداي ەدى؟ جاستار تۇرماق, ۇلكەندەردىڭ ءوزى قازاقشا سويلەۋگە يمەنەتىن. مەن تەمىرتاۋ قالاسىندا تۋىپ-ءوستىم. كەڭەس زامانىنداعى قۇيتۇرقى ساياساتتىڭ كەسىرىنەن اكە-شەشەم ورىسشا سويلەۋگە ءماجبۇر بولعانىن كوردىم. مەنىڭ ءتىلىم دە ورىسشا شىقتى. بىراق قازىر قازاق تىلىنە دەگەن ىقىلاسىم ەرەكشە. اسىرەسە, كەيىنگى جاستاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋگە دەگەن نيەتى دۇرىس. ءوزىمنىڭ قاتارلاستارىم بالالارىن قازاق بالاباقشاسىنا, قازاق مەكتەبىنە بەرىپ جاتىر. ويتكەنى, ولار بولاشاقتا قازاق ءتىلىنسىز ءبىر قادام العا باسا المايتىندارىن جاقسى تۇسىنەدى. كەز كەلگەن ماسەلە ءبىر كۇندە شەشىلە قويمايدى. ءاسىرەسە, كوپۇلتتى مەلەكەت ءۇشىن كەز كەلگەن ساياسي ماسەلەنى ىمىرامەن شەشۋ كەرەك. كۇش قولدانىپ, ۇلتتىڭ ماسەلەسىن توتەسىنەن قويعان مەملەكەتتەر قازىر قانداي كۇيدە؟ مىسالى, ۋكراينا, گرۋزيا – بۇگىندە تىنىشتىعىنان ايىرىلىپ, حالقى بەيبىت كۇنگە زار بولىپ ءجۇر. سوندىقتان بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىعىمىزدى ساقتاي وتىرىپ, كەز كەلگەن ۇلتتىق ماسەلە ءبىرتىندەپ قازاقتىڭ ىڭعايىنا قاراي شەشىلەتىنىنە مەنىڭ سەنىمىم كامىل.
ءتىلشى: استانا – تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باستى ايشىعى. «حالىق – تاريح تولقىنىندا» جوباسى باستالا سالىسىمەن قالام ۇستاعاننىڭ ءبارى استانانىڭ تاريحىن ايتىپ, جازىپ كەتتى. سوناۋ بوزوق داۋىرىنەن بۇگىنگە دەيىن تالاي وقيعالار ورىن العانىن ەسكەرسەك, ەلوردانىڭ كەشەگىسىن جازۋدا تاريحشىلار اراسىندا بىرىزدىلىك بار ما نەمەسە قانداي كەمشىلىكتەردى ايتار ەدىڭىزدەر؟ جامبىل اعا, وسى باعىتتا ەڭبەكتەنىپ جۇرگەندىگىڭىزدەن, ءاڭگىمەنى ءسىز باستاساڭىز.
جامبىل ارتىقباەۆ: جالپى, تاريحتا بىرىزدىلىك ەشقاشان بولمايدى. قانشا تاريحشى بولسا, سونشا كوزقاراس بار. ونى جونگە كەلتىرۋدىڭ ءبىر عانا جولى – جەكە
تاريحشىلار ەمەس, تاريحي مەكتەپتەر بولۋى كەرەك. ماسەلەن, قازاقستاندا بىرنەشە تاريحي مەكتەپ بولسا, ازدىق ەتپەس ەدى. سوندىقتان, قازاق تاريحىنا قاتىستى, استانا تاريحىنا قاتىستى كوزقاراستاردىڭ سانى شەكسىز.
نەگىزىنەن, عىلىم اكادەمياسى دۇرىس جۇمىس ىستەپ تۇرعان ۋاقىتتا ۇلكەن ورتا بار ەدى. ءبارىمىز تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىن ۇلگى ەتىپ, ونىمەن تەڭەلۋگە, جاقىنداۋعا, باسەكەلەسۋگە تىرىساتىنبىز. اكادەميانىڭ جاعدايى قالاي مۇشكىل كۇيگە ءتۇستى, سولاي اركىم ءوز بەتىمەن كەتىپ قالدى.
استانا تاريحىنا دا قاتىستى بىرىزدىلىك بار دەپ ايتا المايمىن. ءار تاريحشى ءوز بىلگەنىنشە, ءوز دەڭگەيىندە جازادى. نەگىزىنەن, تاريحشى دەرەكتىڭ ۇستىندە وتىرۋى كەرەك. كاسىبي تاريحشىنىڭ ستاتۋسى, قىزمەت ەتۋ مۇمكىندىگى دەرەك كوزىنە بايلانىستى. دەرەك كوزىنسىز جۇمىس ىستەيتىن تاريحشىنى تاريحشى دەپ ايتۋ قيىن. قازاق ءداستۇرلى تاريحىمەن اينالىسقىڭ كەلدى مە, وندا قازاقتىڭ ورتاسىندا ءومىر ءسۇر! بىلگىش اقساقالداردان اقپارات الىپ, سونى دەرەك ەسەبىندە قولدان. ال «بىرەۋ ايتىپ كەتتى, بىرەۋ جازىپ كەتتى» دەگەن پىكىرلەر دەرەك بوپ سانالمايدى. ماسەلەن, الەكسەي لەۆشيننىڭ جازعانى – ونىڭ پىكىرى.
كەز كەلگەن تاريحشىنىڭ مىندەتى ولكەتانۋ جۇمىسىمەن اينالىسۋ دەپ ويلايمىن. ەلدەگى ەسكەرتكىشتەر بار, تاريحتى بىلەتىن اقساقالدارى بار, مۇمكىندىگى كەلگەنشە سولاردى جيناپ, كورىپ قالعان ءجون.
الگى ءدۇمپۋ باستالعان ۋاقىتتا «مادەنيەت» ارناسىنان ەكى بىردەي حاباردى باستادىق. ءبىرى – ينتەللەكتۋالدى كەزدەسۋ تۇرىندەگى «تاريح ايناسى» حابارى. وندا كاسىبي تاريحشىلارعا اسا كەرەك تەوريالىق كۇردەلى ماسەلەلەردى ايتا باستاعانىمىز سول ەدى, سوڭى جابىلىپ تىندى. ال, ەكىنشى حابارىمىز – «ولكەتانۋ» جالعاسىپ جاتىر. جۇمىستىڭ نەگىزگى قاعيداسى – قاي جەردە ەسكەرتكىش بار, سوندا توقتايمىز. ون بەس مينۋتتىق باعدارلاما ءۇشىن كەيدە ءبىر كۇن كەتەدى. وسى ارقىلى وقۋلىقتارعا ەنبەي قالعان كەيبىر تاريحي نىسانداردى كوزكورگەن اقساقالداردىڭ ەستەلىكتەرىمەن بايلانىستىرىپ, كورەرمەن كوزايىمىنا اينالدىرىپ كەلەمىز.
مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجيننىڭ «ءبىز كورىنگەن ميسسيونەرلەردىڭ, اناۋ-مىناۋدىڭ جازعاندارىنا سۇيەنبەۋىمىز كەرەك» دەگەنى وسى ءسوزىمنىڭ دالەلى.
ءتىلشى: «حالىق – تاريح تولقىنىندا» جوباسى ءبىزدىڭ تاريحشى-عالىمدار اراسىندا قىزۋ تالاس تا تۋدىردى, ءبىرشاما جاڭا دۇنيەلەردى دە جارىققا شىعاردى. الايدا, باعدارلامانى ورىنداۋدا كەمشىن تۇستار دا بار سەكىلدى…
راديك تەمىرعاليەۆ: «حالىق – تاريح تولقىنىندا» جوباسى قات-قابات تاريحىمىزعا وراسان سەرپىن اكەلدى. ءتول تاريحىمىز قايتا تۇلەگەندەي بولدى. ولاي دەيتىنىم, جوبانى قابىلداعان جارتى جىل ىشىندە-اق ۇلتتىق تاريحقا قاتىستى تۇششىمدى ويلار ايتىلىپ, تىڭ دەرەكتەر اشىلدى. عالىمدارىمىز دا وسى سالاعا رۋحاني قازىنا بولىپ قوسىلاتىن ءبىرتالاي كولەمدى زەرتتەۋلەر جازىپ تاستادى. تاريحتىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ءوزارا پىكىر-تالاسى ەلەنبەي جاتقان تالاي دۇنيەلەردىڭ بەتىن اشۋعا تۇرتكى بولعانىن ايتۋ كەرەك.
ەكىنشى, «حالىق – تاريح توقىنىندا» باعدارلاما جوباسى – ءوز تاريحىمىزدى تۇگەندەۋگە, ونى جاڭاشا پايىمداۋعا جول سالاتىن ستراتەگيالىق جوسپار. جامبىل ومارۇلى جاڭا ايتىپ كەتتى, جوبا قازاقتىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىن قاۋزاپ قانا قويماي, اۋىزشا تاريحىمىزدى دا كەڭىنەن تالداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەڭ باستىسى, ماقساتىمىز – ايقىن, باعىتىمىز – ءتۇزۋ.
ءتىلشى: راديك, ءسوزىڭىز اۋزىڭىزدا, ءسىزدى زاماناۋي ويلايتىن جاس تاريحشى رەتىندە جاقسى بىلەمىز. ءوزىڭىزدىڭ «كازاحي ي روسسيا», «اكوردا. يستوريا كازاحسكوگو حانستۆا», «ەپوحا پوسلەدنيح باتىروۆ (1680-1780)» اتتى ەڭبەكتەرىڭىز قوعامدا ۇلكەن رەزونانس تۋعىزدى. وسى كىتاپتارىڭىزدا قازاق تاريحىنا قاتىستى شىندىقتى قانشالىقتى جازا الدىڭىز؟
راديك تەمىرعاليەۆ: جالپى «اكوردا. يستوريا كازاحسكوگو حانستۆا» كىتابىن جازۋعا قازىرگى وقۋلىقتارداعى كەيبىر تاريحتىڭ بۇرمالانۋى سەبەپ بولدى. ايتالىق, قازىرگى بۋىن وقىپ جۇرگەن كىتاپتاردا قازاق حاندىعىن قۇرعان اقوردانىڭ مۇراگەرلەرى ۇرىس حان مەن باراق حاننىڭ ۇرپاقتارى جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاندار دەلىنگەن. «ولار ابىلقايىردىڭ بيلىگىن مويىنداماي, ءوز الدىنا جەكە ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋدى باستى ماقسات ەتىپ قويادى» دەپ جازىلعان. ال, مەن بۇل پىكىردى جوققا شىعارىپ, ءوز تۇجىرىمىمدى ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ دالەلدەۋگە تىرىستىم. نەگىزى, مەنىڭ زەرتتەۋلەرىم بويىنشا, قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان جانىبەك پەن كەرەي ەمەس, شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعى – ۇرىس حان.
ال ەندى, «كازاحي ي روسسيا» اتتى كىتابىما كەلسەك, بۇل ستۋدەنتتىك كەزدە جازعان قوماقتى ەڭبەگىم ەدى. وندا قازاق قوعامىنىڭ ءحىح عاسىردىڭ العاشقى جارتى جىلدىعىنداعى جاعدايى باياندالادى. جالپى, كەز كەلگەن قوعامدا ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ماسەلەسى – نازىك تاقىرىپ. كەيبىرەۋلەر, ءتىپتى ۇلت ارازدىعىن تۋدىرىپ جاتىر دەگەن سىلتاۋمەن, شۋ كوتەرۋى دە مۇمكىن. سوندىقتان وسى تاقىرىپتى ءارى قاراي ءىلىپ اكەتىپ, زەرتتەۋگە, جالعاستىرۋعا قۇلقىم بولا قويعان جوق.
جامبىل ارتىقباەۆ: جوعارىداعى تاقىرىپقا مىنانى قوسا كەتەيىن, الگى جوبا اياسىندا دەرەك ىزدەپ شەتەل استىق, قانشا قارجى جۇمسالدى. ەندى ءبىر بەس-التى جىلدان كەيىن ەسكى تاريحتى بىلەتىن ادام تابا المايمىز. بۇل – وتە قيىن جاعداي. جاقىندا شىمكەنت وڭىرىندە ءىس-ساپاردا ءجۇرىپ, اۋدانداردى ارالادىق.
سوندا ۋكرايندىق يليا دەگەن تاريحشى جىگىتپەن تانىستىم. ءوز ارامىزدا ۋكرايناداعى اشتىق جونىندە اڭگىمە بولدى. سول يليا «ءبىز ۋكراينادا اشتىققا قاتىستى بۇكىل مالىمەتتى كادىمگى ديكتوفونمەن, ۆيدەومەن ءجۇرىپ جينادىق», – دەپ ايتىپ ەدى. ول حالىق اراسىنان سول ناۋبەتتى باسىنان وتكەرگەن ادامداردىڭ ۇلكەن كاتالوگتار ءارحيۆىن جاساپ قويعاندىعىن جەتكىزدى. سول باعىتتا كوپ ەكسپەديتسيا جۇمىس جاساعانىن اڭگىمەلەدى. جوعارى جاققا وسىعان ۇقساس ۇسىنعان جوبا ما, ءالى جاۋاپ جوق. «كەرەك دۇنيەسىن وقۋ ورىندارى ءوز قاراجاتىمەن جاساسىن, بىزگە قاجەتى شامالى» دەگەندەي ءبىر اڭگىمەنىڭ ۇشى شىعۋدا. بىزدەگى احۋال – وسى.
جەكە باسىم تاريح عىلىمىندا بىرىزدىلىك بولادى دەگەنگە سەنە قويمايمىن. استاناعا قاتىستى دا بىرىزدىلىك بولادى دەگەنگە كۇمانىم باسىم. كانوندىق وقۋلىق جازامىز دەگەنگە دە يلانعىم جوق. كانوندىق وقۋلىق جازۋ دەگەن ءسوز, بۇكىل تاريحتى اقتارىپ تاستاۋ دەگەندى بىلدىرەدى. ال تاريح ەشقاشان اياقتالمايدى, بىتپەيدى. ول ءبىر ءجۇرىپ جاتقان ۇدەرىس.
بىزدە قاراحان مەملەكەتى مەن ءداۋىرى سياقتى تولىپ جاتقان جۇمباق, جازىلماعان دۇنيەلەر بار. ونىڭ اربىرەۋىنە كاسىبي تاريحشىلاردىڭ مەكتەپتەرى وتىرۋ كەرەك. وندا ءبىر-ەكى ادام ەمەس, كادىمگى مەكتەپتەر جۇمىس ىستەگەنى ابزال.
ءتىلشى: سوناۋ ءبىر الاعاي دا بۇلاعاي زامانداردا تالاي قانداستارىمىز شەكارا اسىپ, شەت ەل توپىراعىنا قونىس تەپتى. ەل ەگەمەندىگىن العاننان كەيىن ءتۇرلى باعدارلامالار اياسىندا, اسىرەسە, «نۇرلى كوشتىڭ» كۇشىمەن ءبىرشاما قازاقتار اتاجۇرتقا ورالعانىنان حاباردارمىز. ال سوڭعى كوشى-قون تۋرالى زاڭ جوباسى جونىندە پىكىرلەرىءڭىزدى بىلسەك… بۇل قۇجات وزگە جەردەگى بەس ميلليونعا جۋىق باۋىرلارىمىزدىڭ وتانىنا ورالۋىنا كەدەرگى بولاتىن سىڭايلى…
انەس ساراي: ءبىزدىڭ شەت ەلدەگى قانداستارىمىز قازاقتىڭ نەگىزگى رەزەرۆى دەر ەدىم. ءبىز ىشىمىزدەگى تولدەن ءوسىپ كوبەيە المايتىن حالىق بولدىق. تاۋەلسىزدىك جىلدارى ءبىر ميلليونعا ازەر ارتتىق. وزبەك بەس ميلليونعا كوبەيدى. سوندىقتان باسقا ەلدەگى, اسىرەسە قىتايداعى باۋىرلارىمىزدىڭ ەنشىسىندەگى كۆوتانى الىپ تاستاۋ, «كەلسەڭ, ءوزىڭ كەل» دەۋ – ولاردىڭ جولىنا قويىلعان توسقاۋىل. بۇل قۇجاتتىڭ قۇزىرلى ورگاندار تاراپىنان قالاي ماقۇلدانىپ كەتكەنىنە تاڭىم بار. بالكىم, ەكونوميكالىق داعدارىس اسەر ەتتى مە ەكەن؟..
بىراق ورالماندار تۋرالى العاشقى زاڭ قابىلدانعان تۇستان جاعدايىمىز جامان ەمەس ەدى عوي. ول كەزدە, ءتىپتى ناشار ەدى ءحالىمىز. سونىڭ وزىندە ءبىر ميلليونعا جۋىق ازاماتىمىز اتامەكەنگە كەلدى. ماعان ىشكى دەموگرافيامەن ءوسۋ بولمايتىن نارسە سياقتى كورىنەدى. سەبەبى, كوپ وتباسىنداعىداي ەكى بالامەن ارتپايدى سانىمىز, ءۇش بالامەن جارتى ادامعا عانا كوبەيەمىز. سوندىقتان, ەل بولامىز, جۇرت بولامىز دەسەك, سىرتتاعى قانداستارىمىزدىڭ كەلۋىنە ءمۇمكىندىك تۋعىزۋىمىز كەرەك بارىنشا. كوشى-قون تۋرالى جاڭا زاڭ جوباسىن قايتا قاراۋ كەرەك.
جامبىل ارتىقباەۆ: دەموگرافيا – جالعىز عانا سۇيەنەتىن ءۇمىتىمىز. قازاق سانىنىڭ ءوسۋىن, قازاقتىڭ باسىم بولۋىن تەك دەموگرافيا عانا شەشەدى. وسىعان بايلانىستى انەس اعانىڭ ويىمەن كەلىسەمىن. بۇعان ارنايى بوگەت جاساپ, كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان ارنايى كۇشتەر بار. جانە ولارعا قارسى زيالى قاۋىم اشىق كۇرەسۋ كەرەك. ەگەر دەموگرافيا ماسەلەسى شەشىلمەسە, جاڭاعى ءتىل, تاريح دەپ وتىرعاندارىمىز ەشكىمگە دە كەرەگى جوق. بۇل ءبىزدىڭ ۋاقىتشا اۋەستەنۋشىلىگىمىز بولىپ قالا بەرەدى.
قازىر كۇلىپ ءجۇرمىز عوي وزبەككە. بىزدەگى باياۋ دەموگرافيالىق ءوسۋدىڭ سالدارى كوپ ۇزاماي ۇلتتىڭ قارتايۋىنا اكەپ سوقتىرادى. الداعى ون-ون بەس جىلدان كەيىن مىناداي جوعارعى قارقىنمەن ءوسىپ كەلە جاتقان كورشى وزبەك حالقى ءبىزدى باسىپ وزىپ كەتەدى. قارتايعان ۇلتتى, جان-جاعىنداعى جاس ۇلتتار ءسوزسىز جۇتىپ جىبەرەدى.
سوندىقتان باسقا نارسەگە ءۇمىت ارتا المايمىن. ءبىزدى, ياعني, قازاقتى قازىرگىدەي الاساپىران زاماننان الىپ شىعاتىن تەك قانا – دەموگرافيا. وسىعان قاتتى كوڭىل ءبولۋ كەرەك.
ءتىلشى: ۇلت زيالىلارى قوعامداعى سىزاتتى, پروبلەمانى ەڭ الدىمەن كورەدى, سەزەدى. وسى ورايدا, تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ دامۋىنا, ءوسىپ–وركەندەۋىنە قانداي دا ءبىر كەدەرگى كەلتىرىپ, توسقاۋىل بولىپ جاتقان دۇنيەلەردى اتاپ ايتىپ كورسەتە الامىز با؟
انەس ساراي: شەرحان مۇرتازا «ءبىر كەم دۇنيەسىندە» «مىناۋ ءبىزدىڭ كەمشىلىگىمىز» دەگەندى جۇقالاپ بولسا دا جەتكىزىپ باققان. راسىندا, كەمشىلىك كوپ. الا ءجىپتى اتتامايتىن, ەسىككە قۇلىپ سالمايتىن, جايىلىپ جۇرگەن مالىمىزدى جىلىنا ءبىر رەت ازەر جينايتىن كەرەمەت حالىق ەدىك, نە بولدىق قازىر؟
ەگەمەندىك كەلگەلى جوعارىدان تومەن قاراي ۇرىعا اينالدىق ءبارىمىز. ادامدى ادامگەرشىلىككە, يماندىلىققا ۇيرەتۋ قيىن ەكەن. قانشا تىرىسقانىمىزبەن, تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى ون جىلىندا-اق كەرەمەت حالىق ناعىز باۋكەسپەگە اينالدى. اعايىننىڭ ءوزىن ايامايمىز, مورالدىق ەتيكادان جۇرداي بولدىق. بۇل – ەگەمەندىكتىڭ بىزگە اكەلگەن «سىيى» بولدى. مەن ماڭدايىم تاسقا تيسە دە, وسىدان قۇتىلۋدىڭ جولىن كورە الماي وتىرمىن.
ءبىر قىتاي «قازاققا وق شىعىنداۋدىڭ قاجەتى جوق, اقشامەن ساتىپ الۋ كەرەك» دەپ ايتىپتى. مىنە, ءبىزدىڭ كورشىلەرىمىزدىڭ پىكىرى.
جامبىل ارتىقباەۆ: وسى ارادا «كرىسا-ۆولك» تۋرالى ايتقىم كەلىپ تۇر. ەرتەدە كورابلدەر اعاشتان جاسالعان عوي. ۇلكەن تەڭىزگە شىققان كورابلدى جاڭاعى ەگەۋقۇيرىقتار جەپ قويادى ەكەن. ول كەمەگە تاماقپەن بىرگە كىرىپ, اقىر سوڭىندا اعاشتى دا جەيدى. ودان قۇتىلۋدىڭ امالى جوق كورىنەدى. وعان مىسىق, يت سالا المايسىز. سودان ونشاقتى ەگەۋ-قۇيرىقتى تەمىر تورعا قامايدى ەكەن دە, ابدەن اشىقتىرادى. تۇبى ءبىرىن-ءبىرى جەپ, ەڭ كۇشتىسى عانا قالادى. سول مىقتىنى التىن ساقتاعانداي ساقتاپ, تەڭىزگە شىعاردا بىرگە الىپ شىعادى. الگى ەگەۋقۇيرىقتى كەمەگە قويا بەرگەندە باسقا قانداستارىنىڭ ءبارىن جەيدى قۋىپ ءجۇرىپ. ءسويتىپ كەمەنى كەمىرگىشتەردەن امان ساقتاپ قالادى ەكەن.
شىنىن ايتقاندا, قازىر بىزدە ءدال وسى سياقتى ادامدار بيلىككە كەلدى. تاۋەلسىزدىك العان ۋاقىتتا اۋداننىڭ ءبىر حاتشىسى اكىم بولىپ وزگەرە قالدى. ونىڭ قىزمەتى وزگەرگەنىمەن, تۇيسىگى سول قالپى, وزگەرگەن جوق. وسىندايلار رۋحانياتىمىزدى ەكىنشى قاتارعا ىسىرىپ تاستادى. وسىنداي سانا ءبىرىنشى ورىنعا ماتەريالدىق ماسەلەلەردى شىعارىپ قويدى. سودان كەيىن ازعىنداۋ جولىنا
تۇستىك. ءبىزدىڭ بار نيەتىمىز ماتەريالدىق يگىلىكتەرىمىزدى جاساۋعا اۋىپ كەتتى.
كەز كەلگەن جىگىتتەن «تاۋەلسىزدىك ساعان نە بەردى؟» دەپ سۇراڭىزشى. «پالەن مەيرامحانا اشتىم, تۇگەن كافە اشتىم, وزىمە زاڭعار كوتتەدج سالدىم» دەيدى. ال تاۋەلسىز ەلدىڭ ازاماتى رەتىندە مەن نە بەردىم, حالقىما قىزمەت ەتە الدىم با دەگەن وي جوق باستا. وسىنداي ماسەلەلەر ويلانتادى.
ۇلكەن كونتسەپتۋالدىق قاتەلىكتەردى جىبەردىك قوي دەيمىن. ءبىز تۇيسىك قالىپتاستىرا العان جوقپىز. ءار ازاماتتا «مەن – تاۋەلسىز ەلدىڭ ازاماتىمىن, وسىعان قىزمەت جاساۋىم كەرەك» دەگەن سانا قالىپتاسقان جوق.
راديك تەمىرعاليەۆ: ءبىز قازاققا بارلىق كىنانى ارتا بەرۋىمىزگە دە بولمايدى. مەنىڭشە, بۇل – دۇرىس ەمەس. حالقىمىزدىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى قيت ەتسە, قازاقتى, سونىڭ ىشىندە جاستاردى كىنالاۋعا دايىن تۇرادى. نەگە ءبىز ءوزىمىزدى-ءوزىمىز تۇقىرتا بەرەمىز؟ ءبىز كىمنەن كەمبىز؟ مىسالى, ءحVىىى عاسىردا قازاق, باشقۇرت, قالماق, جوڭعار حالىقتارى ءبىر دەڭگەيدە بولدى. ال, سول حالىقتاردىڭ ىشىندە العا شىعىپ, ازاتتىق تۋىن تىككەندەرى بار ما؟ جوق. تەك قازاق حالقى عانا تاعدىردىڭ تالايىن كورسە دە بۇگىنگى كۇنگە امان-ەسەن جەتىپ, تاۋەلسىزدىگىن الدى.
قالىڭ قازاقتىڭ باسىنان قانداي زامان وتپەدى؟! تالاي رەت تار زامانعا تاپ كەلىپ, «مىڭ ءولىپ, مىڭ ءتىرىلدى». ۇزاق ۋاقىت بويى وتارشىلدىق قامىتىنان بوساي الماي, قاندى قىرعىندى دا, اشكوز اشارشىلىقتى دا كوردى. كەسىر ساياساتتىڭ كەساپاتىنان تۇتاستىعى بۇزىلىپ, شارتاراپقا تارىداي شاشىلدى. بىراق, نەبىر الماعايىپ كەزەڭگە كەزىگىپ, جويقىن كۇشتەرمەن بەتپە-بەت كەلسە دە, قايران قازاق مويىپ, جاسىعان ەمەس. قايتا دارحان دالانىڭ دارا بولمىسىن بويىنا سىڭىرگەن ەر حالىق ءباز-باياعىنشا ورلىگىن جوعالتپاي, رۋحىن بيىك ۇستاپ, ازاتتىققا دەگەن ارمانىن ارقالاپ, العا ۇمتىلىپ كەلەدى. ءبىز حالقىمىزدىڭ بۇل قاسيەتىن ايتىپ, كەيىنگى بۋىنعا ماقتانىشپەن جەتكىزە ءبىلۋىمىز كەرەك. پسيحولوگيا عىلىمى بالانى «سەن الەمدەگى ەڭ اقىلدى بالاسىڭ, سەنىڭ قولىڭنان ءبارى كەلەدى» دەپ ءوسىرۋ كەرەك دەيدى. سوندا عانا بالا ءوز-وزىنە سەنىمدى, رۋحىن بيىك ۇستايتىن ازامات بولىپ وسەدى. ال, كۇندە تۇقىرتۋمەن وسكەن بالا ەرتەڭگى كۇنى بوسبەلبەۋ, جاسىق بولماي ما؟ سوندىقتان قازاقتى الدىمەن ءوزىمىز كوتەرەيىك.
ءتىلشى: قازاق تاۋەلسىزدىگىن الا سالىسىمەن كوشە, اۋىل, اۋدانداردىڭ اتتارىن وزگەرتۋگە بەلسەنە كىرىسىپ كەتتى. ەگەمەندىكپەن بىرگە كەلگەن وسى ۇردىستە ارتىق كەتىپ قالمادىق پا؟
جامبىل ارتىقباەۆ: بىزدە, سولتۇستىك قازاقستاندا وتىز بەس الەكساندروۆكا دەگەن اۋىلدىڭ اتى بولعان. سونداي-اق, جيىرمادان استام نيكولاەۆسكي دەگەن اتاۋ بولدى. كەرەكۋدى سول ماڭداعى قازاقتاردىڭ بارىنەن سۇراساڭ, ءبىراۋىزدان كەرەكۋ دەپ اتايدى. قاراپايىم مىسال: باياناۋىل پاۆلوداردان 250 شاقىرىم جەردە. سول باياناۋىلدان پاۆلودارعا جول تارتقان كەز كەلگەن قازاقتان «قايدا باراسىڭ؟» دەپ سۇراساڭ, باسىم كوپشىلىگى «كەرەكۋگە» دەيدى. ياعني, پاۆلوداردىڭ بۇرىنعى تاريحي اتاۋى بار. سوندىقتان, مۇندا ەجەلدەن تاريحي اتاۋى بار جەرلەردىڭ تاپونيمدەرىن قايتارۋ كەرەك. ەگەر تاريحي اتاۋ جوعالىپ كەتسە, وندا امال جوق.
ال, ەندى ورىس ءبىزدىڭ قۇرامىمىزدا بولعاندىقتان, ولارمەن دە ساناسۋ كەرەك.
بىراق ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ولارعا دا تاڭۋىمىز كەرەك. ءبىز دە ءبىر مەملەكەت, ءبىر مەكتەپ دەگەن جۇيەنى كىرگىزگەنىمىز دۇرىس. ايتپەسە, مىناداي پوليەتنيكالىق جاعدايدا ءبىرتۇتاس مەملەكەتىمىزدى ساقتاپ قالۋ قيىنعا سوعادى. وسى ماسەلەنى ەسكەرۋ كەرەك.
ءتىلشى: ەگەمەن ەلدىڭ بۇگىنگى بۋىنى رۋحسىزدانىپ كەتتى, بايۋ ۇرانىمەن جەتىلىپ كەلە جاتىر دەدىك قازىر عانا. ولاردىڭ رۋحىن ارتتىرۋ ءۇشىن تاريحتىڭ قاي كەزەڭدەرىن جارقىراتا ناسيحاتتاعانىمىز دۇرىس؟
جامبىل ارتىقباەۆ: مەن ءوزىم ءحىح-حح عاسىردىڭ باسىنان باستاۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ماسەلەن, اقمولاعا ءبىرىنشى ءاۆتوموبيلدى الىپ كەلگەن – قوسشىعۇلوۆتار. وسى وڭىردە كامپيت-توقاش فابريكاسىن سالعان – قوسشىعۇلوۆتار. العاشقى مۇسىلمان جاستاردىڭ مەكتەبىن اشقان – تاعى قوسشىعۇلوۆتار… بولشەۆيكتەر ورتەپ جىبەرگەن قىزىل مەشىتتى قايتا سالدىرعان دا سولار. قاراوتكەلدىڭ ورتاسىندا ات شاپتىرىم جەرگە ورنالاسقان ەكى قاباتتى, قىزىل كىرپىشتەن سالىنعان قوسشىعۇلوۆتاردىڭ فابريكاسى قالا جۇرتىنىڭ, اسىرەسە قازاق ازاماتتارىنىڭ ماقتانىشى بولدى. تەك قانا ماقتانىشى ەمەس, بۇل فابريكا قازاق بالالارىن كاسىپكە تاربيەلەيتىن, ەڭبەككە باۋليتىن, كەدەي ازاماتتارعا كۇن كورىس تاۋىپ بەرەتىن ورتالىققا اينالدى.
قوسشىعۇلوۆتار مۇنىمەن شەكتەلمەدى, سول كەزەڭدە قازاق جەرىنە جاڭا ەنىپ جاتقان شەتەلدىك «زينگەر», «سالاماندرا», «ياكور» سياقتى ءىرى كومپانيالارمەن وداقتاسىپ, ولاردىڭ وندىرىستەرىنە كاپيتال سالدى. قازىرگى ورتالىق الاڭداعى «سينە تەمپورە»
عيماراتىنىڭ ماڭدايشاسىندا قوسشىعۇلوۆ دەگەن جازۋ بولعان. مىنە وسىنداي تۇلعالاردى كوتەرۋ كەرەك. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا سوۆەت وكىمەتى ازدىرىپ, توزدىرىپ, قىرىپ جىبەرگەن ارىستارىمىزدىڭ ەسىمىن قايتا ءتىرىلتۋىمىز قاجەت. مىنە, تاربيە وسىلاي قاراپايىم ىستەن باستالادى.
انەس ساراي: وتە دۇرىس ايتىپ وتىرسىڭ, جامبىل. تاريحتا قاتتالعان دۇنيە جاستاردىڭ ساناسىنا جەتپەي قالۋى مۇمكىن. جۇرت كوز الدىندا تۇرعان نارسەنى عانا كورەدى, كوڭىلىنە توقيدى. ال, مەنىڭ قوسىپ ايتارىم, قازىرگى جاستار مەشىتتەرگە كوپ بارادى. دەسە دە ولاردا اللا مەن مۇحاممەد پايعامباردان باسقاسىنا شەك كەلتىرۋگە بولادى دەگەن يدەيا بار. قازاقتىڭ بيلەرى, اۋليەلەرى, اقىندارى ولار ءۇشىن دىنگە ەش قاتىسى جوق.
نەگىزى, مۇسىلمان ءدىنى العاش قانات جايعاندا بابا تۇكتى شاشتى ءازىز, ارىستان باب, ياسساۋي, قاراحان سەكىلدى وڭتۇستىكتەگى باپتار, رۋ كوسەمدەرى كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن. سوندىقتان بۇگىنگى بۋىن ساناسىندا وسى بابالارىمىزدىڭ سالماعىن ارتتىرۋىمىز كەرەك. ويتكەنى, ءبىز مۇسىلمان ءدىنىن ۇستانا وتىرىپ, اتالار رۋحىن جوعالتپاعان حالىقپىز. ءدىني ۋاعىزداردا ولاردىڭ ەسىمدەرىن تومەندەتپەۋ, جوعالتپاۋ قاجەت. تازا اراب بولۋ – ءبىزدىڭ مىندەتىمىز ەمەس. بالكىم, بۇل يسلام قاعيداتتارىنا ساي كەلمەس, سوندا دا ەل ءۇشىن قانىن, جانىن قيعان بابالار رۋحىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.
جامبىل ارتىقباەۆ: مەنىڭ ويىمشا, تاۋەلسىزدىك دەگەن رۋحاني ءبىر دۇنيەتانىمدىق كونستانتا سياقتى. سەزىم, ءتۇيسىنۋ دەگەن ماسەلەلەر بىزگە جەتپەيدى. سوعان بايلانىستى ناتيجە دە قالىپتاسادى. تاۋەلسىز ەلدىڭ ازاماتىمىن دەگەن تۇيسىك, سەزىم بولسا عوي. ءبىز تاۋەلسىزدىككە ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس ارقىلى كەلگەن جوقپىز. قازاق حالقى كەشەگى پاتشا زامانىندا مەملەكەتسىزدەندىرۋ ساياساتىنان ءوتتى. ورتاق حاندىق بيلىك جويىلدى. ودان كەيىن ۇلىستارداعى حاندىق بيلىك جويىلدى. اعا سۇلتاندىق جويىلدى. سودان كەيىن ءبىز رەۆوليۋتسيا الدىندا تەك بولىستىق بيلىكتە عانا قالدىق. سونىڭ ءوزى جاقسى ەدى الاش ارىستارىنىڭ تۋىنا مۇمكىندىك بەردى. ال, كەڭەس زامانىندا ءبىزدى, ءتىپتى قۇلعا اينالدىرىپ جىبەردى. قۇلدى قۇل باسقاراتىن بولدى.
ءتىلشى: ءتىل دەدىك, ءدىن دەدىك, ءدىل دەدىك, كوپتەگەن ماسەلە قاۋزالدى. جاقىندا عانا وتكەن ءبىر جيىندا «قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل» دەگەن جاڭا زاڭ قابىلدايىق دەگەن وي ايتىلدى. مۇحتار شاحانوۆ, تولەن ابدىك سىندى اعالار قولدادى مۇنى. سوندا بىزدە مىناداي وي تۋعان-دى: ەگەر اڭگىمە تەك زاڭ قابىلداۋعا تىرەلسە, «قازاقستانداعى مەملەكەت قۇراۋشى نەگىزگى ۇلتتىڭ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭ قابىلداساق قايتەدى… سونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ءتىلى, ءدىنى, ءدىلى, ءبىلىمى, ەكونوميكاسى,
باسقا دا ۇلتتىق ماسەلەلەر قامتىلسا دەگەن. سىزدەردىڭ كوزقاراستارىڭىز قالاي?
جامبىل ارتىقباەۆ: ازىرگە مۇنداي زاڭ قابىلداۋعا ءالى ەرتە دەپ ويلايمىن. قابىلدانىپ جاتقان زاڭدار كوپ, بىراق جۇمىس جاسامايدى.
قازىرگى ۋاقىتتا اركىم ۇلت ءۇشىن ءوز قولىنان كەلگەن شارۋاسىن اتقارۋ كەرەك…
P.S. ءبىزدىڭ قولدان كەلگەن شارۋامىز – وسى.
باسقوسۋدان تۇيگەنىمىز دە وسى – ءار قازاق ۇلتىنىڭ وركەندەۋى, ءوسۋى جولىندا قولىنان كەلگەنىن ىستەۋ كەرەك!
قىمبات توقتامۇرات, گۇلميرا ايماعانبەت, اسحات رايقۇل
