1991 جىلى تاۋەلسىزدىگىن جاريالاي وتىرىپ, دەموكراتيالىق دامۋ جولىنا تۇسكەن قازاقستان الەمدىك ەكى ءىرى قاۋىمداستىق – بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى مەن ەۋروپالىق قاۋىپسىزدىك ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا مۇشەلىككە كىردى. ادام ءومىرىن, قۇقىلارى مەن بوستاندىعىن قوعامنىڭ باستى قۇندىلىعى رەتىندە بەكىتتى. قازاقستان قوعامىنىڭ پوليمادەنيەتتى, پوليەتنوستى, پوليكونفەسسيالى جاعدايىندا الەۋمەتتىك ارتەكتى توپتاردىڭ تەڭ قۇقىلارىن قامتاماسىز ەتۋ, بارلىعىن ورتاق مۇددە اياسىندا جۇمىلدىرىپ, ۇلت قالىپتاستىرۋ, قوعامدىق كەلىسىم مەن تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ سياقتى كۇردەلى مىندەتتەر ايقىندالدى.
اتالعان مىندەتتەرگە وزەك بولعان الەۋمەتتىك قۇندىلىقتار قوعام سۇرانىسىنان تۋىنداعان قاجەتتىلىك رەتىندە ستراتەگيالىق مانگە يە بولدى. 130-دان اسا ەتنوس وكىلدەرى مەن ءتۇرلى دىندەر باس قوسقان ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىنىڭ كۇردەلى جاعدايى ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق قارىم-قاتىناستار سالاسىندا سىندارلى ساياسات جۇرگىزۋ كەرەكتىگىن مىندەتتەدى. بۇل ورايدا شەتەلدىك تاجىريبە دە زەردەلەندى.
الەم كەڭىستىگىندە مۇنداي قوعامداردى باسقارۋدىڭ بىرنەشە مودەلى قالىپتاسقان. قازاقستان قوعامىنىڭ دەموگرافيالىق, گەواۋماقتىق, مادەني-تاريحي ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى شەتەلدىك تاجىريبەنى كوشىرىپ قولدانۋ مۇمكىن بولمادى. سونداي-اق, اتالعان ۇلگىلەردىڭ قايسىسى بولسا دا داعدارىستى جاعدايدا ەدى.
اسسيميلياتسياعا نەگىزدەلگەن ساياسات قوعامداعى سانى از ەتنوستاردىڭ ەتنومادەني بولمىسىن جويۋدى ماقسات ەتەدى. وسىلايشا, اسسيميلياتسيا وبەكتىسىنە ەكى تاڭداۋ بار: ار-نامىسىن جوعالتۋ نەمەسە ۇلتتىڭ ءولۋى. ايگىلى عالىم ل.ن.گۋميلەۆ مۇنداي جاعدايدا مەملەكەتتىڭ دە ۇتىلاتىندىعىن جەتكىزەدى: ءوز ەتنومادەني بولمىسىن جوعالتقان توپتار نەگىزىندە ەكىجۇزدى, مەملەكەتتى شىنايى قولدامايتىن, جاساندى ازاماتتىق ۇستانىمداعى توپ پايدا بولادى. ولاردىڭ سىرتقى ءىس-ارەكەتى عانا قاداعالانسا, ىشكى كوڭىل-كۇيلەرىن رەتتەۋ مۇمكىندىگى جوعالىپ, ۇلت قالىپتاستىرۋ مىندەتى السىرەيدى. قوعامدا اشىق نارازىلىقتار دا ورىن الىپ, تۇراقتىلىققا زيان كەلەدى.
«قايناما قازان» نەمەسە «سالات» جانە مادەني پليۋراليزم ۇلگىلەرى دە ەتنوستاردىڭ مادەني سۇرانىستارىن قاناعاتتاندىرۋ جانە قوعامدى ىنتىماقتاستىرۋ مىندەتتەرىن اتقارۋدا دارمەنسىزدىك تانىتتى. اتالعان ۇلگىلەردىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىن زەردەلەپ, ەلدىڭ مادەني-تاريحي ورنىققان قۇندىلىقتارىن جاڭعىرتا وتىرىپ, قازاقستان وزىندىك ۇلگى قالىپتاستىردى. ول – سانالۋاندىلىق سيپاتىنداعى بىرلىكتى تانىستىراتىن قازاقستاندىق ۇلگى.
اتالعان ۇلگىنىڭ قالىپتاسۋىندا جانە مازمۇندىق-قۇرىلىمدىق دامۋىندا نەگىزگى ءرول اتقارعان فاكتور – ەلباسى فەنومەنى. ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان-اق ماسەلەنىڭ ماڭىزدىلىعىن كۇن تارتىبىنە قويعان ەلباسى حالىققا ارناعان ءاربىر جولداۋىندا ەلدى سابىرلىلىققا, تولەرانتتىلىققا, بىرلىككە شاقىردى. ەل زاڭناماسىن قوعامدىق كەلىسىم مەن تۇراقتى دامۋدى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتاپ, بيلىك ورگاندارىنىڭ قىزمەتىن اتالعان قۇندىلىقتار تۇرعىسىنان رەتتەپ وتىردى.
1992 جىلى قازاقستان حالقىنىڭ كەزەكتى فورۋمدارىنىڭ بىرىندە جاساعان بايانداماسىندا ەلباسى: «…حالىقتار دوستىعىن قازاقستاندىقتاردىڭ بىرنەشە ۇرپاعى قالىپتاستىردى. بۇگىنگى تاڭدا, تاريحىمىزدى قايتا تارازىلاۋ كەزىندە, بۇل بايلىقتى جوعالتۋعا, ينتەرناتسيوناليزمنىڭ يگى داستۇرلەرىن جوققا شىعارۋعا حاقىلى ەمەسپىز. ولار سوڭعى ون جىل بويىندا جانە پارتيالىق نۇسقاۋمەن قالىپتاسقان جوق. …قازاقستانعا بۇل حالىقتار بارلىق جاعدايدا ءوز ەركىمەن قونىستانباعان. ء…بىزدىڭ جەرىمىز بارلىعىن جىلى قابىلداپ, مىڭداعان ادامداردىڭ تۋعان ۇيىنە اينالدى. بۇل جاعدايدا قازاق ۇلتى, ونىڭ اشىقتىعى, عاسىرلاردان كەلە جاتقان قوناقجايلىق جانە بەيبىت كورشىلەستىك داستۇرلەرى ەڭ شەشۋشى ءرول اتقاردى. بىرلەسكەن ەڭبەك, اعا ۇرپاقتىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرتپاشىلىقتى ەڭسەرۋ, كۇندەلىكتى تۇرمىستىق تىرشىلىك پەن مەرەكەلەر ارقىلى رەسپۋبليكا حالىقتارىنىڭ قازىرگى كەلبەتىن تانىستىراتىن وزىندىك ورتاق دۇنيەسى قالىپتاستى» دەپ, تاريح پەن تاعدىر ورتاقتىعى جاعدايىندا قازاقستاندىق ورتاق مادەنيەت پەن باۋىرلاستىق ۇستانىم قالىپتاسقاندىعىن ايتىپ, ەل بىرلىگىنىڭ تۇعىرناماسىن انىقتاپ بەردى. بارلىق ەتنوستاردى بوداندىقتان ەندى ارىلعان قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ جاڭعىرۋ ۇردىسىنە تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا دا شاقىردى.
ماسەلەنىڭ ءوز دەڭگەيىندە شەشىمىن تابۋى ءۇشىن بيلىك پەن ازاماتتىق قوعامنىڭ ءوزارا ءىس-ارەكەتىن قالىپتاستىرۋدىڭ ءتيىمدى تەتىكتەرىن قاراستىردى. فورۋمداردىڭ بىرىندە مۇنداي شەشىمدى ەلباسى بىلاي ۇسىنادى: «ءبىز كۇندەلىكتى ءار ادامنىڭ, ءار حالىقتىڭ جانە ءار ۇلتتىڭ داۋىسىن ەستيمىز بە؟ وكىنىشكە قاراي, ءاردايىم ولاي ەمەس. ء…بىز جاڭا قوعامدىق ينستيتۋت – قازاقستان حالىقتارىنىڭ كەلىسىمى جانە بىرلىگى اسسامبلەياسىن قۇرا الامىز. ول جالپىحالىقتىق ۇلتارالىق كەلىسىمدى بەكىتۋ مىندەتىن شەشەتىن ساياسي ەمەس, ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم بولار ەدى».
وسىلايشا, كوپ ۇزاماي 1995 جىلى ناۋرىزدا ەلباسى جارلىعىمەن «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى» ينستيتۋتى قۇرىلىپ, ىسكە قوسىلدى. مەملەكەتتىك ەتنوساياساتتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ باستى بۋىنى بولىپ تابىلاتىن اسسامبلەيا بۇگىنگى تاڭدا 800-دەن اسا ەتنومادەني بىرلەستىكتەردىڭ باسىن قوسقان ءىرى ازاماتتىق قوعامدىق قۇرىلىم رەتىندە ورنىقتى. قۇرامى ءارتۇرلى ەتنوس وكىلى بولىپ تابىلاتىن 400-گە تارتا ازاماتتان قۇرالعان اسسامبلەيانىڭ باستى ماقساتى – قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋ, ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتىك-ازاماتتىق سايكەستىگىن قالىپتاستىرۋ. سول سەبەپتى اتالمىش قۇرىلىم تەك ەتنوستاردىڭ مۇددەسىن عانا ەمەس, ەڭ الدىمەن, حالىقتىڭ مۇددەسىن بىرتۇتاستىقتا تانىستىرادى.
قازاقستاندىق اسسامبلەيانىڭ ارتىقشىلىعى – ونىڭ قۇرامىندا قازاقتاردىڭ دا بولۋى (ماسەلەن, قىرعىز اسسامبلەياسى قۇرامىندا قىرعىزدار جوق). مۇنداي شەشىم ەل بىرلىگىن نىعايتۋعا, ەڭ الدىمەن, قازاقتاردىڭ مۇددەلى بولۋى كەرەكتىگىن تۇسىندىرەدى. سونداي-اق, ەل بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن اسسامبلەيا اياسىندا, ءبىرىنشى كەزەكتە, قازاقتىڭ ءوزىنىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋ مىندەتى دا ايقىندالادى. اتا-قونىسىندا مەملەكەت قۇرىپ وتىرعان قازاق حالقىنىڭ ەتنومادەني بىرلىگىن نىعايتۋ, ۇلتتىق-ەتنيكالىق سايكەستىگىن قالىپتاستىرۋ ارقىلى عانا وزگە ەتنوستاردى قازاقتىڭ ماڭىنا توپتاستىرىپ, ىرگەسى بەرىك ەل بولۋعا بولادى. حالىقتىڭ بىرلىگى – ەڭ الدىمەن, قازاقتىڭ بىرلىگى.
ەلباسىنىڭ توراعالىق ەتۋى اسسامبلەيانىڭ مارتەبەسىن اسقاقتاتىپ, ونىڭ ازاماتتىق ءارى بيلىكتىك رەسۋرستارعا قولجەتىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. اسسامبلەيا – ەلباسىنىڭ قوعاممەن ەتنوسارالىق قاتىناستار سالاسىنداعى ماسەلەلەر بويىنشا كەڭەسەتىن الاڭى. بۇل الاڭعا مەملەكەت باسشىسى بيلىكتىك قۇرىلىمداردى دا تارتىپ, قوعامدىق كەلىسىم مەن تۇراقتىلىق ماسەلەلەرىنىڭ جالپىلىق سيپاتىن ۇعىندىرىپ, ارىپتەستىگىن نىعايتتى.
اسسامبلەيانىڭ ەڭ جوعارعى ورگانى بولىپ تابىلاتىن جىل سايىن وتەتىن سەسسيا وتىرىسىندا ەل تاعدىرى ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلەلەر تالقىلانىپ, حالىقتىق شەشىم قابىلدانادى. ونىڭ وكىلدەرى كوتەرگەن پروبلەمالار ورتاعا سالىنىپ, زەردەلەنەدى. بيلىك ورگاندارىنا ارنايى تاپسىرمالار بەرىلەدى. جۇمىستىڭ ساپالى جۇرگىزىلۋىنە بەلگىلى عالىمدار مەن ساراپشىلاردىڭ باسىن قوسقان عىلىمي-ساراپشىلىق كەڭەس قولداۋ كورسەتەدى.
اسسامبلەيانىڭ اتقارۋشى ورگانى بولىپ تابىلاتىن حاتشىلىق رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىنىڭ قۇرىلىمدىق ءبولىمى رەتىندە ۇيىمداستىرىلىپ, اتقارۋشى بيلىك سالاسىندا كەڭ ۋاكىلەتتىلىككە يە بولىپ وتىر. جەرگىلىكتى دەڭگەيدە دە ءوڭىر اكىمدەرىنىڭ توراعالىق ەتۋىمەن وبلىستىق (استانا, الماتى قالالارىنىڭ) اسسامبلەيالار قىزمەت ەتۋدە. ولاردىڭ اتقارۋشى ورگاندارى – حاتشىلىقتار اكىمدەر اپپاراتىنىڭ قۇرىلىمدىق ءبولىمى بولىپ, جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىككە ارالاسقان.
ەل بىرلىگى يدەياسى زاڭنامالىق تۇعىرىن دا بەكىتىپ كەلەدى. قازاقستان كونستيتۋتسياسىنىڭ كىرىسپەسى «ءبىز قازاقستان حالقى..» دەپ باستالا وتىرىپ, ۇلتىنا, تىلىنە, دىنىنە, ت.ب. بەلگىلەرىنە قاراماستان, بارلىق ازاماتتاردىڭ تەڭ قۇقىلىعىن بەكىتىپ, ەل بىرلىگى يدەياسىن ورنىقتىردى.
2008 جىلى «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى تۋرالى» زاڭ قابىلدانىپ, اتالعان قۇرىلىمنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن انىقتاسا, 2010 جىلى ەل بىرلىگى دوكتريناسى قابىلدانىپ, قازاقستان حالقى بىرلىگىنىڭ مازمۇندىق بولمىسىن بەكىتتى. سانالۋاندىلىق سيپاتىنداعى بىرلىك يدەياسى مەملەكەتتىك ۇلتتىق ساياساتتىڭ نەگىزگى وزەگىنە اينالدى.
2007 جىلى اسسامبلەيا زاڭ شىعارۋ ىسىنە قاتىسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولىپ, كونستيتۋتسيالىق نەگىزىن جەتىلدىردى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ماجىلىسىنە قحا اتىنان 9 دەپۋتات سايلانا وتىرىپ, وكىلدىكتى ورگاندا حالىق مۇددەسىن بىرتۇتاستىقتا تانىستىرۋعا جول اشىلدى. بۇگىندە پارلامەنتتە قحا دەپۋتاتتىق توبى قۇرىلىپ, ءوز قۇرامىنا ساياسي پارتيالاردىڭ فراكتسيا مۇشەلەرىن دە بىرىكتىرگەن. سول ارقىلى ساياسي پارتيالاردى ەل بىرلىگى يدەياسىنىڭ اياسىندا توپتاستىرىپ, ورتاق ماقسات جولىندا ىنتىماقتاستىرۋدىڭ جالپىحالىقتىق پلاتفورماسى قالىپتاستى.
قوعام وكىلدەرىن ورتاق كوزقاراس پەن ۇستانىمعا كەلتىرىپ, قايشىلىقتاردىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا مەملەكەتتىك ەتنوساياساتتىڭ يمپەراتيۆتەرى دە قابىلداندى. سونىڭ نەگىزىندە, ەڭ الدىمەن, ۇعىمدىق اتاۋلارعا ساراپتاما جاسالىپ, قازاقستاندىق تۇسىنىك نەگىزدەلدى.
ەلدىڭ ىشكى مازمۇندىق-قۇرىلىمدىق جۇيەسىن جاساۋمەن قاتار سىرتقى ساحناداعى ءرولىن كوتەرۋدە دە ەلباسىنىڭ ەڭبەگى ەرەن. دۇنيەجۇزى قاۋىمداستىعىنا قازاقستاندى تانىستىرا وتىرىپ, ونىڭ وزىندىك دامۋ جولى بار ەكەندىگىن ۇعىندىردى. باتىس پەن شىعىس وركەنيەتىنىڭ ارالىعىندا ورنالاسسا دا, مادەني-تاريحي دامۋ بارىسىندا ولاردىڭ ىقپالىندا قالماي, كوشپەندىلىك وركەنيەتتىڭ ءوزىندىك مازمۇنىن ساقتاپ قالعان, ۇلتتىق بولمىسىنىڭ ەۋرازيالىق باعىتىن جاڭعىرتقان قازاقستاندىق جولدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن مويىنداتتى.
بۇگىندە ەلىمىزدىڭ دامۋى جاڭا بەلەستەرگە كوتەرىلىپ, الەمدىك دەڭگەيدەگى باستامالارعا جول اشتى. يادرولىق جاپپاي قىرىپ جويۋ قارۋىنان باس تارتىپ, بەيبىت كەڭىستىك قالىپتاستىرۋ, حالىقتار دوستىعى مەن جالپىادامزاتتىق دامۋدى ۇلىقتاۋ, وڭىرلەر مەن وركەنيەتتەردى رۋحاني-مادەني جاقىنداستىرۋ, «G-گلوبال» جوباسى نەگىزىندە جاھاندىق دامۋدىڭ داعدارىسىن رەتتەۋ, ت.س.س. يگى باستامالار حالىقارالىق قارىم-قاتىناستار دامۋىنا جاڭا سەرپىن بەردى.
تالعات جاقيانوۆ,
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى
مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى,
الەۋمەتتانۋ عىلىمىنىڭ كانديداتى
