استانادا انا مەن بالانىڭ دەنساۋلىعىن قاداعالايتىن ەمدەۋ, دەنساۋلىق ساقتاۋ ورىندارى از ەمەس. مەديتسينانىڭ دامۋى مەن دارىگەرلەردىڭ بىلىكتىلىگىنىڭ ارتۋىنا ساي قازىر باس قالادا انا مەن بالانىڭ ومىرىنە قاتەر توندىرەتىن سەبەپتەر ازايدى. قالا اكىمى جەڭىس قاسىمبەكتىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك, جىل سايىن ەلوردادا 33 مىڭنان اسا ءسابي دۇنيەگە كەلەدى.
ەمدەۋگە دە تاجىريبە كەرەك
بالالار دەنساۋلىعى جانە ولاردىڭ ساۋ دەنەلى ءوسىپ-جەتىلۋى – بۇكىل الەم باسا نازار اۋداراتىن نەگىزگى ءتۇيىن. «ادام مىڭ جاسامايدى, ۇرپاعىمەن مىڭ جاسايدى» دەپ تۇيىندەگەن حالقىمىز ۇرپاقتىڭ دەنساۋلىعى مەن ءتالىم-تاربيەسىنە ايرىقشا كوڭىل بولگەن. قازىرگىدەي مەديتسينالىق ورىندار جوق كەزدە قازاق دالاسىندا ايەلدەردى بوساندىراتىن, بالالاردىڭ اۋرۋىن قازاقى ادىسپەن ەمدەيتىن كورگەنى كوپ, قولى شيپالى ادامدار بولعان. ولار حالقىمىزدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان حالىقتىڭ مەديتسيناسىنا سۇيەنە وتىرىپ, بالالاردى سىرقاتىنان ايىقتىرىپ, قاتارعا قوسىپ وتىرعان. قازىردە كەيبىر سىرقاتتاردى ءالى دە قازاقى ەمدەۋ جولىمەن ساۋىقتىرىپ جۇرگەن ەمشى-دارىگەرلەر دە جوق ەمەس. سونىڭ ءبىرى – كۇلزيحان شەتكارىمقىزى.
كورشىلەرى «ەمشى اپا» دەپ اتاپ كەتكەن كۇلزيحان استانانىڭ ىرگەسىندە تۇرادى. قىتايدا اۋداندىق اۋرۋحانادا 30 جىلعا جۋىق قىزمەت ىستەگەن ول بالا دەنساۋلىعىنا قاتىستى كوپتەگەن تاجىريبە جيناقتاعان. اسىرەسە, قازاقى ەم-دوم مەن وسى زامانعى ەمدەۋدى ۇشتاستىرا داۋالايتىن ول تالاي بالانى سىرقاتىنان ايىقتىرىپتى.
– مالشى بالالارىنىڭ كوبى شەتپە, ىلمە سياقتى اۋرۋلارمەن اۋىرىپ كەلەدى. ونى قىتايدا اس قورىتۋ جۇيەسى بۇزىلعان دەپ ەمدەيدى. كەيدە ءتىپتى انتيبيوتيكتەر قۇيىپ, ءدارىنى ءۇستى-ۇستىنە سابالاپ بەرىپ جاتسا دا, بالانىڭ ىستىعى قايتپاي, قۇسىپ, ءىشى ءوتىپ جاعدايى اۋىرلاي تۇسەدى. سونداي كەزدە شەتپەسىن قيىپ, ىلمەسىن ءۇزىپ بەرىپ جولعا سالاتىنمىن. شىنىن ايتايىن, ول جاقتىڭ جاڭا زاماندىق مەديتسيناسىندا دا, بۇل جاقتىڭ مەديتسيناسىندا دا شەتپە, ىلمە دەگەن ۇعىم جوق. استاناعا كەلگەلى دە تالاي بالانىڭ شەتپەسىن قيدىم, – دەيدى كۇلزيحان اپا.
– قازاق اۋىلدارىندا شەتپە قياتىن ارناۋلى ادامدار بولادى. قوزىنىڭ قوس كىندىك اۋرۋىن دا تاجىريبەلى مالشىلار ءوزى ەمدەپ جازىپ الادى عوي, ءدال سول سياقتى حالىق اراسىندا شەتپەنى ەمدەيتىن ادامدار بولادى. مەنىڭ اكەم دە شەتپە قيۋدىڭ شەبەرى ەدى. مەن سول كىسىدەن ۇيرەنىپ, ونى وسى زاماندىق ەمدەۋ ادىسىمەن ۇشتاستىردىم, – دەيدى ول.
– قازىر مەديتسينانىڭ دامىعانى راس. استانادا بالالار اۋرۋىن ەمدەيتىن اۋرۋحانالار دا جىلدان جىلعا كوبەيىپ كەلەدى. بىراق بۇل ورتالىقتار دا ارعىدان جالعاسىپ كەلە جاتقان حالقىمىزدىڭ ەمشىلىك ونەرىن ەسكەرمەيدى. وتاشىلىق, شەتپە قيۋ, ىلمە ءۇزۋ, بۇلاۋعا سالۋ سياقتى ەمدەۋ تاسىلدەرىن نەگە قولدانباسقا؟ قازاقتىڭ حالىق ەمىندە دە قاسيەت بار. ونى وسى زامانعى ەمدەۋ تاسىلمەن دە بىرلەستىرۋ كەرەك, – دەيدى كۇلزيحان شەتكارىمقىزى.
شەتپە دەگەن نە؟
شەتپە – بالالاردا كوپ كەزىگەتىن سىرقاتتىڭ ءبىرى. ول تۋا شەتپە, جەل شەتپە, قان شەتپە, الا شەتپە دەپ تورتكە بولەدى. تۋا شەتپە بالانىڭ ىشتەن شەتپە بولىپ تۋعانىن مەڭزەسە, جەل شەتپە كوبىندە اس قورىتۋ جولىنىڭ, اسقازان-ىشەك قىزمەتىنىڭ السىزدىگى جانە ىشتە جۇرگەن كەزدە جەل تيۋ, انانىڭ كىندىگىنەن وتكەن سۋىق پەن تەر قاتۋدان دا پايدا بولادى. ال قان شەتپە بالالاردا ىستىق-سۋىق الماسۋىنىڭ قالىپسىزدىعى مەن قان اينالىستىڭ توسقىندىققا ۇشىراۋى سەبەبىنەن بولادى, تۇقىم قۋالايدى, بالانىڭ اكە-شەشەسى بالا كەزىندە شەتپە بولعان بولسا, ولاردان تۋعان بالانىڭ شەتپە بولۋ ىقتيمالدىعى دا جوعارى بولادى, سونداي-اق ءتۇرلى ۆيرۋستىڭ جانە باكتەريانىڭ جۇعۋىنان دا قان شەتپە پايدا بولادى.
– شەتپە بولعان بالالار كوبىندە مازاسىزدانىپ, شالقالاپ جىلايدى, كەرىلىپ, قولدى-اياققا توقتامايدى. ءىشى ىرمەكتەنىپ ءوتىپ, ىشكەنىن قۇسادى, دەنە قىزۋى كوتەرىلىپ, اسقا تابەتى تارتپايدى, مەيىرى قانىپ ەمبەيدى جانە بەسىككە جاتپاي بەزەكتەپ جىلايدى. شەتپەسى اسقىنعاندا دەنەسى كوگەرىپ تارعىلدانادى, كوزىنىڭ, ەرنىنىڭ اينالاسى كوكشىل تارتادى. ءىشىنارا بالالاردا ءبىر اياعى ءبىر اياعىنان قىسقارادى (بالانى ەتپەتىنەن جاتقىزىپ, قىلتا سىزىعىن ءبىر-بىرىنە تۋرالاعاندا ەكى اياعى ءبىر-بىرىنە قىسقا كورىنەدى), بۇل – دەنەنىڭ تىتىركەنۋى مەن قان اينالىسىنىڭ جاقسى بولماۋى سەبەبىنەن بولاتىن جاعداي. جەل شەتپەنى ۋاعىندا ەمدەمەسە, قان شەتپەگە اينالادى. قان شەتپەنى ۋاعىندا قيماسا, بالا ءولىپ قالۋى دا مۇمكىن. شەتپەنىڭ بۇل تۇرىنە جاڭا تۋعان نارەستەدەن تارتىپ, 10 جاسقا دەيىنگى بالالار دا شالدىعادى, – دەيدى كۇلزيحان شەتكارىمقىزى.
كۇلزيحان اپانىڭ ايتۋىنشا, قان شەتپە بولعان بالاعا ۋكول-ءدارىنىڭ ءونىمى بولمايدى. مۇنداي بالانى ۋاقىتتى وتكىزبەي دەرەۋ شەتكەن ءجون. ونى شەتكەندە قان تامىر قۋالاپ, قازان تولماستىڭ ۇستىنەن جانە ەكى بۇيىردەن شەتەدى. قولتىقتىڭ استىندا وكپەنىڭ تۇسىندا ەكى كوك تامىر بولدى, وسى ەكى تامىردىڭ سۇبە قابىرعادا تۇيىسكەن جەرىنەن شەتەمىز. وسىلاي ىستەگەندە دەنەدە ىركىلگەن, ۇيىعان قان لەزدە تاراپ, بالا دەرەۋ تىنىشتالىپ, سەرگي قالادى. شەتپە قيعان كەزدە «قان تارتۋ» دەگەن ۇعىم بار, ياعني شەتپەسىن قياتىن كەزدە بالانى اناسى نەمەسە اكەسى, جاقىن ادامدارى, جۇرەگى جۇمساق ادامدار ۇستاماۋى كەرەك. ولار ۇستاسا, قان شىقپاي قويادى.
ايتا كەتەيىك, شەتپەنى بالالاردا ۇنەمى كەزىگەتىن كەيبىر سىرقاتتاردان ايىرا ءبىلۋ جانە دۇرىس شەتۋ ەرەكشە ماڭىزدى. جەل شەتپە بولعان بالانىڭ كۇتىمىن جاقسارتىپ, تاقىل-تاقىل ازىقتاندىرىپ, دەنەسىن تاراپ, كوپ سىلاۋ كەرەك. تىم قالىڭ كيىم كيگىزبەي, قوڭىر سالقىن ۇستاۋ كەرەك. كوكباۋىردى قۋاتتاپ, ىشەك قىزمەتىن جاقسارتاتىن دارىلەردى بەرۋ, بالانىڭ دەنەسىن ءبىر ۋاق قۇرعاق ۇنمەن تاراپ تۇرسا نەمەسە تۇزى بار سارى مايمەن كۇندەلىك سىلاسا دا جەل شەتپە بولعان بالا تەز جازىلىپ كەتەدى. بۇعان كۇش بەرمەيتىن, جەل شەتپەنىڭ اسقىنعان ءتۇرى بولسا, لاق سويىپ, توق ىشەگىن بالانىڭ كىندىگىنە قويادى. مۇنان سىرت, بالانىڭ ىشىنە قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىن قويۋ, سارى ماي سالىنعان قارىندى تارتۋ جانە ءنىلى شىعاتىن كوك شۇبەرەككە وراۋ سياقتى ەم-دومدار دا بار.
ەسكەرسەڭ, ەم بولار
قازىر كۇلزيحان شەتكارىمقىزىنا كەلىپ بالاسىن ەمدەتىپ, شەتپەسىن قيدىرىپ, جابىسقان جاۋىرىنىن اشتىرىپ قايتاتىن جاس انالار از ەمەس. كۇلزيحان اپانىڭ ۇيىنە اڭگىمەلەسكەلى بارعان ءبىز دە ءبىراز جايعا كۋا بولدىق.
– استانانىڭ الماتى اۋدانىندا تۇرامىن. بالام تۋىلعالى شىرقىراپ جىلاي بەردى. ءوزىمىز قاراستى ەمحاناعا اپارسام, دارىگەرلەر «ىشىندە جەل بار» دەپ ەكى-ءۇش ءتۇرلى ءدارى جازىپ بەردى. ول ءدارىنى بەرسەم, بىرەر ساعات تىنىشتالادى دا, قايتا جىلايدى. باسقا دارىگەرلەرگە دە اپارىپ كوردىم, ءبارىنىڭ ايتاتىنى جەل. كۇندىز كۇلكى, تۇندە ۇيقىدان قالىپ, ابدەن قالجىراپ جۇرگەندە «ەمشى اپا بار» دەپ ەستىپ وسى كىسىگە كەلدىم. «جەل شەتپە ەكەن جاۋىرىنى دا جابىسقان» دەپ ەمدەپ ەدى, سول كۇننەن باستاپ جىلاعانى ازايدى. ۇيقىسى دا تىنىش, – دەيدى سانات ەسىمدى 4 ايلىق ءسابيى بار جاس كەلىنشەك.
– ايەل ادام ەكىقابات كەزىندە كوكونىستى كوپ جەسە دە بالا جەل شەتپە بوپ تۋادى. قازىرگى جاستار ەكىقابات كەزىندە دەنساۋلىققا كوڭىل بولمەيدى, كىندىگى اشىق جۇرەدى, كىندىگىنەن سۋىق وتكەن ايەلدىڭ بالاسى دا اۋرۋشاڭ, ءالسىز تۋىلادى. مىنا كەلىنشەك تە ەكىقابات كەزىندە «عىلىمي جولمەن» تاماقتانىپ, كوكونىستى كوپ جەگەن ەكەن. ۋاعىندا سىلاماعان سوڭ, جاۋىرىنى دا جابىسىپ قالىپتى, – دەدى كۇلزيحان اپا.
– بۇرىن بالانى بەسىككە سالۋعا قارسى ەدىم. قازاقى ەم دەگەندى دە بىلمەيتىنمىن. ال قازىر مىنا بالامدى بەسىككە بولەپ ءجۇرمىن. تۇزعا شومىلدىرۋ, قويدىڭ مايىمەن سىلاۋدى دا ەمشى اپادان ۇيرەندىم. بەسىككە بولەپ, ىشىنە سارىماي سالىنعان قارىننىڭ قۇرىشىن تارتقان كۇنى بالام راحاتتانىپ ۇيىقتايدى-اي كەلىپ, – دەپ ءسوز قوستى سانات.
– قازاق جاڭا تۋعان بالانى قىرقىنان شىققانشا ءبىر كۇن تۇزدى سۋعا, ءبىر كۇن سابىندى سۋعا سالىپ, قۇيرىق مايمەن سىلايدى. بالانىڭ جاۋىرىنى جابىسىپ قالسا دا جىلاي بەرەدى. سوندىقتان «ءوس-ءوس» دەپ سىلاپ قول اياعىن جازىپ وتىرۋ كەرەك. وتكەن جىلى «بالام شىرىلداپ جىلاي بەرەدى, دارىگەردىڭ بەرگەن ءدارىسى كومەكتەسپەدى. ۇيقى جوق جۇرگەنىمە نەشە اي بولدى, كومەكتەسىڭىزشى, اپا» دەپ ءبىر جاس كەلىنشەك كەلدى. ءوزى قازاقشانى ازەر سويلەيتىن ورىسشا وقىعان ايەل ەكەن. بالاسى قان شەتپە ەكەن. ماعان شەتپەسىن قيدىردى. ءۇش جەردەن شەتىپ جىبەرگەندە بالا جايلانىپ سالا بەردى. جاقىندا سول كەلىنشەك بالاسىن كوتەرىپ كەلىپ, راقمەت ايتىپ قايتتى. بۇرىن قازاق تىلىنە دە مۇرنىن شۇيىرەتىن سىلقىم قازاقشا ەمنىڭ قاسيەتىنە تاڭ قالىپ, تاڭداي قاعىپ وتىر. ماقتانعانداي بولمايىن, مەن مۇنى قازاقى ءداستۇرلى ەمدەۋدىڭ دە كەرەمەتى بارلىعىن اڭعارتۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن, – دەپ كۇلزيحان شەتكارىمقىزى اڭگىمەسىن دوعاردى.
