مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ VIII سايلانعان پارلامەنتتىڭ ءبىرىنشى سەسسياسىنىڭ اشىلۋىندا ءسوز سويلەگەن كەزدە «حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى ءۇشىن تۇرعىن ءۇي – ەڭ وزەكتى ماسەلە. ماعان ازاماتتاردان كۇن سايىن جۇزدەگەن ءوتىنىش كەلەدى. ونىڭ ىشىندە قولجەتىمدى باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋدى سۇراعان حاتتار وتە كوپ. بۇل تۇيتكىل مەملەكەت تاراپىنان مۇمكىندىگىنشە شەشىلىپ جاتىر. تاعى دا قايتالاپ ايتامىن, مەملەكەت شىن مۇقتاج ادامدارعا عانا جاردەم بەرەدى. تۇرعىن ءۇي ساياساتى نارىقتاعى احۋالعا تىعىز بايلانىستى. سوندىقتان ءبىز وسى سالاداعى ساياساتىمىزدى قايتا قاراپ, ونىڭ مەيلىنشە ءادىل ءارى يكەمدى بولۋىن قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك» دەپ باسا ايتقان ەدى.
الەۋمەتتىك دامۋ قارقىنىنىڭ ۇدەۋى مەن ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى بىرتىندەپ جوعارىلاۋىنا ساي, تۇرعىن ءۇي ماسەلەسى دە كورنەكىلەنە تۇسەتىنى بەلگىلى. ويتكەنى تۇرعىن ءۇي ماسەلەسى تۇرعىنداردىڭ ءومىر ساپاسىمەن عانا بايلانىستى بولىپ قويماي, ءبىر ەلدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىمەن, الەۋمەتتىك تۇراقتىلىعىمەن دە بايلانىستى. سوندىقتان باسپانا ماسەلەسىن شەشىپ, تۇرعىن ءۇي سالاسىن دامىتۋدىڭ ماقساتى دا حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن ارتتىرۋ, تۇرعىن ءۇي نارىعىندا سۇرانىس پەن ۇسىنىس اراسىنداعى تەپە-تەڭدىككە قول جەتكىزۋ, سونداي-اق ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ دامۋىنا دەم بەرۋ بولىپ سانالادى.
قازاقستاندا جۇرتتىڭ باسا نازار اۋدارىپ وتىرعان, ۇزاق ۋاقىتتان بەرى ۇيلەسىمدى شەشىم تاپپاي كەلە جاتقان ماسەلەنىڭ ءبىرى وسى تۇرعىن ءۇي ماسەلەسى ەكەنى راس. سەبەبى تۇرعىن ءۇي باعاسى كۇن ساناپ ارتپاسا, ارزانداعان ەمەس. تابىسى كۇنكورىس كوزىنەن ارتىلمايتىن كوپشىلىكتىڭ قالتاسىنا يپوتەكانىڭ ءوزى ارتىق سالماق. ارينە, تۇرمىسى تومەن وتباسىلار مەن جالعىزباستى انالارعا مەملەكەت تاراپىنان جەڭىلدىك قاراستىرىلعان. بىراق ءبارىنىڭ ماسەلەسىن باعدارلاما شەشىپ جاتىر دەپ تاعى ايتا المايمىز.
العاشىندا «2005-2007 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك تۇرعىن ءۇي باعدارلاماسى», ودان كەيىنگى جىلدارى دا جالعاسىن تاپقان «2008-2010 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك تۇرعىن ءۇي باعدارلاماسى» دا كۇن وتكەن سايىن سيىرقۇيىمشاقتانىپ كەتتى. كەيىن «قولجەتىمدى باسپانا-2020» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اتقارىلدى. وعان قاتىسۋدىڭ نەگىزگى شارتى – «تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكىندە» جەكە شوتىڭىزدىڭ بولۋى جانە دە كەمىندە ءۇش جارىم جىل بويى تۇراقتى تۇردە اقشانىڭ اۋدارىلىپ وتىرۋى. سونىمەن قاتار, «5-20-25», «7-20-25», «جاس وتباسى», «باقىتتى وتباسى», «اسكەري باسپانا», «نۇرلى جەر» باعدارلامالارى اتقارىلعانمەن, ول دا حالىقتىڭ قاعاناعىن قارىق, ساعاناعىن سارىق قىلا العان جوق. نەگە؟
ەڭ باستىسى, حالىقتىڭ كىرىسى تومەن, بانكتىڭ ءوسىمى وتە جوعارى, تۇرعىندارعا ءتيىمدى دەگەن «وتباسى بانكتىڭ» پايىزدىق مولشەرلەمەسىنىڭ ءوزى 5 پايىزدان كەم ەمەس. دەمەك, تۇرعىن ءۇي سالاسىنداعى قيىنشىلىقتى تەك ۇكىمەتتىڭ جەڭىلدىك ساياساتىنا عانا سۇيەنىپ شەشۋگە بولمايدى, كەرىسىنشە, باسپانا ماسەلەسىن شەشۋدىڭ حالىققا ءتيىمدى باسقا دا جولىن قالىپتاستىرىپ, ونى جىل سايىن كەمەلدەندىرىپ وتىرۋ كەرەك سياقتى.
ءىرى قالالاردا قانشاما تۇرعىن ءۇي سالىنعانمەن, ونىڭ كوبىن تاعى دا بايلار ساتىپ الىپ جاتىر. دەمەك, بايلارعا سالىناتىن سالىقتى كوبەيتۋمەن قاتار, ءبىر باسىندا 2-دەن ارتىق ءۇيى بار تۇرعىندارعا سالىناتىن مۇلىك سالىعىن دا كوبەيتۋ كەرەك
«وتباسى بانك» اق – ەلىمىزدەگى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق جۇيەسىن جۇزەگە اسىراتىن جالعىز بانك. ارينە, باسقا بانكتەر ارقىلى دا ءۇي الۋعا بولادى, الايدا ولاردىڭ نەسيە ءوسىمى وتە جوعارى بولعاندىقتان, كوپ ادامنىڭ قالتاسى كوتەرە بەرمەيدى. سوندىقتان دا ءۇي الۋعا قۇلشىنعان ازاماتتاردىڭ كوبى الدىمەن وسى «وتباسى بانكىن» جاعالايدى.
ءبىزدىڭ ەل قارىزدى قىتايدان, تاجىريبەنى ەۋروپادان الۋعا ادەتتەنگەن. جوعارىدا ايتىلعان «وتباسى بانكىنىڭ» ءتيىمدى ساياساتى دا – ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ۇلگىسى. الايدا بۇل الەمدەگى ەڭ ءتيىمدى ءارى ءوسىمى ەڭ تومەن ءتاسىل ەمەس. سەبەبى جاپونيادا ءۇي نەسيەسى 2 پايىزبەن بەرىلسە, قىتايدىڭ «تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ قورى» ءادىسىنىڭ دە ارتىقشىلىعى كوپ.
قىتايدا بانك ارقىلى ءۇي الۋدىڭ 2 جولى بار, ونىڭ ءبىرى 7 پايىز وسىممەن بەرىلەتىن بيزنەستىك كرەديت بولسا, ەكىنشىسى – ءوسىم مولشەرى 4,2 پايىزعا كەلەتىن تۇرعىن ءۇي جيناق قورى ارقىلى بەرىلەتىن نەسيە. قازاقستاندا «وتباسى بانكىنەن» باسقا بانكتەن ءۇي الۋ ءۇشىن نەسيە الساڭىز, ءوسىمى 12 پايىزدان 23 پايىزعا دەيىن بارادى. وعان سالىق, قىزمەت وتەۋ (كوميسسيا) اقىسى سياقتى شىعىمداردى قوسساڭىز, الدى 25 پايىزعا تاياپ جىعىلادى دەپ ايتۋعا بولادى. ال قىتايدا تۇرعىندار سول 7 پايىز ءوسىمنىڭ ءوزىن سالماق ساناپ, كوبىندە «تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ قورى» ارقىلى ءۇي الۋعا تىرىسادى. الايدا ونىڭ دا شارتى بار, ياعني بۇل جولمەن ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرى, كاسىپورىن, سەرىكتەستىك جۇمىسشىلارىنىڭ ءۇي الۋىنا مۇمكىندىگى بار. قىزمەتكەردىڭ نەمەسە جۇمىسشىنىڭ جالاقىسىنان اي سايىن 5 پايىز ۇستاپ قالىپ, جۇمىس بەرۋشى ورىن (مەكەمە, ۇيىم, سەرىكتەستىك) ونىڭ ۇستىنە ءدال سونداي سومادا اقشا قوسىپ, جۇمىسشىنىڭ جەكە شوتىنا سالىپ وتىرادى. قىزمەت ىستەگەن جىلىڭ ۇزارىپ, جالاقىڭ وسكەن سايىن قور اتىنان جەكە شوتقا تۇسەتىن قارجى دا مولايىپ وتىرادى. باسپانا العىسى كەلگەندەر ءۇيدىڭ جالپى باعاسىنىڭ 30 پايىزىن تولەگەننەن كەيىن, «تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ قورى» ارقىلى 4,2 پايىزبەن 30 جىلدىق مەرزىمگە دەيىن (زەينەتكە شىعۋعا تاياعاندا نەمەسە زەينەتكەرلەرگە بۇل نەسيە بەرىلمەيدى) نەسيە راسىمدەۋىنە بولادى. ەگەر جەكە شوتىڭىزداعى «تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ قورى» ارقىلى جيناقتالعان اقشا اي سايىنعى تولەمگە جەتەتىن بولسا, بانك سول شوتتان اۆتوماتتى تۇردە اي سايىن تولەم سوماسىن ۇستاپ قالىپ وتىرادى, ال جەتپەسە, جالاقىسىنان ۇستەمەلەپ تولەيدى. بۇل قارجىنى ءۇي اشەكەيلەۋگە, ءۇي سالۋعا جۇمساۋعا دا مۇمكىندىك بار. زەينەتكە شىققان سوڭ شىعارىپ الۋعا دا بولادى. قىتاي, مىنە, وسى ءتاسىل ارقىلى بۇكىل قىزمەتشى, جۇمىسشىلارىنىڭ ءۇي ماسەلەسىن شەشىپ وتىر. بۇل قىزمەت ىستەيتىن جاستاردىڭ باسپانالى بولۋىنا دا وتە ءتيىمدى. بىزدىڭشە, قازاقستانعا دا وسى ءادىستى سىناپ كورۋگە بولاتىن سەكىلدى. سەبەبى جاستار قاشانعى جالعىز «وتباسى بانكىنىڭ» كەزەگىن كۇتەدى؟ ونىڭ دا كەيبىر كەرەعار شارتى بار: دەپوزيت اشقانىڭا 3 جىل تولۋى ءارى الاتىن ءۇيدىڭ جالپى باعاسىنىڭ جارتى اقشاسى جينالعان بولۋى شارت. ەڭ قىزىعى, دەپوزيت اشقانىڭا 3 جىل تولعان بولسا دا, ءۇي الۋعا 2-3 ميلليون اقشاڭ جەتپەي تۇرسا دا, ءسوزسىز, ءۇي باعاسىنىڭ جارتىسىن نەسيەمەن الۋىڭ كەرەك. ەڭ تۇسىنىكسىز جەرى – وسى. نە ءۇشىن جەتپەي تۇرعان بولىگىنە نەسيە بەرىلمەي, ءسوزسىز ءۇي باعاسىنىڭ جارتىسىن نەسيەگە جاتقىزۋ كەرەك؟ الدا-جالدا دەپوزيت اشقانىنا 3 جىل تولماي تۇرىپ ءۇي الاتىن بولسا, 3 جىلعا تولماعان مەرزىم ىشىندەگى ءوسىمنىڭ ءوزى ۋداي قىمبات. ماسەلەن, دەپوزيت اشقانىنا 1 جىل بولعان سالىمشى 10 ميلليون تەڭگەگە ءۇي الماقشى بولىپ, ءۇيدىڭ جارتى باعاسى – 5 ميلليون تەڭگەنى تولەسە دە, نەسيەگە العان 5 ميلليون تەڭگەنى العاشقى 2 جىلدا كەمىندە 8,5 پايىزبەن ەكى ەسەلەپ تولەۋگە ءماجبۇر. بىلايشا ايتقاندا, دەپوزيت اشقان مەرزىمىڭىز 3 جىلعا تولماعانى ءۇشىن الدىن الا تولەگەن 5 ميلليون اقشاڭىزدىڭ ۇستىنەن 8,5 پايىز ءوسىم بەرۋگە نەمەسە تولماعان 2 جىل ءۇشىن 5 ميلليون تەڭگەنىڭ ءوسىمىن 17 پايىز بويىنشا تولەۋگە مىندەتتى. تولماعان 2 جىلى ءۇشىن العان نەسيەسىنە 8,5 نەمەسە 10 پايىز ءوسىم تولەسە ءبىر ءسوز, ەكى ەسەلەگەندەي 17 پايىزعا شىعارۋ قاراپايىم حالىق ءۇشىن اقىلعا قونىمسىز. ەكىنشىدەن, بۇل – جاڭادان باس قۇراپ, ءۇي العىسى كەلەتىن جاستار ءۇشىن ۇلكەن كەدەرگى. سوسىن دا ولار 3 جىل بويى بانكتىڭ جەڭىلدىگىن كۇتىپ, ءۇي جالداپ تۇرۋعا ءماجبۇر. قازاقستاندا ءۇي الۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ساياساتى دەلىنگەن جۇيەنىڭ ءوزى وسىنداي… ال «7-20-25» باعدارلاماسى ءۇي الۋعا تالپىنعان كەز كەلگەن تۇرعىنعا بۇيىرا بەرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە, «ارىق اتقا قامشى اۋىر» دەگەندەي, 7 پايىزدىق ءوسىمى دە جوعارى. قارىزعا باتقان قازاقستاندىقتاردىڭ ءۇيدىڭ قۇلىنا اينالىپ بارا جاتقانىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا.
تاعى ءبىر ەسكەرەتىن ءماسەلە, قازاقستاندا ءۇي كىرىس كوزىنە اينالعان. ياعني كەدەيلەر مەن قاراپايىم حالىقتىڭ ءبىر باسپاناعا قولى جەتپەي جۇرسە, ال بايلار مەن اقشاسى بارلار ءۇش-تورتتەن, ءتىپتى ودان دا كوپ ءۇي الىپ, ونى جالعا بەرۋ ارقىلى دا تابىس تاۋىپ وتىر. بۇل جاعداي تۇرعىن ءۇي باعاسىنىڭ قىمباتتاۋىنا, تۇرعىن ءۇيدىڭ جەتىسپەۋشىلىگىن تۋدىرۋدا. ءىرى قالالاردا قانشاما تۇرعىن ءۇي سالىنعانمەن, ونىڭ كوبىن تاعى دا بايلار ساتىپ الىپ جاتىر. دەمەك, بايلارعا سالىناتىن سالىقتى كوبەيتۋمەن قاتار, ءبىر باسىندا 2-دەن ارتىق ءۇيى بار تۇرعىندارعا سالىناتىن مۇلىك سالىعىن دا كوبەيتۋ كەرەك. بۇل ماسەلەدە بىزگە قىتاي تاجىريبەسى اۋاداي قاجەت. ويتكەنى ءۇي تۇرعىن سالاسىنداعى جاسىرىن پايدانىڭ جولىن كەسپەي, حالىققا باسپانا ەشقاشان قولجەتىمدى بولمايدى.
