ءبىزدىڭ قوعام بالاعا قاتىستى قىلمىستان كۇڭىرەنىپ تۇر. تۋا سالا دارەتحاناعا لاقتىرۋ, زورلاۋ, ءولتىرۋ, ساتۋ, ەڭبەگىن قاناۋ, ەرتە جۇكتىلىك, سۋيتسيد دەپ ءتىزىلىپ كەتە بەرەدى. قۇزىرلى ورگاندار ءار قىلمىستىڭ تۇپكى سەبەبىمەن ەمەس, زاردابىمەن كۇرەسەدى. ادامدار كىنالىنى ىزدەۋگە قۇمار. سوندا تىعىرىقتان شىعاتىن جول قايسى؟ جاھاندانعان زاماندا قاتەر مەن قىلمىستىڭ قاقپانىنىڭ اۋزىندا قالعان ءالسىز ۇرپاقتى كىم, قالاي قورعايدى؟ وسى جانە وزگە دە تاقىرىپتار بويىنشا سەنات دەپۋتاتى (ەلىمىزدەگى گەنەرالدىق شەنى بار جالعىز ايەل), قر ايەلدەر ءىسى, وتباسى جانە دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى ساۋلە ايتپاەۆامەن سۇحباتتاستىق.
بالانى كىمنەن قورعايمىز؟
– ساۋلە مۇحانبەديانقىزى, شىمكەنتتەگى بالانى زورلاۋ وقيعاسى قوعامدى ءدۇر سىلكىندىردى. بۇل قىلمىستىق ءىستىڭ اقىرى نە بولدى؟ نەلىكتەن قۇزىرلى ورگاندار وسى قىلمىس حالىققا اشكەرە بولعاننان كەيىن ارەكەتكە كوشتى. بالاعا قاتىستى قىلمىسقا كەلگەندە نەگە ءبىز سەبەپتەرىمەن ەمەس, زاردابىمەن كۇرەسەمىز؟ مۇنداي ماسقاراعا ەتى ءولىپ كەتكەن قوعامدا بالالاردى قالاي قورعايمىز؟
– «قوعامنىڭ ەتى ءولىپ كەتتى» دەگەن الەۋمەتتىك جەلىدەگى پىكىر كىمدىكى؟ ال قوعامنىڭ جانتۇرشىگەرلىك قىلمىسقا بەيجاي قاراماۋىنىڭ ءوزى مۇنداي ماسقاراعا توزە المايتىنىن كورسەتتى. وسى قىلمىستىق ءىس بويىنشا ساراپتاما تاعايىندالدى. ونىمەن ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ رەسپۋبليكالىق سوت ساراپتاماسى ورتالىعىنىڭ ماماندارى اينالىسۋدا. ءار بالانىڭ قۇقىعىنا نەمقۇرايدى قارامايتىن جانداردىڭ ءبارى وسى «ءىستىڭ» اقىرىنىڭ نەمەن بىتەتىنىن باقىلاپ وتىر. قۇزىرلى ورگاندار ءتيىستى ءىس-شارالاردى اتقارۋدا. مۇنداي قىلمىستىڭ بولۋىنا نە سەبەپ؟ مەنىڭشە, قوعامدا يدەولوگيا جوق. ءار بالاعا ءوز اناسىنداي, اكەسىندەي قاراۋعا ءتيىسپىز. بۇرىن مۇعالىم سومكەسىن دۇرىس جيناماعان وقۋشىعا تالاپ قويۋشى ەدى. بۇگىن بالاعا ارتىق سۇراق قويۋدان دا يمەنەدى. ويتكەنى قازىر كوپ اتا-انا قيت ەتسە پوليتسياعا جۇگىرەدى. مىسالى, سول زورلىق كورگەن بالانىڭ سۇلەسوق تۇرىنە مۇعالىم نەگە نازار اۋدارمادى؟ ماسەلەنىڭ ءتۇپ-تامىرى تەرەڭدە جاتىر. ءبىز ءار نارسەگە كىنالى ادامدى ىزدەي باستايمىز. ءوزىمىزدى كىنالى دەپ سەزىنبەيمىز. كۇردەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى – وسى. «سەبەپپەن ەمەس, زاردابىمەن كۇرەسەدى» دەگەن ساۋالدى دۇرىس قويدىڭىز. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە زاڭدىق نەگىزدە بارلىق ماسەلە شەشىلگەن. ءتيىستى زاڭدار قابىلداندى, حالىقارالىق كونۆەنتسيالاردىڭ بارىنە قوسىلدىق. بالالاردى قورعاۋعا قاتىستى ارنايى 15 زاڭىمىز بار. سول زاڭداردا قۇزىرلى ورگاننىڭ نە ىستەۋ كەرەكتىگى اپ-انىق جازىلعان. ياعني, بالالاردى قورعاۋ مەحانيزمى بار. جىل سايىن ەلىمىزدەگى بالالاردىڭ جاعدايى تۋرالى بايانداما جاريالانادى. وندا بالاعا قاتىستى مالىمەتتىڭ ءبارى بار. الەۋمەتتىك كومەكتىڭ جول كارتاسى جاسالعان, ناقتى ناتيجەسىن كورەتىنىمىز انىق. مۇنداي قىلمىس نەگە كوبەيدى؟ قاراپ وتىرساق, قازىر ەسەيگەن ۇرپاق سوناۋ 90-شى جىلدارداعى قۇلدىراۋدى كوزىمەن كورگەندەر. مۇعالىم مەكتەپتەن, دارىگەر اۋرۋحانادان كەتىپ, كۇنكورىس قامىمەن بازار جاعالادى. اكە-شەشەسىنىڭ وسى جانتالاسىن كورىپ وسكەن بالالار اقشا تابۋدى ءبىرىنشى ورىنعا قويدى. دەمەك, بالالاردى كىنالاۋ – ورىنسىز. بالانى قورعاۋ شىرىلداپ دۇنيەگە كەلگەنى ساتىنەن باستالادى. ونى تۋدىرعان ادامنان, ءوزىنىڭ تاسباۋىر اناسىنان قورعاۋىمىز كەرەك.
جاھانتوردى جۇگەندەيمىز بە, بالامىزدى باقىلايمىز با؟
– قازىر مىڭداعان بالا جاھانتوردا «وتىر». ول ادام ءولتىرۋ, زورلىق-زومبىلىق, پورنوگرافيا جانە باسقا دا بەيادەپ, لاس اقپاراتقا تولى. بۇل جەردە مەملەكەت بالانى قورعاۋدا قانداي ساياسات جۇرگىزگەنى ءجون؟ زاڭ قابىلداۋ ماسەلەنى تولىق شەشپەيتىنى انىق.
– مەنىڭ بىلۋىمشە, بالالاردىڭ زاڭسىز كونتەنتكە قولجەتىمدىلىگىن شەكتەيتىن زاڭناماعا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەر ماجىلىستە تالقىلانۋدا. بالالارعا قاتىستى زورلىق-زومبىلىق, ۇرىپ-سوعۋ, ەرتە جۇكتىلىك سياقتى فاكتىلەر تۋرالى زاڭدى بۇزۋشىلارعا جاۋاپكەرشىلىك ەنگىزىلەدى. 2017 جىلى 29 جەلتوقساندا «ءبىلىم بەرۋ تۋرالى» زاڭعا وزگەرىس ەنگىزىلدى. سوعان سايكەس, ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارى بايلانىس وپەراتورلارىنان سۇزگىدەن وتكەن قاۋىپسىز عالامتوردى ساتىپ الۋعا مىندەتتەلدى. سونداي-اق قر وتباسىلىق جانە گەندەرلىك ساياسات تۇجىرىمداماسىن جۇزەگە اسىرۋ ءىس-شارالارىنا سايكەس, بالالاردى عالامتورداعى زياندى اقپاراتتان قورعاۋ ءۇشىن اتا-انالارعا اقپاراتتىق كۋرس ازىرلەندى. الايدا بۇعان اتا-انالار: «قولىمىز تيمەيدى», «ۋاقىتىمىز جوق» دەگەن ءۋاج ايتۋى مۇمكىن. توي-دۋمانعا بارۋعا ۋاقىت تاباتىن ۇلكەندەردىڭ ءوز بالاسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى دارىسكە بارۋعا نيەتىنىڭ جوقتىعىنا قىنجىلامىن. شىندىعىن ايتساق, اتا-انا مەن بالانىڭ اراسى الشاقتادى. كىتاپ وقيتىندار ازايىپ بارادى. داستارحان باسىندا بىرگە اس ءىشىپ وتىرىپ, بالاسىنا قاۋىپسىزدىك تۋرالى ايتۋعا بولادى عوي. بىرەۋ شاي ىشسە, ەكىنشىسى ۇيالى تەلەفونعا تەلمىرىپ وتىرادى. «ساقتانساڭ ساقتايمىن» دەگەن ناقىل ءسوزدى نەگە ۇمىتتىق؟ ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىزدى قايتا جاڭعىرتۋ كەرەك.
وسىعان وراي پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىمەن ءبىلىم بەرۋ جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىكتەرى «ساندج» قوعامدىق قورىمەن بىرلەسىپ جۇرگىزگەن ساۋالنامانىڭ قورىتىندىلارىن مىسالعا كەلتىرەيىن. ساۋالناما نە كورسەتتى؟ «بالالار بوس ۋاقىتىن قالاي پايدالانادى؟» دەگەن ساۋالعا 12-15 جاس ارالىعىنداعى بالالاردىڭ 30, 70%-ى «عالامتوردا, الەۋمەتتىك جەلىلەردە وتىرامىن» دەپ جاۋاپ قاتقان. ول تۇگىلى, بالاباقشاداعى بالاقايلاردىڭ ءوزى سمارتفونمەن عالامتوردى پايدالانا الادى. 20 %-ى عالامتوردان الىنعان ديسكىدەن كينو كورەدى ەكەن. مۇنىڭ ارتى نە بولارى بەيمالىم. ساۋالناماعا قاتىسقانداردىڭ 21,9%-ى – اۋلادا فۋتبول وينايدى, سەكتسيالارعا بارادى, 16%-ى سۋرەت سالادى, شاحمات وينايدى, مۋزىكامەن اۋەستەنەدى, 11,9%-ى كلۋبتارعا, بي كەشتەرىنە بارادى, 2,8%-ى اقشا تابادى. ءبىر تاڭ قالارلىعى, 1,9%-ى «بوس ۋاقىتىم جوق!» دەپ ءۇزىلدى-كەسىلدى جاۋاپ بەرىپتى. سوندا ولار نەمەن اينالىسادى؟ ءبىز ءۇشىن ءار بالا ماڭىزدى. ءار بالا – ۇلتىمىزدىڭ كەلەشەگى, ۇلتتىق كاپيتالىمىز. ەرتەڭىمىزدىڭ نە بولاتىنى وسىدان كورىنەدى ەمەس پە؟ قۋانتارلىعى سول, بالالاردىڭ 43,9%-ى «ساباق وقيمىن, ءوز كۇشىممەن ءبىلىمىمدى جەتىلدىرەمىن» دەپ جازىپتى. ءۇي تاپسىرماسىن ۇيدە جازادى ەمەس پە؟! بۇرىن اتا-انا بالاسىنا سىرتتان كەلەتىن جاعىمسىز نارسەدەن ساقتاناتىن-دى. ال بۇگىن ونداي قاۋىپ ەكرانداعى اقپاراتپەن كەلەدى. اتا-اناسى كۇنى بويى جۇمىستا بولعاندا بالاسى ۇيدە نەمەن اينالىسادى؟ «كوك كيت» وقيعاسى ەسىڭىزدە شىعار. 2017 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا عالامتوردا «كوك كيت» دەپ جازىپ ىزدەۋ تەتىگىن باسقان 1883 ادام تىركەلسە, ناۋرىز ايىندا بۇل كورسەتكىش 930 150-گە كوبەيگەن. اقپارات قانداي جىلدامدىقپەن تارالاتىنىن باعامداي بەرىڭىز. «كوك كيت» توبى جاس بالالاردى ءوزىن-ءوزى ولتىرۋگە يتەرمەلەگەن وقيعالاردىڭ دالەلدەنبەگەنىنە قاراماستان, ىشكى ىستەر مينيسترلىگى اتا-انالارعا ءوز بالالارىنىڭ ۆيرتۋالدى ومىرىنە باقىلاۋ جاساۋعا كەڭەس بەردى. بۇل ۇسىنىستىڭ نەگىزى بار. تاعى دا «ساندج» قوعامدىق قورى جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرگە كوز جۇگىرتەلىك. سۇراۋ سالىنعان 17-19 جاستاعى بوزبالا مەن بويجەتكەندەردىڭ 45,70 پايىزىنىڭ اكە-شەشەسى بالاسى كومپيۋتەردە قانداي ونلاين-ويىنداردى وينايتىنىنا نازار اۋدارادى ەكەن. 59%-نىڭ اتا-اناسى قانداي سايتتاردى كورەتىنىن, 65%-ى الەۋمەتتىك جەلىلەردە كىممەن حات جازىساتىنىن بىلگىسى كەلەتىنىن ايتقان. ورتا ەسەپپەن العاندا اتا-انالاردىڭ 81%-ى بالالارىمەن عالامتورداعى قاۋىپسىزدىك تۋرالى سويلەسەتىنى انىقتالدى. الايدا كوپ بالالى وتباسىلاردا بۇل كورسەتكىش 67,2%-دى قۇراعان. ءبىز تەك عالامتور تۋرالى ايتتىق. بۇدان باسقا ەلەكتروندىق ءتاۋەلدىلىك (ۇيالى تەلەفونعا, الەۋمەتتىك جەلىلەرگە-رەد.), عالامتورداعى سەرفينگكە تاۋەلدىلىك دەگەن بار.
شىندىعىنا كەلسەك, بالالار قازىر نە كورەتىنىن, قانداي بەينەويىندار وينايتىنىن بىلمەيمىز. سول سەبەپتەن ۇيدە اتا-اناسى, مەكتەپتە مۇعالىمى بالامەن اڭگىمە وتكىزۋگە, قاداعالاۋعا مىندەتتى. سىنىپ ساعاتى دەگەندى قالپىنا كەلتىرۋىمىز كەرەك. اۋىلداعى مەكتەپتەردە تەگىن سپورت ۇيىرمەلەرىن قايتا اشايىق. ءار بالامەن اشىق, جىلى سويلەسكەندە عانا ماسەلەنى تۇسىندىرە الامىز.
بالا ءسۋيتسيدتى اتا-اناسىن قورقىتۋ ءۇشىن جاسايدى
– بالالار ءسۋيتسيدى بويىنشا ەلىمىز تمد-دا الدىڭعى ورىنداردىڭ ءبىرىن يەلەنەدى. بۇل قىلمىستى ازايتۋ ءۇشىن قانداي ناقتى قادامدار جاساعان ءجون؟ مىسالى, ەلوردالىق پروكۋرورلار بالانىڭ اتا-اناسىن جازالاۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس ايتتى. ءسىز بۇعان نە دەر ەدىڭىز؟
– ويلاپ قاراساق, بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمى ەمەس. مىسالى, ءبىر وتباسىنداعى بالا عالامتورداعى ازعىرۋدىڭ قاقپانىنا ءتۇسىپ قالدى دەلىك. جوعارىدا ايتقانىمىزداي, اتا-اناسى باقىلاۋسىز قالدىردى. بىراق بالا سۋيتسيد جاساعىسى كەلمەدى. ونى يتەرمەلەدى. كىم كىنالى؟ بۇدان بولەك جاعداي دا بار. اكە-شەشەسى بالاسىنا ويىنشىق جانە باسقا دا سۇراعان نارسەسىن ساتىپ الۋدان باس تارتتى. ال بالا مۇنداي جاعدايعا دايىن ەمەس. سۋيتسيدكە باردى نەمەسە جاساۋعا ارەكەت ەتتى. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى, بۇل – ۇلكەن قايعى. «جىعىلعاننىڭ ۇستىنە جۇدىرىق» دەپ اتا-اناسىن جازالاساق نە بولماق؟ الگى بالا ءومىر بويى ءوزىن كىنالايدى. اتا-اناسى جامان بولسا, بالاسىن ايامايدى. بۇدان قوعام نە ۇتادى؟ نەمەسە قىلمىستىق جازاعا تارتىلعان اكەسى نە اناسى تەمىر تورعا توعىتىلادى. باسقا بالاسى جەتىم قالادى. ەگەر دە اتا-اناسى قاساقانا ءوز بالاسىن سۋيتسيدكە ماجبۇرلەسە, قىلمىستىق كودەكسىمىزدە ارنايى باپپەن جازالانادى. ونىڭ ماجبۇرلەگەنى فاكتى, وقيعا, ماتەريالدارمەن تولىق دالەلدەنگەن جاعدايدا تۇرمەگە قامالادى. قانداي جازاعا تارتىلاتىنىن سوت شەشەدى. دەمەك, بالاعا دۇرىس تاربيە بەرۋدى ءبىرىنشى ورىنعا قويۋىمىز قاجەت. بالا ومىردەگى كەز كەلگەن جاعدايعا دايىن بولۋى ءتيىس. سۋيتسيد بويىنشا قازاقستان تمد-دا الدىڭعى ورىن الادى دەگەنمەن كەلىسپەيمىن. باس پروكۋراتۋرانىڭ قۇقىقتىق ستاتيستيكا جانە ارنايى ەسەپ كوميتەتىنەن الىنعان رەسمي دەرەكتەردى كەلتىرەيىن. 2016 جىلى ەلىمىزدەگى جاستاردىڭ دامۋ كورسەتكىشتەرى جازىلعان جاھاندىق يندەكس جاريالاندى. وسى قۇجاتتا قازاقستان بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر ءسۋيتسيدىنىڭ الدىن الۋ بويىنشا 7 مەملەكەتتىڭ اراسىنان 2010-2015 جىلدارى 10%-عا العا جىلجىعانى ايتىلعان. ال ۋكرايناداعى جاعداي – 9%-عا, ازەربايجاندا 8%-عا ناشارلاعان. مەنىڭشە, بالالار سۋيتسيد ولىمگە اپاراتىن جول ەكەنىن تۇسىنە بەرمەيدى. كوپتەگەن سۋيتسيدتەردىڭ سەبەبى بىرەۋ: بالا اتا-اناسىن قورقىتقىسى كەلىپ, ارەكەت جاسايدى. ۇيالى تەلەفون ساتىپ اپەرمەگەنى ءۇشىن, كينوعا جىبەرمەگەنى ءۇشىن سۋيتسيد جاساماقشى بولادى. بۇل ماسەلە كەلەسى جولى شەشىلەتىنىن تۇسىنبەيدى. مويىنعا سالاتىن تۇزاق, ىشەتىن ءدارى ولىمگە الىپ باراتىنىن بىلمەيدى. دەمەك, اتا-انا مەن بالانىڭ اراسىنداعى سەنىم, جاندى بايلانىس جويىلىپ بارادى دەگەن ءسوز. بۇدان ءبىزدى قۇتقاراتىن ءبىر عانا جول بار. ول – اتانىڭ اقىلىمەن, انانىڭ سۇتىمەن بەرىلەتىن سالت-داستۇرلەرىمىزدى ءار بالانىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ, كۇندەلىكتى ۇستانۋ. قازاق بالانى بۇرىن قالاي تاربيەلەدى؟ قازىر قالاي تاربيەلەيدى؟ ءار بالا – شاڭىراقتىڭ, ۇلتتىڭ باقىتى. وندا نەگە جاس قىزدارىمىز, ايەلدەرىمىز ونى تۋا سالا دارەتحاناعا تاستاپ كەتەدى. قۇزىرلى ورگاندار تاۋىپ العاندا: «اسىراۋعا مۇمكىندىگىم بولمادى», «تۇراتىن ءۇيىم جوق» دەگەن ءۋاج ايتادى. ال ءبىزدىڭ اتا-انالارىمىز قالاي ءومىر ءسۇردى؟ قانداي قيىندىق بولسا دا, ەش مويىعان جوق. كيىز ۇيلەردە ءومىر ءسۇردى, ءبىر بولمەدە 10 ادام جاتىپ, ۇيىقتادى. ال بۇگىن تيتتەي قيىندىق كورسە, قارا باسىنىڭ قامىن كۇيتتەيدى. بۇرىن قازاقتار ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇيىنە سۇراۋسىز باراتىن-دى, ال بۇگىن تۋىستاردىڭ ءوزى «ءبىز قوناققا بارساق بولا ما؟» دەپ تەلەفون شالادى. ۇلتتىق داستۇرلەرىمىزدەن الىستاساق, قايدا بارامىز؟ بالا ۇلكەننەن كورگەنىن ىستەيدى. بىردە مىناداي جايتقا كۋا بولدىم. پويىزدىڭ ءبىر ۆاگونىندا ەكى اتامەن ساپارلاس بولدىق. قۇدالىقتان كەلە جاتقان كەزى ەكەن. مەنى تاڭقالدىرعانى – الگى اقساقالدار وتكەن تويدى, كىمنىڭ قانداي كويلەك كيگەنىن تالقىلاپ, اڭگىمەلەدى. ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىزدە اتا-انامىز قانداي اڭگىمە ايتاتىنىن ەسىمە ءتۇسىردىم. مىسالى, مەنىڭ اكەم مەن اتام ءوز كورشىسىمەن ءشوپ شاباتىن كەزەڭ, «ۋرال» دەگەن موتوتسيكلدىڭ نەگە وت المايتىنى, كورشى تۇراتىن اۋرۋشاڭ اقساقالعا سەزدىرمەي ءبىر اربا ءشوپ تاسىپ بەرۋ سياقتى اڭگىمە ايتۋشى ەدى. تۇندە ولار الگى كورشىسىنىڭ ارباسىن الىپ, ءشوپ تيەپ, ءتۇسىرىپ قوياتىن-دى. ءبىز ۇلكەندەردىڭ, اتا-اكەنىڭ اۋزىنان وسىنداي ۇلاعاتتى اڭگىمەنى ەستىپ, وستىك. تاڭەرتەڭ ايالدامادان ءوتىپ بارا جاتقاندا 5 ەركەك, 1 ايەلدىڭ تۇرعانىن كوردىم. قازاقتىڭ ايەلى شىلىمىن بۇرقىراتىپ تۇر, جانىندا بالاسى بار. مۇنى كورگەن بالا قانداي تاربيە الادى؟ جۋىردا 9 جاسار بالا جوعالىپ كەتىپ, 4 ساعاتتان كەيىن تابىلدى. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا, باپكەرىمەن ۇرىسىپ قالىپ, ۇيىنە ءوزى بارماق بولعان. ياعني, بالا كىشكەنتاي قيىندىققا توزە المادى. اتا-انا دا, مەكتەپتەگى مۇعالىم (باپكەر, تاربيەشى ت.ب.-رەد.) دە ءار بالانى وسىعان دايىنداۋى ءتيىس. بۇرىن مۇعالىم ەكىنشى اتا-اناسى بولاتىن. قازىر ەشكىمنىڭ بالامەن شارۋاسى جوق. ماسەلەنىڭ كوكەسى – وسى.
توسەك قاتىناسىن سۇلۋلىق دەپ تۇسىنەتىن بولدىق
– قازاقستاندا جاسوسپىرىمدەردىڭ 10%-ى 14 جاسقا دەيىن, 50%-ى 19 جاسقا دەيىن جىنىستىق قاتىناستىڭ «ءدامىن تاتادى»! جىل سايىن ەلىمىزدەگى 15-تەن 19 جاسقا دەيىنگى 20 مىڭ قىز جۇكتى بولىپ, سونىڭ ىشىندەگى 10 مىڭى تۇسىك جاساتادى ەكەن. وسىنداي ستاتيستيكا سارىارقا اۋداندىق پروكۋراتۋراسىندا وتكەن ءبىر جيىندا ايتىلدى. شىندىعىنا كەلسەك, ءبىزدىڭ قوعام بۇل ماسەلەنى ءارى-بەرى تالقىلاۋدان اسا المايدى. ناقتى ءىس-قيمىلدار جوق. نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
– شىنىمدى ايتسام, سارىارقا اۋداندىق پروكۋراتۋراسى مۇنداي ستاتيستيكانى قايدان العانىنا تاڭ قالىپ وتىرمىن. بالكىم, پروكۋرورلار حالىقتىڭ اراسىنا بارىپ, جەكە ساۋالناما جۇرگىزگەن شىعار. مەن سىزگە رەسمي مالىمەتتەردى ايتايىن. ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى شىعارعان 2012-2016 جىلدارعا ارنالعان «قازاقستاننىڭ ەرلەرى مەن ايەلدەرى» اتتى باياندامادا بالالاردىڭ قۇقىعى تۋرالى ءبولىم بار. ەندى وسىعان كوز جۇگىرتەلىك. رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا, ەلىمىزدە 2017 جىلى 0-دەن 19 جاس ارالىعىنداعى 2 953 509 (3 ملن-عا جۋىق-رەد.) تۇرعىن تىركەلگەن. ماسەلەن, وتكەن جىلى ەلىمىزدە 15 جاسقا دەيىنگى – 16, 15-18 جاس ارالىعىنداعى 1418 ءجاسوسپىرىم تۇسىك جاساتقان. بۇل – رەسمي مەديتسينالىق مەكەمەلەر بەرگەن مالىمەت. نازار اۋداراتىن جايت, بۇل ستاتيستيكاعا 18-19 جاستاعىلاردى قوسقان. كامەلەتتىك جاسقا تولعاندا تۇرمىسقا شىعۋعا رۇقسات ەتىلەدى. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە (قۇقىقتىق ستاتيستيكا جانە ارنايى ەسەپ كوميتەتى) سايكەس, 2018 جىلدىڭ 1-ءشى توقسانىندا كامەلەت جاسىنا تولماعاندارمەن جىنىستىق قاتىناس جاساعان قىلمىستاردىڭ سانى 2017 جىلدىڭ 1-ءشى توقسانىمەن سالىستىرعاندا 2,1%-عا (2017 – 229, 2018 – 183) كەمىگەن. قر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 122-بابى بويىنشا («18 جاسقا تولماعاندارمەن جىنىستىق قاتىناستا بولۋ» دەپ اتالادى) جاسالعان قىلمىستار 6,8%-عا (303-تەن 96-عا-رەد.) ازايىپتى. وسى باپ بويىنشا زارداپ شەككەندەردىڭ 91%-ى – 14-16 جاستاعى ءجاسوسپىرىم.
نەگىزگى فاكتور – كامەلەت جاسىنا تولماعانداردىڭ جىنىستىڭ قاتىناسقا ەرتە ءتۇسۋى. مۇنىڭ سەبەبى, ونەگەلىلىك يدەالداردىڭ, مورالدىق پرينتسيپتەردىڭ تومەندەۋىنەن بولىپ وتىر. مىسالى, «مۋزتۆ» دەگەن ارنانى قوسىڭىزشى. جاعاڭىزدى ۇستايسىز. وتاندىق جاس ارتىستەر توسەك قاتىناسىن انگە قوسقان مۋزىكالىق كليپتەرىن اشىق كورسەتەدى.
اسەمدىك رەتىندە تابيعات كورىنىسىن تۇسىرۋگە بولادى عوي. بىراق اسەمدىك, سۇلۋلىق دەگەندى باسقاشا تۇسىنەتىن بولدىق. ءتىپتى كوشەدە كۇندىز جاس قىز-جىگىتتەر قۇشاقتاسىپ, ايمالاسىپ, ءسۇيىسىپ تۇرادى. وزدەرى ونى ەركىندىك دەپ تۇسىنەدى. مەنىڭشە, بۇل ەركىندىك ەمەس. مورالدىق, وتباسىلىق قۇندىلىقتارىمىز قۇلدىرادى. بۇگىنگى جاستار وتباسىن قۇرۋعا جەڭىل-جەلپى قارايتىن كۇنگە جەتتىك. سونىڭ ناتيجەسىندە قانشاما جاس جۇبايلار اجىراسىپ, ونىڭ كەسىرى بالاعا تيۋدە. قازىر پانالايتىن جەرى, ەشتەڭەسى قالماعان قىز-كەلىنشەكتەرىمىز قانشاما؟! ەرتە نەكەگە وتىرۋ تۋرالى. ادىلەت مينيسترلىگى بەرگەن رەسمي دەرەكتە 2017 جىلى ەلىمىزدە 16-17 جاس ارالىعىنداعى 786 نەكە (2016 جىلعى كورسەتكىش – 1140) تىركەلگەنى ايتىلادى. كامەلەتكە تولماعانداردىڭ كوپشىلىگى نەكەسىن رەسمي تىركەمەيدى. مەشىتكە بارىپ, نەكەسىن قيا سالادى. ولاي بولسا, مەشىتتەر دە ونداي مالىمەتتەردى قۇزىرلى ورگاندارعا بەرۋى كەرەك. تاعى ءبىر ستاتيستيكانى كەلتىرەيىن. ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا, 2016 جىلى ەلىمىزدە 5626 جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى جۇكتىلىك تىركەلگەن. سونىڭ ىشىندە ءاربىر ءتورتىنشىسى (24%-ى) تۇسىك جاساتىپتى. مۇنىڭ سالدارى وتە ايانىشتى. سول جاسوسپىرىمدەر تۇرمىسقا شىققاندا بالا كوتەرە المايدى. وسىنداي وقيعالار وڭتۇستىك قازاقستان جانە قىزىلوردا وبلىستارىندا كوپ. ءسىز ناقتى ءىس-قيمىلدار جوق دەيسىز. ونىڭ ءبارى ەرەجە, زاڭ, كونۆەنتسيالاردا تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان. بىراق ونىمەن ءومىر ءسۇرۋىمىز كەرەك. ماسەلەنىڭ ءتۇپ-تامىرى وتباسىنداعى ءتالىم-تاربيەدەن باستالادى. ۇيات دەگەندى قارشادايىنان ءار بالانىڭ ساناسىنا سىڭىرگەن ءجون. ال اتا-اناسى قانداي ۇلگى-ونەگە كورسەتسە, بالا سونى سىڭىرەدى.
بالا ساتۋ بيزنەسكە اينالدى
– قازىرگى كەزدە قاناتىن كەڭگە جايعان قىلمىستىڭ ءبىرى – ادام ساۋداسى. سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە قانشا بالا ساتىلعانى جونىندە شىندىققا جاقىن مالىمەت بار ما؟ بالالاردى مۇنداي قىلمىستان قالاي قورعايمىز؟
– دۇنيە جۇزىندە بالا ساتۋ بيزنەسكە اينالدى. ميلليونداعان بالالار فيزيكالىق, سەكسۋالدىق زورلىقتىڭ قۇربانى بولۋدا. وكىنىشتىسى سول, قازاقستاندا دا بۇل قىلمىس ازايار ەمەس. 2015 جىلى جاڭا كودەكس قابىلدادىق. 2015-2017 جىلدارى جانە 2018 جىلدىڭ 4 ايىندا ەلىمىزدە 79 (65-ءى سوتقا جىبەرىلدى) قىلمىس تىركەلدى. مۇنىڭ 93%-ى بالانى زاڭسىز اسىراپ الۋعا جاتادى. وسى بالالاردى قايتارۋ, قۇتقارۋ, قورعاۋ ءۇشىن ەلىمىز كوپ حالىقارالىق كەلىسىمدەرگە قوسىلدى. قارەكەتسىز وتىرعان جوقپىز.
– ساۋلە مۇحانبەديانقىزى, ساليقالى سۇحباتىڭىزعا كوپ راحمەت ايتامىن. ەل, ۇلت ءۇشىن جاساپ جۇرگەن ەڭبەگىڭىزگە مول تابىس تىلەيمىن!
سۇحباتتاسقان
تولەن تىلەۋباي
