ناۋرىز مەرەكەسi تۋرالى دەرەكتi تۇرiك قاعاناتى-نان قالعان ورحون ەسكەرت-كiشتەرiنەن تابۋعا بولادى. بۇل دەرەككوزدەر كونە قىپشاق تiلiندە جازىلعان. كۇلتەگiن 731 جىلى 47 جاسىندا قايتىس بولعاندا بiلگە قاعان قازانىڭ جايىن حابارلاپ, كەلەشەكتە كيەلi ورىننىڭ قۇرىلىسىن جۇرگiزۋگە, تاس قاشاۋشى – بiتiكشi جiبەرۋiن ءوتiنiپ, قىتاي يمپەراتورىنا حات جولداعان. سول كەزدەگi تاڭ يمپەراتورى سيۋان تسزۋن كۇلتەگiننiڭ داڭقىنا, مارتە-بەسiنە باس يگەنi سونشا – ءوزiنiڭ اسكەرباسىن باس ەتiپ, بەس ءجۇز كiسiلiك كوڭiل ايتۋ كوشiن تارتۋ-تارالعىسىمەن اتتاندىرادى. قىتايدان كەلگەن الگi بiتiكشi قاشاعان جازۋدا ۇلى دالانى مەكەندەگەن بابالارىمىزدىڭ تىنىس-تiرشiلiگi تۇگەل قالىپتالعان. تاسقا تۇسكەن اۋىر جىر قۇلاعىمىزعا جاڭعىرىپ جەتەدi. «حالىقتى كوتەرمەككە تەرiستiكتە وعىز حالقىنا قارسى, شىعىستا قىتاي, تاتابى حالقىنا قارسى, تۇستiكتە تابعاشقا قارسى كوپ قول-مەن ون ەكi جورىق جاسادىم. ءولiمشi حالىقتى تiرiلتتiم. جالاڭاش حالىقتى توندى قىلدىم… از حالىقتى كوپ ەتتiم», – دەگەن سوزدەر ساي-سۇيەگiمiزدi سىرقىراتادى. تاستاعى «tenir» ءسوزiن ەۋروپالىق زەرتتەۋشiلەر ءاردايىم «كوك اسپان» دەپ كەلدi. شىندىعىندا ءتاڭiر – اسپان ەمەس. ەڭ دۇرىسى, «ءتا-ڭiرi, جاراتقان يەگە اس بەردiك» بولىپ وقىلعانى ءجون. وسىنداعى ەرتە كوكتەم كەزiندەگi اس بەرۋ ءراسiمi – ناۋرىزدى ۇلىقتاۋعا ءدوپ كەلەدi.
1797 جىلى ۇلى دالانى 2-3 اي ارالاعان اعىلشىن ساياحاتشىسى دجون كەستەل ور وزەنiنiڭ بويىنان بۇقاراعا كەرۋەنمەن ءجۇرiپ وتكەن. جولاي قازاق اۋىلدارىن ارالايدى. كەيiنشە, ەلiنە بارعان سوڭ كورگەن-بiلگەنiن بايانداپ اپتيەكتەي ادەمi كiتاپ شىعارعان. شوقان ءۋاليحانوۆ سەكiلدi ءارi سۋرەتشi, ءارi پايىمى تەرەڭ عالىمنىڭ بiراز سۋرەتi قازاق ومiرiنەن حابار بەرەدi. «قار ەرiپ, مال تولدەپ جاتقان كەز ەدi, – دەيدi اعىلشىن ساياحاتشىسى, – دالالىقتاردىڭ جاڭا جىلى – وسى ۋاقىتقا ءدوپ كەلەدi ەكەن. ءار ءۇيدiڭ ەسiگi اشىق. جيىن-تويى كوپ. اسiرەسە, دالالىقتاردىڭ تۇيەگە مiنiپ تارتىسقانى (تۇيە كوكپار. – د.د.), جاياۋ جارىسى كۇلكiگە قارق ەتتi. ايەل مەن ەركەك كۇرەسكەن پالۋاندىققا كۋا بولدىق. مۇندا ايتۋلى جۇلدەگە باس تiكپەيدi, جينالعان جۇرتتى كۇلدiرۋگە كۇرەسكەن سىڭايلى», – دەيدi اعىل-شىن ساياحاتشىسى.
شىندىعىندا ناۋرىزدى ۇلىقتاۋ كەزiندە حالىق اس تا توك قۋانىشقا كەنەلiپ, جارقىراعان كوڭiل كۇيiندە جۇرەدi. اق اعىل-تەگiل. جاستار سالتا-ناتپەن كيiنiپ, ولەڭ ايتىپ, جىر جىرلاپ, بiر-بiرiنiڭ ۇيiنە كiرiپ: «جىل باسى قۇتتى بولسىن, اق مول بولسىن!» دەپ, جاقسى تiلەكپەن جارىلقانۋ ءراسiمiن تەرiپ جازادى.
ايگiلi عالىم نيكولاي رەريحتiڭ تيبەت موناحتارىنىڭ جازباسىنا سۇيەنگەن بولجامىنا سەنسەك – اۋەل باستا تiرشiلiك ايدا بولعان دەسەدi. ايدىڭ ءومiر ورنەگi تاۋسىلعان سوڭ, دۇنيە تiرشiلiگi جەرگە كوشەدi. اي تارتىلىسى ارقىلى جەر ءوز وربيتاسىن ساقتايدى. ايسىز – كۇن جوق. قازاقتا اي بيiكتەپ تۋسا – جورىق جەڭiستi بولادى, شالقالاپ تۋسا – شارۋاعا جايلى, شاڭىتىپ شىقسا – ايازدى, قىتىمىر كەلەدi دەگەن بولجام بار. مۇسىلمانشىلىقتىڭ نەگiزگi قاعيداسى ايدان باستاۋ الۋى تەگiن ەمەس. اي كۇنتiزبەسi بويىنشا 22 ناۋرىز – كۇن مەن ءتۇننiڭ تەڭەسكەن ۋاعى. ياعني, جارىق پەن كولەڭكە تەڭەسەدi, جاماندىق توزىپ, جاقسىلىق وزادى, تابيعات انا پەندەسiنە پەيiلiن شىنداپ بۇرادى دەيدi iزگi iلiم.
ناۋرىز مەرەكەسiنiڭ جانە بiر قىرى – تابىسۋ, قاۋىشۋ, جۇرەككە زiل ساقتاماۋ. بiر-بiرiمەن رەنجiسiپ, ءجۇز شايىسىپ جۇرگەن كiسiلەر اراداعى وكپە, نالا, رەنiش ەسكi جىلمەن قالىپ قويسىن دەپ بiر-بiرiمەن ءتوس تۇيiستiرەتiن بولعان. «كەشتiم» دەسiپ ءسوز بايلاسقان. تولىپ تۋعان قۇدiرەتi كۇشتi اپپاق ايدىڭ استىندا جان سارايىن تازارتىسقان. اقساقالدى اتالار جاستارعا قاراتىپ الاقان جايىپ باتا بەرەدi. ۇلكەننiڭ ءسوزiن كiشiلەر قۇپ كورەدi. نەسiنە جاسىرامىز, ومiرگە وكپەسi قارا قازانداي ءبازبiر جاستارعا ۇلگi بو-لارلىق ۇلىق iس – وسى!
قازاقى سۇلۋ جىردىڭ سۇلتانى – سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ 26 جاسىندا جازعان جانرلىق ءتۇرi جاڭا, كوركەمدiك سيپاتى بولەك «ايتىس» اتتى داستانى بار. بۇل داستان «بايشىلدىقتى ماقتاعان, وتكەندi اڭساعان» دەگەن جالامەن تاۋەلسiزدiككە دەيiن جابۋلى كەلدi. وقۋعا تىيىم سالىندى. قالا اقىنى مەن دالا اقىنىنىڭ قارسىلاسىپ وتىرىپ ايتىسقان كەبiنە قۇرىلعان ۇزاق داستان ءوزiنiڭ تىڭ پايىمىمەن باۋرايدى. ەكi اقىن الما-كەزەك توگiلدiرە دەستەلەپ: بiرi – قالانىڭ ارتىقشىلىعىن, كەلەسi دۇلەي دالا-نىڭ عاجايىبىن قايشىلاستىرا سۋرەتتەيدi. «قىمىزعا العاننان سوڭ ابدەن قانىپ, كويلەكشەڭ اقبوز ءۇيدiڭ ارت جاعىندا, باي جۇرەر ماڭ-ماڭ باسىپ ماڭعازدانىپ; مالدارى كۇن شۋاقتا, كوك شالعىندا. اجارلانعان, تويىنعان قىدىر دارىپ; ءار ۇيدە جايعان ورە, قايناتقان قۇرت; باي, كەدەي, قاتىن-قالاش تەگiس قارىق; قيعاش قاس, بيداي ءوڭدi سۇلۋلار دا, ءار جەردەن كورiنiس بەرەر جارق-جۇرق. اق ساۋلە ازiلدەسكەن قۇربىسىنا, بۇرالىپ جاۋاپ ايتار بەك نازدانىپ», – دەپ دالالىق توگiلدiرگەن كەزدە – قالا اقىنىنىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلادى. دالا اقىنىنىڭ مىسى باسادى. سۇلتانماحمۇتتىڭ رۋحىن كوتەرiپ, شابىتىن شالقىتقان – قىر قازاقتارىنىڭ ناۋرىز مەرەكەسiنiڭ سۇلۋ كورiنiستەرi. وسى كورiنiسكە جاستايىنان كۋا بولعان توكپە اقىن پەيiلi كەڭ, ەردiڭ قۇنى ەكi اۋىز سوزبەن بiتەتiن, ۇلكەندi ۇلىق ساناعان قازاق ءومiرiن قانىق بوياۋمەن ايشىقتاپ توگەدi. عانيبەتi: قازاق ءومiرi عۇرپىمەن بiر ەنشiلەس دەپ, بابادان ميراس بولىپ كەلە جاتقان عۇرىپتىق ءسان-سالتاناتىن توبەسiنە كوتەرە جىرلايدى. تاس بۇلاقتاي ءمولدiر سوزگە مەيiر قانادى.
ۇلتىمىزدىڭ پەيiلiن كەڭگە سالاتىن ءتول مەرەكەسi عۇرپىمەن قىزىق. تابيعات پەن ادام ەگiز, ادامسىز – تابيعات جوق, تابيعاتسىز – پەندە جەتiم دەگەن ءپالساپانى كولدەنەڭ تارتادى. سول تابيعاتتىڭ ءتولباسى مەرەكەسi – ناۋرىز ەكەنi كامiل!
جايىلعان داستارقاندا اس-اۋقات مول بولسا – ۇيگە ەنەتiن نەسiبە تەڭiزدەي شالقىماقشى. مال باسى كوبەيەدi. ىرزىق-نەسiبە نيەتكە كەلەدi دەگەن عۇرىپ ءالi كۇنگە ۇزiلمەي كەلەدi. جاڭا جىل – داستارقانىن اس تا توك شۇرايلى ەتۋ اتادان قالعان ءداستۇر. كوشپەندi حالىقتا مالدىڭ – ءتولدi كوپ توگۋi, قىزىر Iلياستىڭ بۇرىلۋى – ناۋرىز مەرەكەسiنiڭ كەپيەت-قاسيەتiنەن دەپ سەنەدi. سە-نiم – جۇرەككە شۋاق دارىتادى.
عاسىرلار بويى حالقىمىزبەن بiرگە جاساسىپ كەلە جاتقان ۇلىق مەرەكە ەسiگiمiزدi قاقتى. جاڭا جىلدى قانداي نيەتپەن اتتاساق الداعى جىلدىڭ قالىبى سولاي بولماقشى.
جاقسى تiلەۋ كiسiنiڭ جان سارايىن بايىتادى, قازىناعا تولتىرادى. اق تەر, كوك تەر بەينەتiمەن ماڭداي تەرiن مىڭ سىپىرىپ تاۋەلدiلiكتەن – تاۋەلسiزدiككە جەتiپ, جاقسى ءۇمiتiن كەلەشەككە جالعاعان قازاق قاۋىمىنىڭ ناۋرىزى اس تا توك بەرەكەلi بولعاي, نيەتiمiز بيiكتەن تابىلعاي دەپ تiلەك تiلەيiك, اعايىن!
دۇكەنباي دوسجان,
جازۋشى,
مەملەكەتتiك سىيلىقتىڭ يەگەرi
