تۇرمەدە تۋعان تولعاۋلار
قازاق ەلىنەن جىراقتا عۇمىر كەشكەن اقىنداردىڭ شىعارماشىلىعى رۋحاني باي قازىنامىزدىڭ بولىنبەس بولشەگى بولىپ سانالادى. تۋىپ-وسكەن, تىرلىك ەتكەن قوعامدىق ورتاسىنىڭ سيپاتى ءارتۇرلى بولعانىنا قاراماستان ولار ءسوز ونەرى ارقىلى ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدى بارىنشا دامىتتى. اتامەكەنىنەن تىسقارى جەردى جايلاعان الىستاعى اعايىننىڭ ورتاسىندا كوركەم ءسوزىمىز وزگەشە ءۇردىسپەن ىلگەرىلەگەنى راس. ەلگە دەگەن ساعىنىش پەن شەكسىز ماحاببات قانداستارىمىزدىڭ اقىندىق ونەرىنە ەرەكشە سەرپىن بەرگەنى انىق. قازاقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان شۇرايلى ءتىلىن شەكارانىڭ ارعى بەتىنە الىپ وتكەن ولار سول ءتىلدى بويتۇمارداي قاستەرلەپ ساقتادى. سول تىلمەن جىر كەستەلەپ, ولەڭ ءوردى. ءسويتىپ, جىراقتا ءتۇتىن تۇتەتكەن قالىڭ قازاقتىڭ اراسىنان ايتۋلى اقىندار كوپتەپ شىقتى. سولاردىڭ ءىشىندەگى شوقتىعى بيىك ءسوز ءجۇيرىكتەرىنىڭ ءبىرى – تاڭجارىق جولدىۇلى.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دۋلات باباتايۇلى, شورتانباي قانايۇلى, مۇرات ءموڭكەۇلى, شاكارىم قۇدايبەردىۇلى جانە باسقا اقىنداردىڭ شىعارمالارىن جاريالاۋعا ۇزاق ۋاقىت تيىم سالىنعانى بارشاعا بەلگىلى. ولاردىڭ ولەڭ-تولعاۋلارىن «قاپاسقا قامالعان قازىنا» دەپ اتادىق. سونداي-اق, ادەبيەت تاريحىندا جازعان دۇنيەلەرى عانا ەمەس, وزدەرى دە قاپاسقا قامالعان اقىندار بار. ەگەر اقىننىڭ جىرلارى عانا ەمەس ونىڭ ءوزى دە ۇلت قازىناسى دەسەك, جاڭاعى ءتىركەستى تاڭجارىقتىڭ تۇلعاسى مەن تاعدىرىنا قاتىستى قولدانۋعا دا بولار ەدى. «ومىرگە كەلگەنىنە بيىل 110 جىل تولعالى وتىرعان تۋما تالانت, قايسار قالامگەر تاڭجارىق شىعارمالارىنىڭ 80-90 پايىزى تۇرمەدە جازىلعان. اقىن – ءوز شىعارماشىلىعىمەن ءومىربايانىن تولىق جازىپ كەتكەن ادام», – دەيدى اقىن ءومىرى تۋرالى ايتۋلى شىعارما جازعان جازۋشى تۇرلىبەك مامەسەيىتوۆ. تاڭجارىقتىڭ اقىندىق تاعدىرىنىڭ وزگەشە ەكەندىگى وسىدان-اق كورىنەدى.
تاڭجارىقتىڭ تار قاپاستا تۋعان ولەڭدەرى ەلگە ارناۋ, ۇلتقا ۇندەۋ, جاقسىلارعا سالەم جولداۋ تۇرىندە جازىلدى. كوبىنە-كوپ ونىڭ جىرلارىنىڭ بىرقاتارى كادىمگى حات ۇلگىسىندە بولىپ كەلەدى. ول تۇرمەنىڭ تار ءبولمەسىندە قازاق جىرىنىڭ بەسىگىن تەربەتتى. ازابى كوپ اباقتىنىڭ ءوزىن ۇلت نامىسىن قايرايتىن ۇلاعاتتى ءسوزدىڭ ۇستاحاناسىنا اينالدىردى. قاتال جۇيە ونىڭ ءوزىن قيناعانىمەن ولەڭىن ولتىرە المادى. اقىنعا قورلىق پەن زورلىق كورسەتكەن ازاپ مەكەنى ونى شيرىقتىرىپ, جۇرەگىنەن جىر ساۋلاتتى. تۇرمەدە تۋعان جىرلار تورتكۇل دۇنيەگە تاراپ جاتتى. ءسويتىپ, سول كەزەڭىنىڭ سيپاتىن ءدال تانىتاتىن, وزگەشە جاعدايدا تۋعان, مازمۇنى بولەك, رۋحى بيىك ولەڭ نۇسقالارى ومىرگە كەلدى. سوندىقتان, تۇرلىبەك مامەسەيىتوۆ مىسالعا كەلتىرىپ ءجۇرگەن «تۇرمە ادەبيەتى» دەگەن ۇعىمدى قاپەرگە الىپ, بۇل تاقىرىپتى زەرتتەي تۇسۋگە جول اشقان ءجون بولار.
بۇگىنگە دەيىن تاڭجارىق اقىننىڭ مۇراسىن ەلىمەن قاۋىشتىرىپ, اقىندىق تۇلعاسىن كەڭىنەن تانىتۋعا قۇرمانالى وسپانۇلى, بۇقارا تىشقانباەۆ, ورازانباي ەگەۋباي, ومارعازى ايتانۇلى, قاسىمحان ۋاتحانۇلى, عالىم قاناپياۇلى, تىلەۋجان ساقالوۆ, تۇرلىبەك مامەسەيىتوۆ, دۇكەن ءماسىمحان سياقتى اقىن-جازۋشىلار مەن زەرتتەۋشى عالىمدار ۇلكەن ۇلەس قوستى. ءبىرى ادەبيەتتانۋدا, ەكىنشىسى كوركەم ادەبيەتتە, ءۇشىنشىسى كينو ونەرىندە اقىننىڭ بولمىس-ءبىتىمىن جان-جاقتى تۇلعالادى. سونداي-اق ءجادي شاكەنۇلى, ءبىلال قۋانىش, ەربول الشىنباي سەكىلدى قالامگەرلەر دە بۇل تاقىرىپقا ءبىرقاتار ماقالالار جازدى.
تاڭجارىق شىعارماشىلىعىن قازاق جۇرتىنا كەڭىنەن تانىستىرۋعا ايگىلى جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ ەرەكشە ەڭبەك ءسىڭىردى. وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارىنىڭ اياعىندا قىتاي ساپارىنان ورالعان سابەڭ حالىققا شىڭجاڭدىق تاڭجارىق اقىن تۋرالى تىڭ مالىمەت بەردى. ول سول ساپارىندا جانىندا ەرىپ جۇرگەن بۇقارا تىشقانباەۆتان جازىپ العان اقىن ولەڭدەرىن وقىرمانعا ۇسىندى. جازۋشى ساپارناما ۇلگىسىندە جازىلعان «الىپتىڭ ادىمدارى» اتتى كىتابىندا «حالىق بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكەن ادامداردان قولىنا تۇسكەن كىسىگە شەن شي-تساي باندالارىنىڭ قانداي ازاپ كورسەتكەنىنە شىڭجاڭ اقىنى تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ تومەندەگى ولەڭدەرى كۋا», – دەپ ءتۇيىندەپ, اقىننىڭ ۇزاق تولعانىسىن مىسالعا كەلتىرەدى. اقىننىڭ مۇراسىنا عانا ەمەس, تاعدىر-تالايىنا, ءومىر تاريحىنا ءجىتى ۇڭىلەدى. «بۇقارانىڭ ايەلى سارا – تاڭجارىقتىڭ تۋعان قىزى ەكەنى ەسىمىزدە. ول بۇدان توعىز جىل بۇرىن وپات بولعان اكەسىنىڭ اباقتىدا جاتقان اۋىر ءحالىن دە, ودان قۇتىلعان قۋانىشىن دا ەسىنە تۇسىرگەندەي, جىلاپ تۇردى», – دەيدى س.مۇقانوۆ.
سابەڭ تاڭجارىق اقىننىڭ عۇمىر كەشكەن ولكەسىن ارالاپ, جىر جامپوزى تۋرالى دەرەكتەرگە مولىنان قانىعادى. ونىڭ اقىندىق قۋاتى, ازاماتتىق تۇلعاسى, ادامي تانىمى ءجونىندە وزىندىك وي تۇيەدى. جىر جۇيرىگىنىڭ تاعدىرىنا دا, تۋىندىلارىنا دا باسا كوڭىل اۋدارادى. جازۋشىنىڭ وسى تولعانىسى كىتابىندا بىلايشا سيپاتتالادى: «بىرەر كۇن باي بازاردى دا, سايرام ماڭىنداعى قازاق پەن قالماق اۋىلدارىن دا ارالاپ, قىزىق-قىزمەتىن كورگەننەن كەيىن, ءبىز قۇلجاعا ءجۇرىپ كەتتىك. سايرامدى قورشاعان تاۋدىڭ قۇلجاعا تۇسەر اسۋىن «تالقى» دەيدى ەكەن. ءوزى بيىكتەن تومەنگە قۇلدىراي تۇسەدى ەكەن. جول بەرەتىن جىرانىڭ اتى – «كەڭ ساي». ونىڭ ءون بويى قالىڭ ورمان. تالقى اسۋىنىڭ قىر ارقاسىنا تۇسەردە بۇقارا ماشينانى توقتاتتى دا ماعان:
– ەگەر رۇقسات ەتسەڭىز, تاڭجارىقتىڭ شەن شي-تساي ازابىنان قۇتىلىپ كەلە جاتىپ, وسى تالقى اسۋىن كورگەندە جازعان ولەڭىن وقىپ بەرەيىن, – دەدى.
– حۇپ, – دەدىم مەن. ول وقي جونەلدى».
ول زاماندا قازاقتىڭ ەڭ كوپ وقىلاتىن قالامگەرىنىڭ ءبىرى بولعان ءسابيت مۇقانوۆتىڭ نازارىنا ىلىنگەن تاڭجارىق ولەڭدەرى ەل ىشىنە ودان ءارى تارالا ءتۇستى.
كوز – قاراۋىل, قول – نوكەر
اۋەلى اۋىل مولداسىنان حات تانىپ, كەيىن قىتاي مەكتەبىندە, قازاقستاندا كەگەن, نارىنقول اۋداندارىندا جەتى جىلدىق مەكتەپتە وقىعان تاڭجارىق اقىننىڭ اباي قۇنانباەۆ, شاكارىم قۇدايبەردىۇلى, ىبىراي التىنسارين, مىرجاقىپ دۋلاتوۆ شىعارماشىلىعىمەن جاقسى تانىس بولعانى تۋرالى ايتىلىپ تا, جازىلىپ تا ءجۇر. ونىڭ اقىن رەتىندە قالىپتاسۋىنا اسىرەسە ابايدىڭ ىقپالى باسىمىراق بولعانى ولەڭ-جىرلارىنان ايقىن بايقالادى. ولەڭ ولكەسىندە كىمدى ۇلگى تۇتىپ, نە ءۇشىن قادىرلەگەنىن تاڭجارىقتىڭ ءوزى دە انىق ايتادى («سوزدەرى باسقا اقىننىڭ ماعان ءمالىم, قۇرت سالعان شايداي ءىرىپ, بىلعانادى. ءبارىن دە اباي ءسوزى باسىپ تۇسەر, ءبىر پارشا شەتتەن الىپ, قىرناعانى»), سونداي-اق ونىڭ ۇلى اقىنعا ەلىكتەگەنى جىر ءورىپ, ءسوز ساپتاۋىنان دا سەزىلمەي قالمايدى («ءسوزى بار باسقالاردىڭ جىرتىق جاماۋ, جۇرەكتەن ارەڭ شىعار تىرناعانى»). بۇدان ابايدىڭ بەلگىلى جىر ءجۇيرىكتەرىن سىنعا العان ولەڭى تاڭجارىققا ۇلگى بولعانىن كورەمىز. ءوز ءداۋىرىنىڭ قايعىسى مەن قاسىرەتىن جۇرەگىنەن وتكىزگەن اقىن ابايشا تولعانىپ, ابايشا تورىعادى. تاڭجارىقتىڭ مۇڭ-زارى ەلىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىمەن تولىق ۇندەستىك تابادى:
باۋىرى ءبۇتىن, باسى امان,
جىلاماعان پەندە جوق.
ءىشىم جالىن ورتەنگەن,
قايعىم قاتتى زەرتەڭنەن,
تابىلار شيپا ەم دە جوق.
اقىننىڭ شىعارمالارىنان ءسوز ونەرىنە دەگەن تالابى وتە جوعارى بولعانى بايقالادى. ول سوزىنە قۇلاق تۇرەتىن القالى توپتى قادىرلەيتىنىن («ايتۋعا ءدامسىز ءسوزدى قورعانامىن, بولماسا تۇرعانىم جوق بۇلداعالى»), ولەڭنىڭ وتكىرلىگى ءوزىن دە قۇلشىندىراتىنىن («تەرەڭ ءسوز تاپپاعان سوڭ شەرىم شىقپاي, اشىلماي جۇرەگىمدە كىر قالادى»), ەل الدىندا ءاردايىم كىشىلىك تانىتاتىنىن («سوزىممەن قاتە بولسا, ايىپ ەتپە, شەشەننەن ءسوز, شەبەردەن ءمىن قالادى») ۇنەمى اڭعارتىپ وتىرادى.
تاڭجارىق پوەزياسى كەستەلى تىلىمەن, كوركەمدىك نارىمەن ەرەكشەلەنەدى. تىڭ تەڭەۋلەر, توسىن ءتىركەستەر, بەدەرلى بالامالار, سونى سۋرەتتەۋلەر اقىن جىرلارىن ايشىقتاي تۇسەدى. تۇعىرلى ءتىل مەن ماعىنالى مازمۇننىڭ ۇيلەسىمدىلىگى جىر جۇيرىگىنىڭ بەدەلىن بيىكتەتىپ تۇرادى. «تاۋى – التىن, تاسى – كۇمىس, اعاشى – جەز, سۋلارى ەركەك قويدىڭ سورپاسىنداي» نەمەسە «ومىرلىك دوس وزىڭە ەڭبەك ەتەر, اياق – ات, كوز – قاراۋىل, قولىڭ – نوكەر. مي – وردا, وي – پلانشى, باستاۋشى – اقىل, سەنىمدى سەرىگىڭ جوق ودان وتەر» دەگەن ولەڭ تىركەستەرى ارقىلى تاڭجارىق تىنىمسىز ىزدەنىپ, تىنباي ىلگەرىلەيتىنىن كورسەتتى. سونىڭ ارقاسىندا ءوزىن ارداق تۇتقان ەل-جۇرتىنا وزگەشە ولەڭ ورىمدەرى مەن وي ورامدارىن ۇكىلەپ ۇسىندى:
بىلەتىن سايتان ءتىلىن قايران جاستىق,
جىن ءتىلى – سالعان ءانىڭ, شەرتكەن كۇيىڭ.
وسىنىڭ بارىمەنەن قوش ايتىسىپ,
تاپقاندا اقىلىڭدى سوندا ءسۇيىن.
تاڭجارىق مۇراسىنىڭ نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق تاعى ءبىر تۇسى – ونىڭ زامانا تۋرالى وي-تولعامدارى. عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «زامان دەگەن ءبىر كۇندە ورناپ, سول كۇنى-اق بار مازمۇنىن ايقىنداپ بەرەتىن بازار ەمەس, ۇلى دا ۇزاق سۇرىپتالاتىن كەزەڭ. ونىڭ ءدىلىن-ءدىنىنەن باستاپ فيلوسوفيالىق مازمۇنىن ءبىر كۇندە ۇعىنۋ قيىن», – دەگەن تۇجىرىمىنا سۇيەنسەك, اقىننىڭ ءوز ءداۋىرىنىڭ تابيعاتىن ءدال تانىتۋى ومىرلىك ءتاجىريبەسىمەن جانە تاعدىر-تالايىمەن ساباقتاسىپ جاتقانىن كورەمىز. بۇكىل عۇمىرىن ۇلت مۇراتى ءۇشىن كۇرەسكە ارناعان تاڭجارىقتىڭ كورگەن قيىندىعى مەن كەشكەن ازابى ونىڭ زامانا سيپاتى تۋرالى ناقتى تۇسىنىگىن قالىپتاستىردى. ونىڭ اينالاداعى دۇنيە تۋرالى ۇستانىمى («دۇنيە ءبىر ديىرمەن تۇرعان زىرلاپ, ادامزات سول زاۋاتقا كەلگەن قوناق»), ءتىرشىلىك زاڭدىلىقتارى تۋرالى تۇجىرىمى («جۇگىرسەڭ جازىعىندا مۇدىرمەستەن, جاتاسىڭ قياسىندا جانە قۇلاپ»), قۋانىش مەن قايعىنىڭ اراسالماعى تۋرالى كوزقاراسى («بىرەۋلەر سايرانداسا تاماشالاپ, بىرەۋلەر ازاپ شەگىپ ءوتتى جىلاپ») بەرىك ورنىققان. ول ءومىردىڭ قۇبىلىستارىن وزىنشە زەرلەپ-زەردەلەپ, وزگەشە وي تۇيەدى:
كۋاشى تالاي عاسىر ءوتتى سىرعىپ,
جىلدى جەپ, ايدى اساپ, كۇندى تۋراپ.
ادامزات عاسىر بويى قۋعانىمەن,
جەتكىزبەي كەلە جاتىر دۇنيە زىرلاپ.
بايانسىز دۇنيە, وپاسىز جالعان سارىنى تاڭجارىق ولەڭدەرىندە ءسات سايىن ۇشىراسادى. تاعدىردان كورگەن تەپەرىشى, وكتەم جۇيەدەن كورگەن قورلىعى مەن زورلىعى وعان ۇستارانىڭ جۇزىندەي اۋدارىلعان دۇنيەنىڭ بولمىسىن بىلايشا كەيىپتەتتى: «دۇنيە السا سەنى ۋىسىڭا, سيار ما از نەسىبەڭ ىدىسىڭا». ال ونىڭ «اۋمالى, وپاسى جوق – جالعان دۇنيە, ءبىز تۇرماق بۇرىنعىدان قالعان دۇنيە» تۇجىرىمى سوناۋ جىراۋلار داۋىرىنەن تامىر تارتىپ كەلە جاتقان «ءبىز تۇگىلى بۇرىنعىدان قالعان قونىس» ۇعىمىن ەسكە سالادى.
زاماننان كوڭىل تارىعىپ…
تاڭجارىق جولدىۇلى شىعارماشىلىعىندا ءوزى ءومىر سۇرگەن زامانانىڭ بەينەسى ايقىن كورىنىس تاپتى. ءاربىر اقىن باستان كەشكەن ءداۋىرىن ءوز قابىلداۋى بويىنشا تۇيسىنەدى. وعان تاعدىرىنىڭ تەپەرىشتەرى مەن ءومىرىنىڭ وتكەلدەرىنە وراي باعا بەرەدى. شورتانباي مەن ابۋباكىر سەكىلدى قيىندىق قىسپاعىندا قالدىرعان زاماندى اقىرزامانعا تەڭەۋ ءۇردىسى تاڭجارىقتا دا ۇشىراسىپ قالادى. بىراق تاڭجارىق ولار سەكىلدى ءدىني بايلامداردى كوپ تياناق ەتە بەرمەيدى, «زامان اقىر» ءسوزىن اۋىرتپالىق, بەينەت ماعىناسىندا قولدانادى:
تۇسكەندە باسقا سوندا زامان اقىر,
ماڭىنا جان جۋىماي, بولىپ پاقىر.
نۇرىمعا قالدى ءتۇسىپ اقىر زامان,
بالاسىنان ايىرىلىپ بولدى جامان.
قيا جولعا جاقىنداپ كەلە جاتىر,
بوران شىقتى بولعانداي زامان اقىر.
زامانانىڭ زاۋالىن قالىڭ تۇمانعا تەڭەۋ – قازاق اقىندارىنىڭ ءبىرازىندا بار ءۇردىس. اباي «كوك تۇمان – الدىمداعى كەلەر زامان, ءۇمىتتى ساۋلە ەتىپ كوز كوپ قادالعان» دەسە, ابۋباكىر كەردەرى «تۇمان باستى زاماندى, ءبىز زامانعا نە قىلدىق؟» دەپ كۇيىنەدى. زامانا داعدارىسقا تۇسكەن ساتتەگى «تۇمان» جانە «اداسۋ» ۇعىمدارى تاڭجارىق پوەزياسىن دا ايشىقتايدى. ول «ءبىزدىڭ كۇن – قارا تۇمان, جىعا-جىلاۋ, اعىزىپ ەكى كوزدىڭ جاسىن بۇلاۋ», – دەپ ەل قاسىرەتىن تانىتادى, «ورناعان تۇمان باستاعى, تۇرا ما تۇنەپ, كوشە مە؟», – دەپ بەلگىسىزدىك احۋالىن ۇقتىرادى. تاڭجارىقتىڭ «دۇنيە الەمىنە سوزامىن قول, اداسقان مەن ءبىر عارىپ تابا الماي جول. تورلانىپ ءبىزدىڭ باسقا ءتۇستى تۇمان, ايىقسىن الداعى كۇن, تىلەگىم سول», – دەگەن تولعامى ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ «اشىلماي باسىمىزدان تۇمان باستى, سول ءۇشىن جول تابا الماي جۇرت اداستى», – دەگەن ولەڭ جولدارىمەن ۇندەسەدى. سونداي-اق, اقىن جىرلارىندا زامانا بەينەسى «اۋمالى زامان» («كوز كورىپ ەستىگەندى كەلە جاتىر, اۋمالى زامان ەكەن كەلگەن بۇل ءبىر»), «ايبات زامان» («ءبىر ايبات كەلە جاتقان زامان ەدى, تۇردى دا بولىپ كەتتى ءۇستىن-استى»), «كوبىكتەي كولبەڭدەگەن زامان» («كوبىكتەي سۋ بەتىندە كولبەڭدەگەن, قالىپ تۇر كوڭىل شىركىن زامانادان»), «كوكىرەككە شەر بايلاعان زامان» («كوپ زامان كوكىرەككە شەر بايلانىپ, ەرىكسىز ەلدەن الىس جەردى اينالىپ»), «تاپشى زامان» («اسىلدىڭ كىم تانىماس ناق سىيلىعىن, زاماننىڭ كورىپ تۇرمىز تاپشىلىعىن), «كەلمەسكە كەتكەن زامان» («ول زامان كەلمەسكە ەندى كەتتى دەيمىن, توقتاتىپ اقىلعا كون كەپتى دەيمىن») تىركەستەرى ارقىلى سيپاتتالادى.
تاڭجارىق كەيىپتەگەن زامان – قايعى-قاسىرەتتىڭ («زاماننان كوڭىل تارىعىپ, قايعى مەن كۇنىم كەشە مە؟»), داعدارىس پەن شاراسىزدىقتىڭ («زامانىڭ قانداي بولدى, قايران حالقىم, جۇرەكتى كەرنەپ الدى سارىسۋ جالقىن») كەزەڭى. قورلىق پەن قارسىلىق, كەك پەن كونبىستىك, ءتوزىمدىلىك پەن دارمەنسىزدىك اقىن جىرلارىنىڭ ءون بويىنان انىق اڭعارىلادى. تاڭجارىقتىڭ زارى جەكە باستىڭ زارى دەڭگەيىنەن شىعىپ, حالىقتىق زارعا ۇلاسىپ كەتەدى: «زارلاسام قانشا ەگىلىپ, كىم ەسىركەپ, كىم ۇعىپ, كىم ەستيدى ءۇنىمدى؟!».
قازاق پوەزياسىنداعى زار زامان اقىندارىنىڭ ۇلگىسىمەن وتكەندى اياۋلى, كەشەگىنى قادىرلى ەتىپ كورسەتۋ ءۇردىسى تاڭجارىقتا دا بار. وتكەن ءومىرىن ويعا الىپ, جەر-سۋ اتتارىن سانامالاپ, ساعىنىشپەن جىرلاعان تولعاۋلارى مۇرات ءموڭكەۇلىنىڭ ايگىلى «سارىارقا» داستانىن ەسكە تۇسىرەدى. قونىستىڭ قايعىسىن بەدەرلەگەن مۇرات اقىن مەن ەلدىڭ احۋالىن زەردەلەگەن تاڭجارىق اقىننىڭ ۇندەس تولعاۋلارىنان ۇيلەسىمدىلىك تابىلادى. زار زاماننىڭ ايتۋلى جىرشىسى: «تايسويعان, ورال بويى وسكەن جەرىم, كىندىگىم, كىرىم جۋىپ, كەسكەن جەرىم. قۇربىمەن جاعالاسىپ بىرگە جاتىپ, جارتى قۇرت تاتۋ كۇندە جەسكەن جەرىم», – دەپ تەرمەلەتسە, تاڭجارىق اقىن: «اق يرەك, قارا شات پەن پەن قايران قاينار, بالشىعىن شالپىلداتىپ كەشكەن جەرىم. سارى اعاشتى, سارى شوقى, ەسكى قورا, كەندىرىن ارشىپ الىپ, ەسكەن جەرىم», – دەپ تولعانادى. مۇرات: «كۇز بولسا قونۋشى ەدىك قاراكولگە, اششىلى ەكى جاعى جايلى جەرگە» دەپ وتكەنگە وي جىبەرسە, تاڭجارىق: «ىزدەپ ءجۇرىپ, كەكىلىك, قىرعاۋىلدى, كەتۋشى ەك كەيبىرەۋىن ۇرىپ الىپ», – دەپ ءوزىنىڭ جاستىق شاعىنىڭ ساۋلەلى ءساتتەرىنە ۇڭىلەدى. اقىننىڭ: «ودان دا كۇنەس ءتىپتى ارى قالدى, قاس, تەكەس, قارابۋرا, ءبارى قالدى», – دەپ قاپالانۋى دا قونىستىڭ قۇتسىزدىعىن ويلاپ كۇيزەلىسكە ءتۇسكەن زار زاماندىق تۇجىرىمدارعا جاقىن كەلەدى. مۇنىڭ ءبارى – حالىقتىق جىر ءداستۇرىنىڭ, ولەڭ ۇلگىسىنىڭ بىركەلكىلىگىنىڭ جانە زاماندى سەزىنۋ ورتاقتىعىنىڭ كورىنىستەرى.
زامانانىڭ زاۋالى كومەسكىلەگەن تۇلعانى ىزدەۋ («وسىرگەن ءسويتىپ باعىپ انا قايدا؟ قورعاعان باۋىرىندا پانا قايدا؟»), ونى وتكەننىڭ اياۋلى كورىنىسى دەپ باعالاۋ («جاقسى ەكەن سول زامانىم ەندى ويلاسام, مۇڭايام, ۋا داريعا-اي, ەلدى ويلاسام. قاسىرەت, قالماس قايعى, تاۋسىلماس دەرت, كوڭىلگە كەتپەس بولىپ كەلدى ويلاسام») – تاڭجارىققا ءتان بايلام-بايىپتامالار. بۇل – وزىندىك ايشىعىمەن دارالانعان اقىننىڭ پاراساتتى پوەزياسىنىڭ قازاق تاريحىمەن تامىرلاستىعىنىڭ, قازاق ادەبيەتىنىڭ ىشكى دامۋ ۇردىسىمەن تىعىز بايلانىستىلىعىنىڭ ايقىن كورىنىسى.
ەل بولىپ ەسىڭدى جي, ەندى قازاق
تاڭجارىق شىعارماشىلىعىندا زامانا ىڭعايىندا ءوسىپ-جەتىلگەن ءداۋىر ادامىنىڭ دا بەينەسى بار. اقىن ەلدى جولعا سالۋعا ءتيىس سەركەلەردەن تۇڭىلەدى («دۇنيە نەشە ءتۇرلى وزگەرىپ تۇر, باستاۋشىڭ جالعان, جالا سوزگە ەرىپ تۇر»), ولاردىڭ جۇرتتى قاناپ وتىرعانىنا ناليدى («بۇل كۇندە ءبىز قايعىدا, قۋلار امان, حالىقتىڭ ماي قايناتقان توبەسىنە»), ءوز تاعدىرىنا كۇيىنەدى («كەز بولدى ازات باسىم, مۇنداي حالعا, ەرىكسىز جەتەكتەدى ۇقساپ مالعا»), ءتوڭىرەگىندەگى ءسوز ۇعاتىن اعايىنعا زارىن ايتىپ شاعىنادى («جالعاندا بىزدەي مۇڭلى ادام بولماس, ايىرىلىپ ەلدەن ءتىرى بايلانعان شەر»).
اقىن ءوز ۇلتىنىڭ كەمشىلىگىن كورىپ جانى اشيدى, ولاردى اعارتۋشىلىق يدەيانى ۇستانعان قازاق اقىندارىنىڭ وي-تۇجىرىمدارىمەن جىگەرلەندىرەدى, قازاقتىڭ نامىسىن جىرىمەن جانيدى. حالقىنىڭ رۋحىن كوتەرۋگە ۇمتىلعان مىرجاقىپتىڭ ۇستانىمىن ەسكە سالادى («جازىلدى مىرجاقىپتان: «ويان, قازاق», ەسكەردى ونى قاشان نويان قازاق. ورنىنا ويانعاننىڭ ۇيقى سالىپ, قالدىڭ عوي شي تۇبىندە قويان قازاق»), شاكارىمنىڭ ۇلتقا ارنالعان ۇلاعاتىن ۇقتىرۋعا تىرىسادى («تارالدى شاكارىمنەن «قازاق اينا», قاي قازاق ونى وقىپ, الدى پايدا؟»), ىبىراي ءالتىنساريننىڭ وقۋ-بىلىمگە شاقىرعان ونەگەسىن ويعا تۇسىرەدى («وقى دەپ التىنسارين ايتقانىمەن, وقۋدى تاستاپ قازاق ايراندى العان»). قازاقتى كەيىپ وتىرىپ سەرپىلتۋ, سىناپ وتىرىپ شيراتۋ جاعىنان ابايمەن ساباقتاسىپ جاتاتىن تاڭجارىق كەلەر كۇننەن جاقسىلىق كۇتەدى. تورىعۋىن تالپىنىسقا, كۇيزەلىسىن ۇمتىلىسقا جەڭدىرەدى.
ءبىرى مەن سول قازاقتىڭ جۇرگەن ازىپ,
قۇرعاقتان سۋ تابا الماي قۇدىق قازىپ.
تۇزەلىپ ەندى قازاق ەل بولار دەپ,
ۇمىتپەن اسقار تاۋداي كەتەم جازىپ.
تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولى سانانى وياتىپ, بىلىمگە جەتەلەۋدە دەپ بىلگەن الاش اعارتۋشىلارى سەكىلدى تاڭجارىق تا ءوز ۇلتىن بىرلىككە, ىلگەرىلەۋگە شاقىرادى. ونىڭ بۇل تۋراسىنداعى «تاستا دا ناداندىقتى كەل, قاتارعا, ەل بولىپ ەسىڭدى جي, ەندى قازاق», – دەگەن وي-تۇجىرىمى قازاق قوعامىنىڭ دەرتىن تامىرشىداي تاپ باسقان عۇمار قاراشتىڭ «ۇيقى قاندى, تۇرالىق, تۇرىپ كەڭەس قۇرالىق», – دەگەن ۇلتىنا ارناعان ۇلاعاتتى ۇرانىمەن ءۇندەستىك تابادى. تاڭجارىق شىعارمالارىن جيناپ-باستىرۋمەن اينالىسقان تىلەۋجان ساقالوۆ ەڭبەكتەرىندە دە, اقىن مۇراسىن ۇلت-ازاتتىق باعدار اياسىندا قاراستىرعان دۇكەن ءماسىمحانۇلىنىڭ زەرتتەۋىندە دە, ەركىندىكتى اڭساۋدىڭ, ەل مۇددەسىن قورعاۋدىڭ مىسالدارى كوپتەپ كەلتىرىلەدى.
قازاق ادەبيەتىنىڭ تۇلعالى وكىلى تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ زامان بەينەسى, ءداۋىر ادامى تۋرالى وي-تۇجىرىمدارى ءوز تاعدىرىمەن دە, ەل تاعدىرىمەن دە بەرىك ساباقتاسىپ جاتىر. ونىڭ ولەڭ-جىرلارىن وزگە ەلدە قونىس تەپكەن اعايىننىڭ كوركەم تىلمەن كەستەلەنگەن شەرلى شەجىرەسى دەپ تانىعانىمىز ءجون.
تاڭجارىقتىڭ تاعدىرى – تاۋەلسىزدىك ءۇشىن تىنباي كۇرەسكەن تۇعىرلى تۇلعانىڭ تاعدىرى.
تاڭجارىقتىڭ تاعدىرى – اۋىر ازاپ, بىتپەس بەينەت كورسە دە قايسارلىعىنان تانباعان قازاق اقىنىنىڭ تاعدىرى.
تاڭجارىقتىڭ تاعدىرى – توسكە تۇسسە دە جانشىلمايتىن, تەزگە تۇسسە دە سارقىلمايتىن قاسيەتتى قازاق جىرىنىڭ تاعدىرى.
تاڭجارىقتىڭ تاعدىرى – مىڭ ءولىپ, مىڭ ءتىرىلگەن قازاقتىڭ ءوز تاعدىرى.
تاڭجارىقتىڭ تاعدىرى – وشپەيتىن ءومىردىڭ, ولمەيتىن ولەڭنىڭ سيمۆولى.
باۋىرجان ومارۇلى
