قازىرگى كەزدە ادەبي ءتىل نورمالارىنىڭ وزگەرۋى ءجيى كەزدەسەتىن قۇبىلىسقا اينالدى. قوعامدا بولىپ جاتقان ساياسي-الەۋمەتتىك وزگەرىستەردىڭ قاتارىندا ءتىلدىڭ دەموكراتيالانۋى دا ورىن الدى. قازاق ءتىلى سوزدەرىنىڭ ستيليستيكالىق تۇرعىدان بەيتاراپتانۋى, ماعىناسى ەسكىرگەن كونە سوزدەردىڭ (ارحايزمدەردىڭ) جاسامپازدىق قاسيەتىنىڭ كۇشەيۋى تەرمينولوگيالىق لەكسيكانىڭ جاڭا قارقىنىمەن يگەرىلۋى تەرميندەردىڭ جالپى قولدانىسقا كوشۋى, بۇرىننان بار سوزدەردىڭ جاڭا ماعىنادا قولدانىلۋى سياقتى كوپتەگەن جاڭالىقتار ءتىلدىڭ دەموكراتيالانۋىنان حاباردار ەتسە كەرەك. الايدا مۇنداي اۋمالى-توكپەلى وزگەرىستەردىڭ ءبارى بىردەي جاقسى جاعىنان تابىلىپ وتىر ما؟ ءتىلىمىزدى قايتسەك قازاقىلاندىرامىز دەگەن جەلەۋمەن ناۋقانشىلىققا سالىنىپ, ادەبي نورماعا ساي كەلەتىنى بار, كەلمەيتىنى بار, ءسوز جاساۋدىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ, ءتىل مادەنيەتى دەگەن ۇعىم بارىن ەسىمىزدەن شىعارىپ العان جوقپىز با؟
ءيا, جاڭا ءسوز ۇسىنۋشى اۆتورلار اۋدارما قىزىعىنا بەرىلگەنى سونداي, تەرمينولوگيا سالاسىنداعى «ءبىر ۇعىم, ءبىر اتاۋ» قاعيداسىن. بەلىنەن ءبىر-اق, باسىپ حالىقتىڭ تانىمىنا نۇقسان كەلتىرۋدە. مىسالى, ءبىر عانا «پرينتسيپ» ءسوزى ءارتۇرلى نۇسقادا قولدانىلىپ ءجۇر. بىرەۋلەر ونى «قاعيدا», «قاعيدات» دەپ اۋدارۋدى قالاسا, ەندى بىرەۋلەر قازاقشا ايتۋ داعدىسىنا قاراي «ءبىرىن سەپ» دەپ جازۋدى قالايدى, جازىپ تا ءجۇر. بولماسا «وبەكت» تەرمينىن «نىسان» دەپ اۋدارىپ, «سۋبەكت» تەرمينىن سول كۇيىندە قالدىردىق ويتكەنى ونى «پىسان» دەپ اۋدارساق, ءتىپتى, كۇلكىلى جاعداي بولار ەدى, وسى سوزدەردى اۋدارماي-اق سولاي, حالىققا ەتەنە بوپ, ۇيرەنىپ كالعان كۇيىندە قولدانا بەرسەك قازاق ءتىلىنىڭ وراسان بايلىعى ويسىراپ قالماۋعا ءتيىستى دەپ سانايمىز. بەلگىلى لينگۆيست-عالىم رابيعا سىزدىقوۆا «ۆاريانتتىق ءتىل – ءتىلدىڭ بارلىعىندا بولاتىن جانە بار قۇبىلىس… بىراق ءتىل ءوزىنىڭ دامۋ بارىسىندا جانە سول دامۋعا قوعامنىڭ سانالى تۇردە ارالاسۋى ناتيجەسىندە جارىسپالىلىقتان ارىلا تۇسۋگە ءتيىس» – دەيدى. الايدا تاجىريبەلى ماماننىڭ ساليقالى پىكىرىنە قۇلاق سالاتىندار بۇگىندە از بولىپ وتىر. ارينە, ءتىلدى تۇتىنۋشى حالىقتىڭ ەستەتيكالىق تالابىن تولىق وتەپ, تياناقتى قولدانىسقا يە بولعان سوزدەر دە قازىر كوپتەپ سانالادى. ايتالىق, «سىنىپ» ءسوزى «كلاسس» دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا قالىپتاستى. قازىرگى قازاق مەكتەپتەرىندەگى وقۋشىلار «سىنىپتى» سىڭىرگەندىگى سونشالىقتى ورىسشا نۇسقا «كلاسس» – كلاستىڭ قانداي ماعىنادا جۇمسالاتىندىعىن جادىنان شىعارعان دەسە دە بولادى. بۇل ء–سوزدىڭ قازان توڭكەرىسىنە دەيىن وسى ماندە قولدانىلعانى بەلگىلى. دەمەك سوزدىك قۇرامدا بۇرىننان بار.
دەگەنمەن «سىنىپ» ءسوزى بارلىق كونتەكستە كلاستىڭ بالاماسى بولا بەرمەيتىنى بايقالادى. مىسالى, «يۋريست 1-گو كلاسسا» دەگەن تىركەستى «سىنىپتىق زاڭگەر» دەپ اۋدارساق, قاتە ەمەس پە؟ دۇرىسى 1-دارەجەلى زاڭگەر ەمەس پە؟ بولماسا «جۇمىسشى تابى» – «رابوچي كلاسس». مەمتەرمينكوم ءوز شەشىمىمەن كلاسس تەرمينىنىڭ قازاقشا «سىنىپ», «توپ», «دارەجە» دەپ ءۇش بالاماسىن بەكىتتى. ابدەن قۇپتارلىق شەشىم.
بۇعان قاراعاندا «سىنىپ» ءسوزىنىڭ وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا عانا قولدانىلعانى ابزال. «سىنىپ سياقتى ومىرشەڭ سوزدەردىڭ قاتارىنا «ءادىس» «ادىسكەر», «ادىستەمە», «كەدەن», «ءىسساپار», «قۇجات», «ءماتىن» ت.ب. كوپتەگەن سوزدەردى جاتقىزۋعا بولادى. ال بۇرىن قالىپتاسقان قازاق سوزدەرىن قايتادان جاڭارتۋى قۇپتارلىق ءىس ەمەس. مىسالى, «ادرەس» تەرمينىنىڭ «مەكەن-جاي» بولعانى قاشان. ءبازبىر ماتىندەردە ول «جايات» دەپ اتالىپ ءجۇر.
سونىمەن, جارىسپالىلىقتىڭ ادەبي ءتىل نورماسى قايشى جاقتارى دا بار ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك.
تىلىمىزدە كونەرگەن سوزدەردىڭ ماعىنالارىن جاڭارتىپ, تەرميندىك ماعىنا جۇكتەپ, جاڭارتىپ, ءتىل قاجەتىنە جاراتۋ اسا قۇپتارلىق ءىس. وعان كوبىنە «جاساق», «شەرۋ», «سارباز», «تۇمەن» جانە ت.ب. اسكەري اتاۋلاردىڭ تەرميندىك ماعىنادا قولدانىلىپ جۇرگەندىگى دالەل بولا الادى. وسى سياقتى كەز كەلگەن جاڭا قولدانىس ومىرگە كەلگەننەن كەيىن پايدالانىلماسا جاڭا لەكسەما بولۋدان قالادى. بۇل پروتسەسس, اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ونىڭ ءستيلىنىڭ كۇشىمەن جۇزەگە اسىرىلۋدا. مىسالى, «فونتان» ءسوزىن «شاپتىرما», «بالكون» ءسوزىن «سالبىراۋىق» دەپ اۋدارۋدىڭ اسا زور پايداسى بولادى دەپ ەسەپتەي المايمىز. جاڭا لەكسەمادا بۇلاردى قولدانىپ جۇرگەن ادامداردى كەزدەستىرە الماي ءجۇرمىز. سول سياقتى «بيوگرافيا» «ءومىرناما», «تۆورچەستۆو» – «ونەرناما», «سپونسور» – «قولدانۋشى», «مۋزەي» – «ەسكىحانا». وسى سوزدەردىڭ حالىققا ەتەنە تانىس بولىپ كەتكەن, «ءومىربايان», «شىعارماشىلىق», «دەمەۋشى», «مۇراجاي» دەگەن سياقتى بالامالارى دا بار ەكەندىگى داۋسىز. سونىمەن قاتار, كوپتەگەن تەرميندەردىڭ تەرمينولوگيا كوميسسياسى بەكىتكەن بالامالارى بولا تۇرا بۇرىنعى نۇسقانى جارىسا قولدانىلىپ جۇرگەندەرى بار. مىسالى, «نەسيە» (كرەديت), «بىلىكتىلىك» (كومپەتەنتنوست), «كولىك» (ترانسپورت), «ءتۇيىن» (رەزيۋمە) ت.ب. اۋدارما ىسىندە قىسقارعان سوزدەردى دە قازاقشاعا اۋدارىپ, ەشبىر تۇسىنىكتەمە بەرمەستەن باس ارىپتەرىنەن قىسقارتىپ قولدانۋ ەتەك جايىپ بارادى, ونداي قىسقارتقاندى قازاق ءتىلىن جەتىك بىلەمىن دەگەن ادامنىڭ ءوزى تۇسىنە الماسى حاق. ولاردىڭ, اسىرەسە كوشەلەردە ىلىنەتىن ءىرى ارىپتەرمەن جازىلعان جارناما, ماڭدايشالاردا كەزدەسۋى قىنجىلارلىق جايت.
مۇنداي كەلەڭسىز جاعدايلارعا ءبىر جاعىنان تەرميندەردىڭ, اسىرەسە قوسارلانۋ, تىركەسۋ ارقىلى جاسالعان تۇرلەرىنىڭ جازىلۋ نورماسىنىڭ بىرىزگە تۇسپەۋى سەبەپ بولسا, ەكىنشى جاعىنان ماماننىڭ ساۋاتسىزدىعى, ءوز ىسىنە ءجۇردىم-باردىم قاراۋى سەبەپ بولادى. مىسالى, «وبمەننىي پۋنكت» دەگەن ءسوز تىركەسى ەكى ءتۇرلى قولدانۋمەن قويماي قاتە جازىلىپ ءجۇر, ياعني, بىردە «ايىرباس پۋنكت» بىردە «ايىرباس ورىنى» دەپ بەرىلگەن. ەكىنشى نۇسقاسىن قالدىرعانىمىزبەن, «ورىنى» دەگەن ءسوزدىڭ جازىلۋىندا دورەكى قاتەنىڭ جىبەرىلگەنى وكىنىشتى. سول سياقتى بانك ءسوزى تاۋەلدەنىپ, بىردە بانكى بولسا, بىردە بانكىسى بولىپ جازىلىپ ءجۇر. وسى سياقتى جايتتار ۇساق- تۇيەك سياقتى كورىنگەنىمەن مەملەكەتتىك مارتەبە العان ءتىلىمىزدىڭ بەدەلىن تۇسىرەتىنى ءسوزسىز. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءتىل تۋرالى» زاڭىن جۇزەگە اسىرۋ كوبىنە اۋدارما ىسىمەن عانا شەكتەلىپ وتىرعانى ءمالىم. وعان سەبەپ, مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ, باسقارما ۇيىمداردىڭ انا تىلىمىزدە ءالى دە ەركىن سويلەپ, مەملەكتتىك ءتىلدى ەركىن قولدانا الماۋى.سونىڭ سالدارىنان بارلىق قۇجاتتار ورىس تىلىندە دايىندالادى. سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋدى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە مىندەت ەتىپ قويۋمەن قاتار زامانىمىزبەن قاتارلاسا اياق باسقان سان-سالانىڭ تەرميندەرىن ءتول سوزىمىزبەن اتاۋ ماقساتىندا جۇمىسقا قابىلدايتىن اۋدارماشىلاردان تەرمين قابىلداۋعا قويىلاتىن تالاپتاردى ءبىلۋدى تالاپ ەتۋ قاجەت. تەرمينولوگيا سالاسىنىڭ ءبىرىزدى قولدانىلۋى ءۇشىن تەرمينكومنىڭ بەكىتىلۋىمەن ۇسىنىلعان, عىلىمنىڭ ءاربىر سالاسى بويىنشا جاسالعان سوزدىكتەر كوپ تاراممەن شىعارىلىپ ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تاراتىلسا, مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ قازىق قاعىپ, تەز ءوسىپ وركەندەۋىنە يگى ىقپالىن تيگىزەرى ءسوزسىز .
قۇتتىباي احمەتوۆ,
استانا قالاسى
س .سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى مۇراجايى مەڭگەرۋشىسى, حالىقارالىق اقپاراتتاندىرۋ اكادەمياسىنىڭ
مۇشە-كوررەسپوندەنتى
