«اعاشتارعا تيمەڭدەر»
ستامبۇل قالاسىنداعى وقيعالار باستالعالى ەكى اپتادان استام ۋاقىت ءوتتى. ستامبۇلدىڭ جۇرەگى – تاكسيم الاڭىنداعى اعاشتاردى قورعاۋ نيەتىندە باستالعان بەيبىت شەرۋ اراعا ارالاسقان ارانداتۋشىلاردىڭ كومەگىمەن ساياسي شيەلەنىسكە اينالدى. «اراب كوكتەمىنەن» كەيىن تىنىشتالعان ورتالىق شىعىس جاعرافياسى قايتا ۋشىقتى. بەيبىت شەرۋشىلەردى شەكتەۋگە تىرىسقان پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ اسىرە كۇش جۇمساۋى, باتىستىق مەديا قۇرالدارىنىڭ كورىكتەۋىمەن بارلىق اقپارات «ەزگەن مەن ەزىلگەننىڭ قاقتىعىسى» سيپاتتاماسىندا بەرىلىپ جاتتى. تۇركيا باسشىلىعىنىڭ بەيبىت شەرۋشىلەرگە قىسىم كورسەتپەۋىن تالاپ ەتكەندەر دە بولدى. بۇعان تۇركيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى «ءبىزدى سىناعاندار وزدەرىنە قاراپ السىن» دەپ جاۋاپ بەردى.
ءيا, راسىندا باتىستىڭ مەديا الپاۋىتتارى, تۇيمەدەي نارسەنى تۇيەدەي ەتىپ كورسەتكەنگە قۇمار كەلەدى. ستامبۇلدا شىققان وقيعالاردى, «رەۆوليۋتسيا» سيپاتىندا كورسەتۋگە تىرىسىپ باقتى. وقيعالاردىڭ شىعۋ سەبەبىن, ءوربۋىن جانە بۇگىنگى جاعدايىنا ءبىر شولۋ جاساپ وتەيىك, سوسىن ماسەلەنىڭ جاسىرىن جاتقان تۇستارىنا دا توقتالامىز.
وقيعالار, تاكسيم الاڭىندا ورنالاسقان «گەزي» («قىدىرۋ» دەگەندى بىلدىرەدى) پاركىندەگى «اعاشتاردى كەسپەڭدەر!» دەپ جينالعان جاستاردان باستالدى. تۇركيا جاستارى ساياسي ۇستانىمدارعا بەرىك كەلەدى, وتىز-قىرىق جىل بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان كوپ پارتيالىق ساياسي جۇيە جانە سول جۇيەدە وسكەن قازىرگى بۋىن جاستار وتباسىلارىنىڭ ىقپالىمەن بەلگىلى ءبىر پارتيانىڭ كوزقاراسىن ۇستاناتىن بولعان جانە سايلاۋدا ءوز پارتيالارىن ءاردايىم قولدايتىن بولعان. ءتىپتى, وقيتىن جوعارعى وقۋ ورنىن تاڭدايتىن كەزدە دە وزدەرىنىڭ ساياسي كوزقاراستارىنا جاقىن ۋنيۆەرسيتەتتەردى تاڭدايدى.
تۇركيانىڭ كوپتەن بەرى قىزمەت كورسەتىپ كەلە جاتقان جانە بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتاردا بيلىكتە وتىرعان پارتيالارىنان قازىرگى تاڭدا بەلسەندى ەكى پارتيا قالعان: رەسپۋبليكالىق حالىق پارتياسى («سنر» دەپ اتايدى – سول ۇستانىمدى ۇستاناتىن سوتسيالدىق پارتيا. مۋستافا كەمال اتاتۇرىكتىڭ قۇرعان پارتياسى) جانە ۇلتتىق حالىق پارتياسى («منر» دەپ اتايدى – وڭ ۇستانىمدى ۇستاناتىن ۇلتشىل پارتيا تۇرىكتەردىڭ سيمۆولى «سۇر قاسقىر» دەپ قابىلدايدى). ال, ادىلەت جانە دامىتۋ پارتياسى (اق پارتيا – باتىستا «ۇستامدى يسلامشىلار» دەپ اتاعان پارتيا) 2000 جىلى تۇركيانى تۇنشىقتىرعان قارجىلىق داعدارىس كەزىندە قازىرگى پرەمەر- مينيستر رەدجەپ تايپ ەردوعاننىڭ ۇزەڭگىلەس جولداستارىمەن بىرگە قۇرىلعان جانە 2 جىلدان كەيىن حالىقتىق سايلاۋدا جەڭىسكە جەتىپ, بيلىككە قول جەتكىزگەن پارتيا. كەزىندە مارقۇم تۇرعىت ءوزالدىڭ بيلىككە كەلۋىنە جول اشقان انا وتان پارتياسى («اNاP» دەپ اتالادى), مارقۇم بۋلەنت ەدجەۆيتتىڭ پارتياسى دەموكراتيالىق سول پارتياسى («DSP» دەپ اتالادى) بۇگىندەرى بەلسەندىلىگىن جوعالتقان جانە سوڭعى جىلدارى ساياسي الاڭعا شىقپايتىن بولعان.
«گەزي» پاركىندە شەرۋگە شىققان جاستاردىڭ كوپشىلىگى رەسپۋبليكالىق حالىق پارتياسىنىڭ جانە «جاسىلدار ارەكەتىنىڭ» وكىلدەرى. جاستار تاكسيم الاڭىنا كەلىپ, وزدەرىنىڭ پالاتكالارىن قۇرىپ, «گەزي» پاركىندە باستالۋى كەرەك بولعان قۇرىلىس جۇمىستارىنا كەدەرگى بولۋ ماقساتىندا جينالعان. ەكىنشى كۇننىڭ ازانىندا پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى كەلىپ, جاستاردى ورىندارىنان تۇرعىزىپ, تارقاتۋعا تىرىسقان. سەبەبى, ولار شەرۋگە شىعۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارىنان رۇقسات الماعان.
«ارانداتۋشىلار»
وقيعا وسى كەزدەن باستاپ ءورت العان. وسىنداي ءساتتى كۇتكەن ارانداتۋشىلار پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنە قارسى كۇش جۇمساپ, وتقا كەروسين توگىپ, بۇنى الەۋمەتتىك جەلىدەگى «ويباي, تاكسيمدە پوليتسيا ادامداردى ءولتىرىپ جاتىر, كومەكتەسىڭدەر» دەپ حابارلاندىرۋ تاراتىپ, الاڭدى سوعىس الاڭىنا اينالدىرىپ جىبەرگەن. كوشەلەرگە بارريكادا قۇرىپ, جول بويىنداعى كولىكتەردى ورتەپ, دۇكەندەردىڭ تەرەزەسىن سىندىرىپ, حالىقتىڭ تىنىشتىعىن بۇزا باستاعان. پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ «بۇرىش گازى» قارۋىن قولدانۋ – جينالعان توپتىڭ اشۋىن ارتتىرا تۇسكەن سەبەپتەردىڭ ءبىرى عانا. ءتىپتى, پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ادىلەت جانە دامىتۋ پارتياسىنىڭ سويىلىن سوعۋشىلار دەپ كىنالاعاندار جانە وسىعان وراي بيلىكتەگى ەردوعان مەن پارتياسىن «ديكتاتۋراعا» بالاعاندار شىقتى.
وسى جەردە ايتا كەتەتىن ءبىر وقيعا تاعى بار پوليتسياعا بايلانىستى. تۇركيانىڭ قارا تەڭىز جاعالۋىنداعى رەدجەپ تايپ ەردوعاننىڭ تۋعان جەرى ريزە قالاسىندا بولعان وقيعا. بۇل قالادا دا ستامبۇلداعى شەرۋگە قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن الاڭعا شىققان جاستار مەن ەردوعان جاقتاستارى اراسىندا قاقتىعىس بولدى. ەردوعان جاقتاستارى سانى جاعىنان كوپ بولعاندىقتان, شەرۋ جاقتاستارى الاڭنان قاشىپ, ءبىر عيماراتتىڭ ىشىنە كىرىپ تىعىلادى. قۋالاعان توپ عيماراتتى قورشاپ الادى. وقيعا جەرىنە كەلىپ جەتكەن پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى, قالىڭ توپقا «تاراڭدار» دەپ ەسكەرتپە جاساعانمەن, ولاردى ەشكىم ەلەمەيدى. پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى سان جاعىنان جينالعان توپتان از بولعاندىقتان, «بۇرىش گازىن» قولدانۋعا ءماجبۇر بولعان. سول قارۋدى قولدانا وتىرىپ, عيماراتتاعى ادامداردى سىرتقا شىعارىپ, امان الىپ قالادى. بۇل وقيعا پوليتسيانىڭ ەشبىر جاققا جاقتاسپاعاندىعىنا دالەل بولا الادى. تاكسيمدە شەرۋگە شىققاندارعا قارسى قولدانىلعان قارۋ ريزەدە ەردوعان جاقتاستارىنا قارسى قولدانىلدى. ريزەدە بولعان وقيعادا 1993 جىلى سيۆاس قالاسىندا بولعان قازالى وقيعانىڭ قايتالانۋ ىقتيمالىن تۋدىرعان بولاتىن. ايتا كەتەر بولساق, 1993 جىلى سيۆاس قالاسىندا ءبىر قوناق ۇيدە جينالعان 33 زيالى قاۋىم وكىلدەرىن, «راديكال يسلاميست» دەپ اتالعان توپ عيماراتتى قورشاپ ورتەپ جىبەرگەن.
تۇركياداعى وقيعا مەن اراب ەلدەرىندەگى وقيعالاردى سالىستىرۋعا كەلمەيدى. نەگە؟ سەبەبى, اراب ەلدەرىندەگى وقيعالارعا حالىقتىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى سەبەپ بولعان. مىسىرداعى, الجيردەگى, سيرياداعى وقيعالاردا ۇزاق مەرزىم بيلىكتە وتىرعان ادامداردىڭ ەكونوميكالىق رەفورمالاردى دەر كەزىندە جۇزەگە اسىرماۋلارى سەبەپ بولعان. ارينە, سىرتقى كۇشتەردىڭ دە ىقپالىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.
ول مەملەكەتتەرمەن سالىستىرعاندا, تۇركيا ەكونوميكاسى ەردوعان بيلىككە كەلگەلى بەرى جاقسى ءوسۋ قارقىنىن كورسەتكەن. 2002 جىلى ءجىو – 231 ميلليارد دوللاردان, 2012 جىلى 786 ميلليارد دوللارعا جەتتى. 2002 جىلى ەكسپورت كولەمى 36 ميلليارد دوللاردان, 2012 جىلى 153 ميللياردقا جەتتى (ۇكىمەت 2023 جىلى ەكسپورتتى 500 ميلليارد دوللارعا جەتكىزۋ ماقساتىن قويىپ وتىر). 2002 جىلى ينفلياتسيا 68 پايىزدان, 2012 جىلى جەتى پايىزعا ءتۇسىرىلدى. تۇركيا ەكونوميكاسى بۇگىن الەم بويىنشا 16-شى, ەۋروپا بويىنشا 6-شى ورىندا تۇر.
وقيعالاردىڭ باستالۋى تۇركيانىڭ حالىقارالىق قارجى قورىنان (حقق) العان قارىزدىڭ سوڭعى تولەمى 422 ميلليون دوللاردى تولەپ, ەردوعاننىڭ «ەندى تۇركيا حقق قارىز الاتىن ەمەس, قارىز بەرەتىن مەملەكەت بولادى» دەگەن سوزدەرىنەن كەيىن ءوربۋى كەزدەيسوقتىق شىعار. حالىقارالىق قارجى قورىنا 1947 جىلى مۇشە بولعان تۇركيا العاشقى قارىزىن 1962 جىلى العان. سودان بەرى قارىزدى جاڭا العان قارىزبەن جاۋىپ كەلگەن.
«شەرۋشىلەردىڭ تۇركيا ۇكىمەتىنە قويعان تالاپتارى»
تاكسيم الاڭىنداعى جاستاردى قولعا كوسەۋ قىلعان ءتۇرلى ارانداتۋشى توپتار بولدى. سوندىقتان, جاستار مەن اراڭداتۋشىلاردى ءبىر-بىرىنەن اجىراتىپ الۋ ءۇشىن, تايپ ەردوعاننىڭ شەت ەلگە رەسمي ساپارعا شىعۋىنا بايلانىستى پرەمەر-ءمينيستردىڭ وكىلى قىزمەتىن اتقارۋشى بۋلەنت ارىنچ تاكسيمدەگى توپتىڭ وكىلدەرىن كەلىسسوزدەرگە شاقىردى. كەزدەسۋ بارىسىندا ولاردىڭ تالاپتارىن تىڭدادى. «گەزي» پاركى وكىلدەرى جەتى باپتان تۇراتىن تالاپتارىن مالىمدەدى. ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدى تۇستارى تومەندەگىدەي بولدى:
• ستامبۇلدا 3-ءشى كوپىر سالىنباسىن
• ستامبۇلدا 3-ءشى اۋەجاي سالىنباسىن
• ستامبۇل كانالى سالىنباسىن
• گيدروەلەكتر ستانتسيالارى سالىنباسىن
بۇل جوبالار تۇركيا ەكونوميكاسىنىڭ باعىتىن وزگەرتەتىن, قۋاتىنا قۋات قوساتىن جوبالار. ستامبۇلداعى 3-ءشى كوپىر جوباسى – تۇركيانىڭ ترانزيتتىك الەۋەتىن ارتتىراتىن جوبا. ەگەر 3-ءشى اۋەجاي سالىناتىن بولسا, ستامبۇل ەۋروپانىڭ ترانزيت ورتالىعىنا اينالادى. كانال ستامبۇل جوباسى بۇعازدان وتەتىن كەمەلەردىڭ قالاعا تۇسىرەتىن جۇگىن ازايتاتىن جوبا. گيدروەلەكتىر ستانتسيالار سىرتتان الاتىن گاز كولەمىن ازايتىپ, سىرتقى ساۋدا تەڭگەرىمىندەگى دەفيتسيتتى تومەندەتىن جوبا (بۇگىنگى كۇنى تۇركياداعى ەلەكتر ستانتسيالارىنىڭ 60 پايىزدان استامى گاز تۋربينالارىمەن جۇمىس ىستەيدى, سوندىقتان, جىل سايىن 60 ميلليارد دوللارلىق ساۋدا دەفيتسيتى قالىپتاسىپ كەلەدى). بۇل جوبولاردىڭ بارلىعى تۇركيانىڭ ەكونوميكاسىنىڭ وسۋىنە زور ۇلەس قوساتىن جوبالار, ءوز ەلىنىڭ ەكونوميكاسى ءۇشىن ماڭىزدى بۇنداي جوبالارعا ەسى دۇرىس ەل ازاماتى نەسىنە قارسى بولسىن؟ ەندەشە بۇل تالاپتاردى تۇركيا ۇكىمەتىنە كىم قويىپ وتىر نەمەسە كىم قويدىرتىپ وتىر؟
تۇركيانىڭ بۇل جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋىنا كىم قارسى بولسا, بۇل وقيعالاردى كورىكتەپ وتىرعاندار دا سولار. بۇلاردىڭ ىشىنە تۇركيا ەكونوميكاسىنىڭ كۇش جيناعانىنا قارسى مەملەكەتتەر دە بار, ەردوعاننىڭ جەتىستىگىن كورە الماي جۇرگەن ىشكى توپتار دا بار. بۇلاردىڭ بارىنە ەڭ دۇرىس جاۋاپتى ەردوعاننىڭ ءوزى بەردى: «دەموكراتيا – داۋىس بەرۋ ساندىقتارىندا ءبىزدى حالىق سايلادى, حالىق قانا الىپ تاستايدى, جەتى ايدان كەيىن سايلاۋ بار. سوندا كەزدەسەمىز» دەدى.
«تۇزدىق»
وقيعالاردا الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ ءرولى زور. ءداستۇرلى جۋرناليستيكا ارنايى ءبىلىم العان جانە جۋرناليستيكا ەتيكاسىن بىلەتىن مامانداردان قۇرالعان. ولار وزدەرىنىڭ تاراتاتىن اقپاراتتارىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن بىلەدى. بۇنىڭ ەسەسىنە, بۇگىنگى كۇنى موداعا اينالعان ازاماتتىق جۋرناليستيكا قولىندا ينتەرنەتكە شىعۋ مۇمكىندىگى بار بارلىق ادامدى, اقپارات تاراتۋ كوزىنە اينالدىردى. سوندىقتان, ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا الەۋمەتتىك جەلىلەردى دۇرىس جانە ورىندى قولدانا ءبىلۋ دە مەملەكەتتىڭ ساياساتىنا اينالۋى كەرەك. بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىز ۇشىندە ماڭىزدى. ماسەلەن, كەيبىر كەزدەرى ەلىمىزدەگى وقيعالار تۋرالى اقپاراتتى رەسەيدىڭ اقپارات كوزدەرىنەن الىپ وتىراتىن بولساق, بۇل ءبىزدى قاتتى ويلاندىرۋ كەرەك.
تۇركياداعى وقيعالار باسىلا باستاعالى بەرى, اقپارات كەڭىستىگىندەگى تاراتىلعان جالعان اقپاراتتاردىڭ بەتپەردەلەرى اشىلا باستالدى. تۇركيا بۇل وقيعالاردان ۇلكەن ساباق الىپ, بارلىق تاراپتار وزدەرىنشە وي ءتۇيىپ جاتىر. ال, بۇل وقيعالارعا سەبەپ بولعان اعاشتاردىڭ سانى بار جوعى 15 اعاش بولاتىن. 15 اعاشتىڭ داۋاسى 15 كۇنگە سوزىلعان ەكەن.
بەكجان دوسىم
