ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس «حالىق تاريح تولقىنىندا» باعدارلاماسى قۇرىلىپ, وسى ورايدا بىرقاتار جۇمىستار قولعا الىنعانى بەلگىلى. سونىڭ ىشىندە اعىمداعى جىلدىڭ 20 ماۋسىمى مەن 20 قىركۇيەگى ارالىعىندا وتاندىق تاريحشى عالىمداردىڭ يران, ءۇندىستان, قىتاي, مىسىر, تۇركيا, موڭعوليا, ۇلىبريتانيا, المانيا, وزبەكستان جانە رەسەي ەلدەرىنە ءىسساپارلارى ۇيىمداستىرىلدى. عالىمدار شەتەلدەردە ەكى اي ءجۇرىپ, قازاق تاريحىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەردى تاپتى. سولاردىڭ بىرقاتارى كەشە قر پرەزيدەنتى جانىنداعى ورتالىق كوممۋنيكاتسيالار قىزمەتىندە وتكەن بريفينگ بارىسىندا جاريا ەتىلدى.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى نۇرلان اتىعاەۆ, ر.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى عاليا قامباربەكوۆا مەن ءناپىل بازىلحان يران, ءۇندىستان, تۇركيا مەن موڭعوليا ساپارلارىنىڭ ءناتيجەسىمەن ءبولىستى.
يراننىڭ تەگەران, شيراز, مەشحەد قالالارىنىڭ كىتاپحانالارىن ءسۇزىپ شىققان عالىمدار قازاق تاريحىمەن بايلانىستى 30-دان استام, ساق داۋىرىنەن باستالىپ, ءحىح عاسىرعا دەيىنگى دەرەكتەردى قامتيتىن قولجازبالاردى تاۋىپتى. اتاپ ايتار بولساق, ىزدەۋ ناتيجەسىندە تاريحشىلار قازاق – قىزىلباس قارىم-قاتىناسىنا قاتىستى دەرەكتەردى انىقتاعان. «بۇگىنگى كۇنگە دەيىن تاريحىمىزداعى قازاق – قىزىلباس قارىم-قاتىناسى اۋىز ادەبيەتىمىزدەگى ەپيكالىق جىرلارىمىزدان بەلگىلى بولاتىن. ال وسى يران رەسپۋبليكاسىنا جاسالعان ساپار ناتيجەسىندە بىرنەشە قولجازبادا قازاق – قىزىلباس اراسى ءسوز ەتىلگەنىن انىقتادىق. يران كىتاپحانالارىنان ەلگە 5 قولجازبا اكەلىپ وتىرمىز. ولاردا قازاق حاندىعىنىڭ يرانداعى قىزىلباس نەمەسە سەفيۆيد مەملەكەتىمەن قارىم-قاتىناسى, سەفيۆيد مەملەكەتىنىڭ شەيبان اۋلەتىمەن سوعىسى تۇسىندا قاسىم حاننىڭ وسى وقيعالارعا تىكەلەي ارالاسقاندىعى باياندالادى. ونىڭ وزبەك بيلەۋشىلەرىنە ءوز اسكەرىنەن 160 مىڭ ادامدى ءبولىپ, كومەككە جىبەرگەنى ايتىلادى» دەيدى نۇرلان اتىعاەۆ.
عاليا قامباربەكوۆانىڭ سوزىنەن يران قولجازباعا وتە باي ەل ەكەنى, ول مەملەكەتتە 360 مىڭنان استام قولجازبا ساقتالعانىن بىلدىك. عالىم ەلگە قازاق تاريحىنا قاتىستى 25 قولجازبا اكەلسە, سولاردىڭ ىشىندە ءحVى عاسىرداعى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستاردان حابار بەرەتىن پارسى تىلىندە جازىلعان حاتتار بار. سونىڭ ءبىرى – يران پاتشاسى شاح ابباس ءىى-ءنىڭ 1661 جىلى تاۋكە حانعا جولداعان حاتى. حاتتىڭ ءماتىنىنەن ءۇزىندى كەلتىرەر بولساق, وندا: «ءسىزدىڭ ەلشىڭىز ارقىلى جولدانعان حات ءبىزدىڭ قولىمىزعا كەلىپ جەتتى جانە ەلشىڭىزگە بارلىق سىي-سياپات جاسالىپ, ەلگە قايتارىلدى. دوستىعىمىز بۇدان ءارى دە جالعاسا بەرەدى دەپ سەنەمىن» دەپ جازىلعان. سونداي-اق, حاتتا تاۋكەنىڭ ءتۇپ اتاسى شىڭعىسحان ەكەنى, ونىڭ مىقتى قاسيەتتەرى تاۋكەگە قان ارقىلى بەرىلگەنى ايتىلعان. سونىمەن بىرگە ءابدۋراحيم حاننىڭ ءتاۋكە حانعا شامامەن 1717-1718 جىلدارى جازعان جاۋاپ حاتى دا تابىلىپ وتىر. حاتتا ءابدۋراحيمنىڭ ءوتىنىشى جانە ءبىرنەشە التىن سەمسەرلەردى سىيلىققا تارتقانى باياندالادى.
عالىمدار يرانننان تاپقان ءبىر ولجا – قاسىم حانعا قاتىستى قولجازبالارى. ول قولجازبالاردا قاسىم حاننىڭ بەينەسى, تۇلعالىعى, مىنەزىنىڭ جايدارلىلىعى, ءۇلكەندەرگە قۇرمەتپەن قاراعاندىعى, قولىنىڭ اشىقتىعى ايتىلعان.
ءناپىل بازىلحان موڭعوليا ساپارىندا كونە ءتۇركى ءداۋىرىندەگى جازبا ەسكەرتكىشتەردى, ۇلتتىق كەشەندەردى, ءبادىزدەردى, بالبالداردى زەرتتەسە, تۇركياعا بارىپ, ستامبۋلداعى توپقاپى سارايى قورىندا ساقتالعان قازاقستاننىڭ ورتا عاسىر تاريحىنا قاتىستى كوپتەگەن قولجازبالار مەن حاتتارعا ءۇڭىلگەن. ماسەلەن, التىن وردا كەزەڭىندەگى حانداردىڭ جازعان حاتتارىنىڭ كوشىرمەسىن الدى. «موڭعوليادا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتارعا قاتىستى مۇراعات قۇجاتتارىن ءجانە كونە موڭعول تىلىندە جازىلعان «قازاقتاردىڭ زاڭدارى» دەپ اتالاتىن قولجازبانى تاپتىق. بۇل قازاق حاندىعى داۋىرىنەن جالعاسىپ كەلە جاتقان «جەتى جارعىنىڭ» نەگىزگى سۇلباسى سەكىلدى. ونى ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەۋ ناتيجەسىندە انىقتايمىز. تۇركيادا ورتا عاسىرلىق مينياتيۋرالار كوپ ساقتالعان. ول مينياتيۋرالاردا قازاقتىڭ ەجەلدەگى تۇرمىسى, تۇتىنعان زاتتارى, كيگەن كيىمدەرى بەينەلەنگەن. ول مينياتيۋرالاردىڭ ءوزى – تاپتىرمايتىن دەرەكتەردىڭ ءبىرى» دەيدى ول.
الدا ەندى قازاق تاريحىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتەتىن بۇل دەرەكتەردى ەلەپ-ەكشەۋ ءمىندەتى تۇر. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا, اتالمىش جۇمىس ءبىرنەشە جىلداردى الادى.
امانعالي قالجانوۆ
