ىرىسبەك ءماۋىت, استانا قالاسى دارىندى بالالارعا ارنالعان №9 «زەردە» مەكتەبىنىڭ ماتەماتيكا ءپانى مۇعالىمى
– ىرىسبەك اعا, ءسىزدىڭ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنان كەلگەن قانداسىمىز ەكەنىڭىزدەن حاباردارمىز. سۇحباتىمىز ءسىزدىڭ ماماندىعىڭىزدىڭ توڭىرەگىندە وربىمەك. الدىمەن, ءوزىڭىز كەيىنگە دەيىن ءومىر سۇرگەن مەملەكەت پەن اتاجۇرتىڭىزداعى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن سالىستىرا كەتسەڭىز. قانداي ايىرماشىلىقتار نەمەسە ەرەكشەلىكتەر بار؟
– قىتاي مەن قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە ايىرماشىلىق جەتەرلىك. مەن ول جاقتا ون جىلداي قىزمەت ىستەدىم, ۇستازدىق ەتتىم. اسپان استى ەلىندە مۇعالىمدىك قىزمەتكە ورنالاسقاننان كەيىن, ونى تاستاپ, باسقا سالاعا اۋىسا سالۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ونىڭ ۇستىنە, وندا قولدا بار جۇمىستان ايىرىلا سالۋ – وتە قيىن. ال ايلىق جالاقىلارى بىزدەن اسا جوعارى دەۋگە كەلمەيدى, الايدا, كوپتەگەن ماماندىق يەلەرىنىڭ ناپاقالارىنان ءتورت-بەس ەسە ارتىق. تاعى ايتا كەتەرلىگى, قىتايلىق ۇستازداردىڭ جالاقىسى ساعات سانىمەن ولشەنبەيدى, وسى تۇستى بىزدەگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ارتىقشىلىعى دەپ ايتۋعا بولادى. ويتكەنى, تاجىريبەلى, ۇلاعاتتى, ءبىلىمدى ۇستازدار ساعاتتى كوبىرەك الادى, شاكىرتكە كوبىرەك ەڭبەك سىڭىرەدى.
ال ءبىلىم بەرۋ ساپاسى جاعىنان الىپ قاراساق, ءبىر ميللياردتان استام حالقى بار مەملەكەت قالاي بولعاندا دا بىزدەن كوش ىلگەرى. وقۋلىقتان تاپشىلىق جوق, ديداكتيكالىق-ادىستەمەلىك قۇرالدارى جەتەرلىك. ماسەلەن, ماتەماتيكا ءپانى ماماندارىنىڭ ءوزى قانشاما!… سوندىقتان دا ماتەريالدار مول. الار تۇستارىمىز دا بار. دەسە دە, «قىتايدىكى كەرەمەت, قازاقستاندىكى ناشار» دەپ, ولارعا تابىنۋدان اۋلاق بولۋعا ءتيىسپىز. بىزدە قالىپتاسىپ كەلە جاتقان جۇيە بار. ەگەمەندىگىمىزدى الدىق, ەتەك-جەڭىمىزدى تۇزەدىك, ەندى تەك ىلگەرىلەۋگە اسىعۋىمىز كەرەك.
راس, بۇل تاقىرىپ توڭىرەگىندە ايتار اڭگىمە كوپ, بىزدەگى كەمشىلىكتەردى دە جىپكە تىزۋگە بولادى. بىراق ون التى-اق ميلليون حالىقپىز, از بولساق تا ساز بولۋىمىز قاجەت. قىتايدان دا, ورىستان دا بيىك بولۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى دارىپتەپ, ناسيحاتتاي بەرگەنىمىز ءجون.
– بالانىڭ اقىل-ويىن دامىتۋ ورتالىعى سىندى تىڭ باستامانى قولعا الىپ, جۇزەگە اسىرىپ وتىرسىز. ورتالىقتىڭ ەلورداداعى وزگە ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنەن قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار؟
– بالا سانالى, ءبىلىمدى, اقىلدى ازامات بولىپ ءوسۋ ءۇشىن, ەڭ الدىمەن, ءۇشىنشى-ءتورتىنشى سىنىپتان باستاپ ونىڭ لوگيكاسىن قالىپتاستىرۋ قاجەت. لوگيكاسى مىقتى بولعان كەزدە, جەتكىنشەكتىڭ ويلاۋ قابىلەتى دە جەتىلە تۇسەدى.
بىزدەگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى باستاۋىش سىنىپتاردىڭ وقۋ باعدارلاماسىنا نازار سالساڭىز, تاپسىرمالارى جەڭىلدەۋ كەلەدى دە, بەسىنشى سىنىپتان باستاپ كۇرت كۇردەلەنە تۇسەدى. سونىڭ سالدارىنان ءتاۋىر وقىپ كەلە جاتقان جەتكىنشەكتەردىڭ كوبىسى ورتا سىنىپقا اۋىسقان كەزدە الگى باعدارلامانى يگەرۋگە قابىلەتى جەتپەي, قۇلدىراپ كەتىپ جاتادى. سوندىقتان, تومەنگى سىنىپتاردان باستاپ بالانىڭ لوگيكاسىن جەتىلدىرۋدى باستى ماقسات ەتىپ وتىرمىز. ءبىز بۇل جوبانى توتەننەن باستاپ, ويدان شىعارعان جوقپىز. اتا-انالاردىڭ سۇرانىسىمەن, جەتكىنشەكتەردىڭ قاجەتتىلىگىمەن جۇزەگە اسىردىق. سول سەبەپتەن بولار, ورتالىققا كەلۋگە تىلەك بىلدىرۋشىلەر وتە كوپ. وندا تەك ماتەماتيكانى وقىتپايمىز, فيزيكا, حيميا سىندى جاراتىلىستانۋ پاندەرىن ەركىن مەڭگەرۋگە سەپتەسەمىز. ناتيجەسى دە ويدان شىعادى, شاكىرتتەرىمىزدىڭ مەكتەپتەگى ۇلگەرىمدەرى جوعارىلاۋدا.
– «بارلىق عىلىمنىڭ باستاۋى – ماتەماتيكا» دەگەندى ايتادى عالىمدارىمىز. سىرتتان كەلگەن وتانداسىمىز رەتىندە, قازاقستاندىق ارىپتەستەرىڭىزدىڭ الەۋەتىنە قانداي باعا بەرەسىز؟
– «مىڭ جىلدىقتار پروبلەماسىن» شەشكەن كورنەكتى عالىمىمىز مۇحتارباي وتەلباەۆتىڭ «جەر بەتىندەگى ەڭ مىقتى مىڭ ماتەماتيكتىڭ ەكى پايىزى قازاق ۇلتىنان» دەگەن ءسوزى بار. وسىعان قاراپ, از بولساق تا, اقىل-ويىمىز, قابىلەتىمىز وتە جوعارى دەڭگەيدە دامىعان دەپ ايتا الامىز. مەن قوس مەملەكەتتە دە ۇستازدىق ەتتىم, جاڭاعى ءسوزىمنىڭ دالدىگىنە سول جۇمىس بابىندا ابدەن كوزىم جەتكەن. راس, مۇحتارباي وتەلباەۆ, اسقار جۇمادىلداەۆ سىندى عالىمداردان كەيىن ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى قالىپتاسقان ءداستۇر ءۇزىلىپ قالعانداي. بىراق قازىرگى بۋىننىڭ تالابى مەن دارىنىنا قاراپ, ولاردىڭ اراسىنان سول اعالارىمىزدىڭ ءىزىن باسۋشىلاردىڭ, ءىسىن جالعاستىرۋشىلاردىڭ تابىلاتىنىنا ابدەن كوزىم جەتكەن.
مۇحتارباي اعا عالىمداردىڭ ءبىر باسقوسۋىندا: «ءبىر باستاۋىش سىنىپتىڭ ساباعىنا قاتىسىپ كورىڭىزشى, سوندا پارتادا وتىرعان جيىرما وقۋشىنىڭ جارتىسىنان كوبىسى مىقتى ماتەماتيك بولادى-اۋ دەپ ويلايسىز. ال سول وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن ءتورت-بەس جىلدان سوڭ قايتا سارالاساڭىز, الگى ويىڭىزدان تەز-اق اينىپ قالاسىز, تەك ءبىر-ەكەۋىنەن عانا ءۇمىت كۇتەسىز. نەگە؟» دەپ ەدى. راسىمەن, بۇل – بىزدەگى ۇلكەن پروبلەمالاردىڭ ءبىرى. ويتكەنى, جاڭا ايتقانىمداي, وقۋ باعدارلاماسى تىم كۇردەلەنىپ كەتەدى دە, بالانىڭ قابىلەتى جەتپەي قالىپ جاتادى. الايدا, بۇل ولقىلىقتىڭ ورنىن ءالى-اق تولتىراتىنىمىزعا سەنىمدىمىن.
– جالپى, وقۋلىقتارعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– شىنىن ايتۋ كەرەك, وقۋلىقتارعا قاتىستى پروبلەمالار كوپ. بۇل باعىتتا دا ەڭبەك ەتسەك دەگەن ويدامىز, جوبالارىمىز دا جوق ەمەس. وقۋلىق – وقۋشىعا تۇسىنىكتى, اقىل-وي قابىلەتىنە ساي بولۋ كەرەك. ايتالىق, كەيبىر وقۋلىقتاردا تىك ءتورت بۇرىشقا انىقتاما بەرگەننەن كەيىن عانا پاراللەلوگرامعا كەلەمىز. سولاي بولا تۇرا, «تىك ءتورت بۇرىش دەگەنىمىز – بارلىق بۇرىشى تىك بولاتىن پاراللەلوگرامم» دەيدى. ال مەن مۇنى بارلىق بۇرىشى تىك بولاتىن تىك ءتورت بۇرىش دەپ اتاسام دا بولا بەرەدى. عىلىمدا اتا-تەك دەگەن ۇعىم بار, بۇل جەردە پاراللەلوگرامنىڭ اتاسى تىك ءتورت بۇرىش بولىپ تۇر عوي. وسى سياقتى, لوگيكاعا سىيمايتىن نارسەلەر بار وقۋلىقتارىمىزدا.
– بۇل بىزدەگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ءالى جەتىلمەگەندىگىنەن بە, الدە, وقۋلىق قۇراستىرۋشىلاردىڭ كەمشىلىگىنەن بە؟
– مەنىڭ بىلۋىمشە, وقۋلىق جازۋدى «مەكتەپ», «اتامۇرا» سىندى باسپالار مويىندارىنا الىپ, وزدەرىنە ۇنايتىن نەمەسە تانيتىن ءبىر اۆتورعا تاپسىرادى ەكەن. ال, دۇرىسىندا, بۇعان مەملەكەت ارالاسۋى قاجەت. مىسالى, قىتايدا وقۋلىقتى ءبىر نەمەسە بىرنەشە اۆتور عانا جازبايدى, وندا ەلدەگى ەڭ تاجىريبەلى, ساۋاتتى, ءبىلىمدى دەگەن مامانداردىڭ ءبارىنىڭ باسىن قوسىپ, اقىلداسىپ, ارقايىسىسى ۇلەس قوسۋى ارقىلى وقۋلىق دايىندالادى. ونى مينيسترلىكتەن قۇرىلعان, ەرتەڭگى كۇنى سول وقۋلىقتىڭ قاتەلىگىنە جاۋاپ بەرەتىن ارناۋلى كوميسسيا ءجىتى قاراپ, سارالاپ, ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنە ۇسىنادى. بىزگە دە وسىنداي جۇيە قاجەت سياقتى. ءبىلىم بەرۋ سالاسى جەتىلگەن وزگە دە ەلدەردىڭ جەتىستىكتەرىن ءسىڭىرۋ كەرەك.
– ىرىسبەك اعا, ءوزىڭىز قىزمەت ەتەتىن ءبىلىم وشاعىندا نەمەسە ورتالىعىڭىزدا قىتايدا توقىعان دۇنيەلەرىڭىزدى پايدالاناسىز با؟
– شامام كەلگەنشە پايدالانامىن. ايتايىن, بالالاردىڭ ءبىلىمىن باعالاۋدا, «جۇزدىك باقىلاۋ» دەگەن جۇيەنى كىرگىزدىم. بۇل وقۋشى قابىلەتىن جان-جاقتى بايقاۋعا, اشۋعا مۇمكىندىك تۋدىرادى. قىرىق بەس ءمينوتتىڭ ىشىندە وقۋشى ءبىلىمىن باعالاۋدىڭ بىرنەشە ءتاسىلىن قاتار قولدانۋعا سەپتەسەدى. ياعني, ءبىر ساباقتا شاكىرت بەس ەسەپتى عانا ەمەس, جيىرما-وتىز ەسەپتى شەشەدى. وقۋشى ءبىلىمى ءجۇز ۇپايمەن باعالانادى. ويتكەنى, بەستىك باعا العان بەس بالانىڭ ءبارىنىڭ ءبىلىمى بىردەي ەمەس, ولاردىڭ ءبىرى توقسان سەگىز, ءبىرى توقسان بەس, ءبىرى توقسان ءۇش ۇپايعا تەڭ بولۋى مۇمكىن. مەن وسىنداي جۇزدىك باقىلاۋمەن ءتورت توقساننىڭ قورىتىندىسىن قوسىپ, وقۋشى ءبىلىمىنىڭ ءدال رەيتينگىن شىعارا الامىن. ناتيجەسىندە, بالالار اراسىندا باسەكە تۋادى. باسەكە بار جەردە ىلگەرىلەۋ دە بار.
– وقۋلىقتاردىڭ ساپاسى جونىندە اڭگىمەلەدىك, ەندى جاراتىلىستانۋ پاندەرى بويىنشا قازاقستاندىق وقىتۋشىلاردىڭ ساپاسى جونىندە وي قوزعاساڭىز.
– بۇل دا وزەكتى ماسەلەلەردىڭ قاتارىندا دەپ ويلايمىن. قازىرگى كەزدە مۇعالىمدەردىڭ بەدەلىنىڭ, مارتەبەسىنىڭ تومەندىگى ءجيى ايتىلادى. شىندىعىندا, كوپ نارسە ۇستازداردىڭ وزدەرىنە بايلانىستى. ول الدىنداعى شاكىرتىن ساباققا قىزىقتىرىپ, بويىنداعى ىزگىلىكپەن, بىلىمىمەن, وقىتۋشىعا ءتان مەيىرىممەن عانا ءوزىن سىيلاتا الادى. وقۋلىقتىڭ ساپاسى تۋرالى ايتتىق, جاقسى ۇستاز سول وقۋلىقتاعى ولقىلىقتاردى تۇزەتىپ, كۇردەلىنى جەڭىلدەتىپ, وقۋشى بويىنا سىڭىرە الار ەدى. وسىنداي ۇدەدەن شىعا الماعاندىقتان دا مۇعالىمدەردىڭ كاسىبي بەدەلى ءىشىنارا ءتۇسىپ كەتتى. بۇدان باسقا دا كوپتەگەن سەبەپتەردى كەلتىرۋگە بولادى. ماسەلەن, جالاقىنىڭ تومەندىگى, الەۋمەتتىك احۋالدىڭ كەمشىندىگى… بىراق, ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى ۇستازدىڭ وزىندە جاتىر.
مەنىڭ دارىندى بالالارعا ارنالعان «زەردە» مەكتەبىندە قىزمەت ەتىپ جۇرگەنىمە بەس-التى جىل بولدى. وسى ۋاقىت ىشىندە كوپتەگەن كونفەرەنتسيالار, سەمينارلار, دوڭگەلەك ۇستەلدەر ۇيىمداستىردىق. سوندا بايقاعانىم: تىڭ تاقىرىپتاردى, ءتيىمدى ادىستەمەلەر مەن تاسىلدەردى ارىپتەستەرىمىزگە ۇسىنساق, قىزىعۋشىلىق تانىتپايتىنى كەمدە كەم. ەندى, الداعى ۋاقىتتا سول مۇعالىمدەردىڭ ءوزىنىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋدى قولعا الۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. جوعارىدا ايتقانىمداي, بۇل – وتە ماڭىزدى ماسەلە.
– ءوزىڭىز ىرگەسىن قالاعان بالالاردىڭ اقىل-ويىن دامىتۋ ورتالىعىنا قايتا ورالساق, وندا وقۋشىلارعا ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان ءبىلىم بەرەسىزدەر مە, وتانىن سۇيۋگە, پاتريوتيزمگە تاربيەلەيسىزدەر مە؟
– وسى ۋاقىتقا دەيىنگى ءبىلىم باسەكەلەرىنىڭ جەڭىمپازدارىنا قاراساڭىز, دەنى – ورىس ءتىلدى ءبىلىم وشاقتارىنىڭ تۇلەكتەرى. ولارعا قاراپ, وزگە اتا-انالار «بالالارىمىزدى ورىسشا وقىتۋ كەرەك ەكەن, ورىس مەكتەپتەرىندەگى ءبىلىم سالماقتىراق» دەپ ويلايتىنى جاسىرىن ەمەس. وسىنداي كەرەعارلىق احۋالىن سەيىلتۋ ءۇشىن ءبىز وقۋشىلارعا تەك قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەمىز, قازاق تىلىندە سويلەتەمىز. ءبىلىم دە سپورت سەكىلدى, وليمپيادالاردان قازاق جاستارىنىڭ ءبىرى جارىپ شىقسا, كۇللى قازاقتىڭ رۋحى كوتەرىلەدى.
قازاق ءتىلى ارقىلى ۇلتتىق تاربيەنى جانداندىرۋعا ابدەن بولادى. ءبىز دە وسى باعىتتا شاما-شارقىمىزشا قىزمەت ەتۋدەمىز.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتى جۇرگىزگەن:
اسحات رايقۇل
كىتاپتى قالاي الۋعا بولادى تاپسىرىس بەرىپ ەدىم قابىلداندى دەدى.ول قاياقا اكەلىنەدى تولىقىراق اقپارات الايىن دەپ ەدىم