ومىردە اركىم دە زاڭدىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرىپ وتىرعانى ءجون. ازاماتتاردىڭ نەمەسە زاڭدى تۇلعالاردىڭ وزىندىك الدە مۇلىكتىك قۇقىقتارىنا بايلانىستى تۋىندايتىن زاڭدىق تۇرعىداعى (بالا تۋى, نەكەگە وتىرۋ, ادام ءولىمى, مۇلىكتى مۇراعا قالدىرۋ, جۇمىسقا ورنالاسۋ, تاعى دا باسقا جايلار) ومىرلىك ماڭىزدى ماسەلەلەردى ەش قيىندىقسىز رەتتەۋ ءۇشىن قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق كەرەك.
ءارى بۇل جاعدايلار كۋالار ارقىلى مەملەكەتتىك وكىلەتتى ورگاندار بەرگەن انىقتاما, ەڭبەك كىتاپشاسى, باسقا دا اكتىلەرمەن ناقتى قۇجات تۇرىندە راسىمدەلۋى قاجەت. ماسەلەن, مۇراگەرلىكتى جالعاستىرۋ ءۇشىن مۇراگەر كۋالىگى الىنۋى كەرەك. ول ءۇشىن نوتاريۋسكە ءوزىنىڭ تۋ تۋرالى كۋالىگىمەن بىرگە مۇرا قالدىرۋشىنىڭ تۋىستىق قاتىناسىن ايقىندايتىن ناقتى قۇجات قاجەت. سونىمەن قوسا, ونىڭ قاشان قايتىس بولعانى تۋرالى دا كۋالىك تاپسىرىلادى. ەگەر وسىلاردىڭ بىرىندە ءسال قاتەلىك كەتسە نەمەسە دالدىك انىقتالماسا, مۇراگەرلىك جالعاسپايدى. ءبىر عانا مىسال, استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى سامات ەلشىبەك اكەسىنەن قالعان ءتورت بولمەلى ۇيگە مۇراگەرلىك ەتۋگە بەكىنگەن. دۇرىس, ول – ونىڭ تۋعان جالعىز بالاسى. الايدا الدىن الا تولتىرىلعان قۇجات زاڭدى كۇشىنە ەنەردە اكەسىنىڭ جەكە كۋالىگىندەگى اتىمەن بالاسىنىڭ اكەسىنىڭ اتىندا ءبىر ءارىپ اۋىسىپ كەتكەن. اكەسىنىڭ اتى «جانبولات», ال مۇنىڭ كۋالىگىندە «جامبولاتۇلى» بولىپ جازىلىپ كەتكەن. مىنە, وسى جەردەن شي شىعىپ, ماسەلە سوتقا دەيىن جەتكەن جاعدايى بار.
سول سياقتى زەينەت جاسىنا جەتكەندە ەڭبەك ءوتىلىن ناقتىلاۋ ءۇشىن دە ەڭبەك كىتاپشاسىنداعى جۇمىس بەرۋشىنىڭ ءمورى باسىلىپ, قولى قويىلعان بۇيرىعى مەن مەكەمە اتاۋى ناقتى كورىنىپ تۇرۋى قاجەت. بىزدە كوپ جاعدايدا ادامدار ءوزىنىڭ ەڭبەك كىتاپشاسىنىڭ تولتىرۋىنا ونشا ءمان بەرمەيدى. ونى كوبى كادر ءبولىمى قىزمەتكەرىنىڭ جۇمىسى دەپ سانايدى. ال شىندىعىندا, ول ءسىزدىڭ دە جۇمىسىڭىز. ويتكەنى ەڭبەك كىتاپشاسىنىڭ ساۋاتتى دا دۇرىس تولتىرىلۋى ەڭ ءبىرىنشى سىزگە قاجەت.
اسىراۋشىسىنان ايىرىلعاندارعا جاردەماقى الۋ ءۇشىن قۇزىرلى ورگاندارعا ءوزىنىڭ تۋى تۋرالى كۋالىگىمەن قوسا اسىراۋشىسىنىڭ قايتىس بولعانى جونىندە كۋالىك تە بىرگە تاپسىرىلادى. الايدا كوبىنە اۋىلدىق جەردە قۇجاتتارعا ونشا مۇقيات بولماي, جوعالىپ نەمەسە ءبۇلىنىپ, جارامسىز بولىپ قالىپ جاتاتىن جايلار كەزدەسەدى. ءتىپتى كەيدە بەس-التى بالا ومىرگە كەلگەنشە نەكەگە تۇرمايتىن اتا-انالار بولادى. مۇنداي جاعدايدا زاڭدىق ماڭىزى بار فاكتىلەر قر ازاماتتىق كودەكسىنىڭ 305-بابى بويىنشا ەرەكشە وندىرىستەگى ازاماتتىق ۇدەرىس تارتىبىندە ناقتىلانادى.
اتاپ ايتقاندا, سوت ازاماتتاردىڭ نەمەسە زاڭدى تۇلعالاردىڭ جەكە نە مۇلىكتىك قۇقىقتارىنىڭ تۋىنداۋىنا, وزگەرۋىنە نەمەسە توقتاتىلۋىنا بايلانىستى بولاتىن فاكتىلەردى انىقتايدى. ولار مىنالار: ادامداردىڭ تۋىستىق قاتىناسى; ادامنىڭ بىرەۋدىڭ اسىراۋىندا بولۋى; تۋدى, بالا اسىراپ الۋدى, نەكەگە تۇرۋدى, اجىراسۋدى جانە قايتىس بولۋدى تىركەۋ; اكە بولۋدى تانۋ.
سونىمەن قوسا, قۇجاتقا يەلىك ەتۋ فاكتىسى, جازاتايىم وقيعا فاكتىسى; مۇرانى قابىلداۋ فاكتىسى جانە مۇرانىڭ اشىلۋ ورنى; ەڭبەك ءوتىلى فاكتىسى (زەينەتاقى تاعايىنداۋ, ەڭبەككە ۋاقىتشا جارامسىزدىق بويىنشا جاردەماقى جانە ت. ب.) قۇجاتتار دا تالاپ ەتىلەدى. ەگەر قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىندا ولاردى انىقتاۋدىڭ باسقا ءتارتىبى كوزدەلمەسە, سوت زاڭدىق ماڭىزى بار وزگە دە فاكتىلەردى بەلگىلەيدى. وسىلايشا سوتتا انىقتالعان زاڭدى فاكتىلەردىڭ ءتىزىمى جالعاسۋى مۇمكىن. زاڭدى فاكتىلەردى انىقتاۋ تۋرالى ىستەر جىلجىمايتىن مۇلىك نىساندارىن يەلەنۋدى, پايدالانۋدى جانە (نەمەسە) ولارعا بيلىك ەتۋدى راستايتىن قۇجاتتاردىڭ بولۋى فاكتىسىن قوسپاعاندا, ارىز بەرۋشىنىڭ تۇرعىلىقتى جەرى بويىنشا بەرىلگەن ارىز نەگىزىندە قوزعالادى. وتىنىشتە جىلجىمايتىن مۇلىكتىڭ ورنالاسقان جەرى, زاڭدى فاكتىنى انىقتاۋ ءۇشىن قانداي ماقساتتا تالاپ ەتىلەتىنى مىندەتتى تۇردە كورسەتىلۋى كەرەك. سوتقا كوبىنەسە ەڭبەك ءوتىلىن ەسەپتەۋدە, ونىڭ ىشىندە مۇگەدەكتى كۇتۋ ۋاقىتىن, زەينەتاقى تاعايىنداۋعا قاجەتتى قيىن جاعدايدا جۇمىس ىستەگەن كەزەڭىن انىقتاۋ ءۇشىن, سونداي-اق, تۋىستارى ۇسىنعان قۇجاتتارى ارقىلى ازاماتتىڭ تۋىستىعىن راستاي الماعان جاعدايلاردا جۇگىنەدى. مىنە, وسىلاردىڭ بارلىعىندا قۇجاتتاردىڭ دالدىگى, مۇقياتتىلىق جانە قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق قاجەت.
ەڭبەك ءوتىلىنىڭ زاڭدى نەگىزىندە زەينەتكەرلىك جاسقا جەتكەندە زەينەتاقى تاعايىندالادى, پايىزدىق ۇستەمەلەر مەن ەڭبەك ءوتىلى ءۇشىن بىرجولعى سىياقى تولەۋ بەلگىلەنەدى.
ازاماتتار ەڭبەك ءوتىلىن باسقا جولمەن راستاۋ مۇمكىن بولماعان كەزدە سوتقا جۇگىنىپ جاتادى. الايدا وسىنى سوتقا جەتكىزبەي, جەرگىلىكتى ەڭبەك جانە حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ورگاندار قولدا بار قۇجاتتار نەگىزىندە جۇمىس ءوتىلىن راستاۋ مۇمكىندىگى تۋرالى ماسەلەنى جان-جاقتى ءتۇسىندىرۋى ءتيىس.
ۋاكىلەتتى مەملەكەتتىك ورگان باس تارتقان جاعدايدا, سوت زەينەتاقى جارنالارى تۋرالى انىقتامالاردىڭ, جۇمىس بەرۋشىنىڭ مۇراعاتقا وتكىزىلگەن قۇجاتتارى مەن ايعاقتار نەگىزىندە ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرە الادى.
ايگۇل تىلەۋباەۆا,
استانا قالاسى سوتىنىڭ سۋدياسى
