قاليحان ىسقاقوۆ «جالعىز» دەپ اتاعان ءبىر جازۋشى بار. ول… راسىندا دا, جالعىز. ازاماتتىق بولمىسى, قالامگەرلىك كەلبەتى جاعىنان دا ەشكىمگە ۇقساماعان. ءبىرتۋار تۇلعا. وزگەدەن ەرەكشەلەپ, وق بويىن وزىق ەتىپ تۇرعان ءبىر قاسيەتى – ۇنەمى جوق ىزدەپ جۇرەدى. اسقارداي اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ وعان «ارىستىڭ سۋىنان اكۋلا ىزدەيسىڭ» دەيتىنى دە سوندىقتان بولسا كەرەك.
ءبىز اڭگىمە ەتكەلى وتىرعان قالامگەر – دۋلات يسابەكوۆ. بۇل ەسىمگە تىزبەكتەپ العان اتاقتارى مەن ماراپاتتارىن قوسا ايتۋدىڭ قاجەتى دە جوق. ايتپەسە, «جازۋشى, دراماتۋرگ, مەملەكەتتىك سىيلىق يەگەرى…» بولىپ, كەتە بەرەر ەدى.
1997 جىل بولسا كەرەك. ارىس قالاسىنداعى تەمىرجولشىلار كلۋبىندا ۇلجان قولداۋوۆا تۇسىرگەن «نامىس» («تاۋقىمەت») كوركەم ءفيلمى قويىلاتىن بولدى. كينو ستسەناريى دۋلات يسابەكوۆتىڭ «تىرشىلىك» اتتى پوۆەسى جەلىسىمەن جازىلعان ەكەن.
قازاق كينوسى بۇل ۋاق تۇرالاپ جاتقان كەز. كوپشىلىك ءفيلمدى دەمىن ىشىنە تارتىپ وتىرىپ تاماشالادى. كىتاپتاردان «تىرشىلىكتى» جان-جۇرەگى شىمىرلاپ, قانشالىق اسەرلەنىپ وقىسا, كينونى دا سولاي قابىلدادى…
بۇدان بۇرىنىراقتا, ياعني, 1975 جىلى ءشارىپ بەيسەمباەۆتىڭ رەجيسسەرلىگىمەن «گاۋھار تاس», ال 1986 جىلى ءاسانالى ءاشىموۆتىڭ رەجيسسەرلىگىمەن «دەرمەنە» اتتى كينولاردىڭ جارىققا شىققانىن جۇرت بىلەدى. ءار سەكۋندى ءىش پىستىرمايتىن سيۋجەتتەرمەن ورىلگەن اتالعان فيلمدەر دە دۋلات يسابەكوۆتىڭ شىعارمالارى نەگىزىندە تۇسىرىلگەن. قازاق كينوسىنىڭ جاۋھارلارىنا اينالدى.
«نامىس» فيلمىنەن كەيىن كورەرمەندەر جازۋشى قالامىنىڭ قۇدىرەتتىلىگىن تاعى دا مويىنداي ءتۇستى.
الايدا, ءفيلمنىڭ تاراتىلۋى كەمشىن بولدى. بۇگىنگى كۇنى ول فيلم تۋرالى اقپارات تابۋ قيىن. بۇعان, ارينە, ءفيلمدى ءتۇسىرۋ جۇمىستارىنىڭ جەتىم قىزدىڭ تويىنداي جۇرگىزىلگەنى سەبەپ بولۋى عاجاپ ەمەس…
* * *
2002 جىل بولسا كەرەك. تۋىندىلارىمەن تالاي رەت سەزىمىمىزبەن ويناعان, بىردە كوزىمىزگە جاس الدىرسا, بىردە كوركەم ويعا, ءتاتتى قيالعا, ادەبيەت الەمىنە جەتەلەپ, ايتەۋىر اسەرسىز قالدىرماعان قالامگەردى الماتىعا ىزدەپ باردىق. ول كەزدە اعامىز مادەنيەتتانۋ عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بولىپ ىستەيدى ەكەن.
ءوزىمنىڭ ارىستىڭ قىزى ەكەنىمدى ايتسام دا, ايەل بالاسى بولعاندىقتان ەشقانداي جەرشىل دە, رۋشىل دا ەمەس ەكەنىمدى اڭعارتقان بولسام كەرەك. اعام اڭگىمەسىن جۋرناليستيكانىڭ كوپ جاعدايدا قالامگەردى كوركەم ويلاۋدان الىستاتىپ جىبەرەتىنىنەن باستاپ, ءارى قاراي شىعارماشىلىق تۋرالى ويلارىن جايىپ سالدى.
– نەگىزى جۋرناليستەردەن جاقسى جازۋشى شىعۋى ەكىتالاي. ويتكەنى, ءباسپاسوز ادامعا باسقاشا تالاپ قويادى. گازەتتىك ستيل قالامگەردىڭ قانىنا سىڭىپ الادى. ونى ءومىر كورسەتىپ وتىر, – دەدى.
ايتسە دە, قازاق جازۋشىلارىنىڭ كوپشىلىگى گازەتتەن شىققان. كەزىندە ساكەن سەيفۋللين, ءسابيت مۇقانوۆ, بەيىمبەت مايلين, ءىلياس جانسۇگىروۆ جۋرناليست بولىپ قىزمەت ەتكەن. ءتىپتى, ءبىزدىڭ تولقىنعا دەيىن ارقاسۇيەر اعا بولىپ كەلە جاتقان شەرحان مۇرتازا, ديداحمەت ءاشىمحان, جۇسىپبەك قوعاسبەك, تاعى باسقا اعالارىمىز دا.
ايتىلعان پىكىرىمەن كەلىسە الماي, ىشتەي ەكىويلى كۇيدە قالسام دا, دۋلات اعانىڭ اڭگىمەسىنەن ول كىسىنىڭ بولمىسىن تانىعانداي بولدىم. تۇسىنگەنىم, دۋلات يسابەكوۆ قايماقتى سارىسۋدان بولەك الىپ پايدالانعاندى ءجون كورەتىن سياقتى. راس, قايماق – قۇنارلى. ال, ءوز كەزەگىندە سارىسۋ دا كوپ نارسەگە پايدالى. ماسەلەن, ەم-شيپالىق جاعىنان اعارعاننان بولىنەتىن سارىسۋ باۋىردى, ءوتتى تازالايدى, تەرىنى جۇمسارتادى, جاسارتادى دەپ جاتادى… دەسە دە, ءار نارسەنى ءوز شىڭىنا شىعارا بىلگەندى قالايتىن قالامگەرىمىز تالعامپاز دا, تالاپشىل ادام بولسا كەرەك. قايماقتى – قايماق, سارىسۋدى سارىسۋ كۇيىندە, ءوز ورنىمەن قولدانعاندى ءجون سانايدى. سوندىقتان, گازەتتىك ستيل گازەتىندە قالىپ, كوركەم شىعارمانىڭ ءستيلى ءوز قازانىندا قايناۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.
بۇل تالاپشىلدىق – ءوز قامشىسى دا. دۋلات يسابەكوۆ ءوز بويىنداعى جازۋشىدان دا كوپ تالاپ ەتەدى. «ادەبيەت وقىلمايدى» دەپ زار قاقساعانداردىڭ زامانى تۋعاندا دا, «شارىقتاۋ كەزىڭ ءوتتى» دەپ سالدى سۋعا سالعان جوق. ءوز بويىنداعى جازۋشىعا مازا بەرمەدى. جاڭا جول ىزدەدى. زامان تالابىنا لايىق بولا بىلۋگە ۇمتىلدى. ۋاقىتقا بەيىمدەلۋگە تالپىندى.
قاي كەزدە دە, يرانعايىپشا ايتقاندا, «ءوزىن ومىرگە سۇرگىزىپ» قويماي, ۋاقىت ۇنىنە قۇلاق اسا ءبىلدى. بۇل تۇرعىدا قالامگەر كوپتىڭ بەل ورتاسىندا ەلەۋسىز قالىپ قويماي, قاشان كورسەڭ كوش باستاپ كەلەدى…
ايتپاقشى, الگى اڭگىمەلەسكەن كۇنى جازۋشى ءوز ورەسىندەگى ويدىڭ ءبىرازىن اقتارعان. شىنىمدى ايتسام, ول قوزعاعان وي مەن اڭگىمەگە ىلەسە الماي, ءوزىمنىڭ بالاڭدىعىما مويىنۇسىنىپ, ءۇنسىز عانا تىڭداپ وتىرا بەردىم. سونداعى دۋلات اعام ورنىنان تۇرىپ كەتىپ, اسىقپاي باسىپ ءارى-بەرى سويلەپ جۇرگەنى كوز الدىمدا:
«جازۋشىلار جازۋ كەرەك, جاڭا شىعارما تۋدىرۋ كەرەك. بىراق, نە جازاسىڭ؟ بۇرىنعىداي كومسومول, پارتيا بەلسەندىلەرى دەيتىن جوق. اۋىلدىڭ, ەلدىڭ بەلسەندىلەرى قايسى, كىم ۇلگى ەتۋگە لايىق تۇلعا, ونى تانىپ بولمايسىڭ. ءتىپتى, كىم جامان, كىم جاقسى ەكەنىن دە اجىراتا الماي قالدىق. سوندا ادەبيەتتەگى كەيىپكەر كىم بولۋى كەرەك؟..»
داۋىستاپ ايتقانى بولماسا, انىعىندا بۇل – جازۋشىنىڭ ىشكى ءۇنى. ىشكى الەمىندەگى ارپالىس.
راسىندا, سول ۋاق ول جازۋشى رەتىندە ءوز كەيىپكەرىن ىزدەپ الاسۇرىپ جاتقان ەدى.
ال مەن بولسام, «جازۋشىلارىمىز شىنىمەن كۇيزەلىسكە تۇسكەن ەكەن عوي» دەپ, قامىعىپ قالعام…
* * *
كەيبىر قالامگەرلەر دۋلات يسابەكوۆ جۇرگەن جەردە جاساعان ۇرلىعىن اشكەرەلەپ قوياتىنداي قۋىستانىپ, بۇعىپ كەتۋگە دايىن تۇرادى. بۇل ءاسىلى قالامگەردىڭ تۋراشىلدىعىنان تايسالعاندىق بولسا كەرەك. ويتكەنى, دۋلات يسابەكوۆ, شىنىندا دا, قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل, تۋراشىل ادام. بۇل تۇرعىدا ادىلدىك, شىندىق – كوپشىلىك ءۇشىن دۋلات اعانىڭ ءومىر بويعى تۇگەندەپ بەرىپ جۇرگەن تارتۋى.
سۇيسىنەرلىگى, ساياسي قۇبىلىستار, بيلىك جونىندە دە ءوزىنىڭ وي-پىكىرىن اعامىز بۇگىپ قالمايدى. ءوزىنىڭ سول مىنەزى كەيبىرەۋلەرگە جاقپايتىنىن دا سەزەدى. ايتسە دە, سوزىنەن تايىپ, بۇلعاقتاعان كەزى بولعان ەمەس. ءسويتىپ الىپ: «پرەزيدەنت وتكەندە مينيسترلىكتەردىڭ اپپاراتىن بالا-شاعا قاپتاپ كەتتى دەپ سىنادى. وسى ءسوزدى مەن ايتايىنشى, ءبارى مەنى «وپپوزيتسيونەر بولىپ كەتتى» دەپ ايىپتايتىن ەدى…» – دەيدى تاعى اعىنان جارىلىپ.
تۋراشىل, كەسەك مىنەزدى بۇل تۇلعانى جاستار سول ءۇشىن دە جاقسى كورەدى. وزدەرىنىڭ بولاشاعىنا الاڭدايتىنى ءۇشىن. الاڭداعانى بىلاي تۇرسىن, قول قۋسىرىپ وتىرا بەرمەي, ەلدىڭ جاعدايىنا قارايلايتىنى ءۇشىن. قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي عانا ءوز وتباسىنىڭ, قارا باسىنىڭ, ءوزىنىڭ بالالارىنىڭ قامىن ويلاپ, ۇندەمەي قالمايتىنى ءۇشىن. قاشان دا ەلدىڭ مۇڭىن مۇڭداپ, جوعىن جوقتاپ, ادىلدىك جانە كوپشىلىك جاعىن تاڭدايتىنى ءۇشىن…
* * *
سول العاشقى اڭگىمەسىن تىڭداعاننان كەيىن ۇزاماي دۋلات اعا جازۋشى رەتىندە ىزدەگەن كەيىپكەرىن تاپتى.
تەاتر ساحناسىن كورەرمەن ساناسىنا تىكەلەي ىقپال ەتۋ ۇياسى رەتىندە دە كورە ءبىلدى. ءسويتىپ, قالامگەردىڭ دراماتۋرگياسى بايىدى. ≪التىن تورداعى توتى≫, ≪قۇستار فەستيۆالى≫, ≪ەسكى ۇيدەگى كەزدەسۋ≫, ≪جاۋجۇرەك≫, ≪ميحايل بۋلگاكوۆتىڭ ومىرى≫, تاعى باسقا پەسالار دۇنيەگە كەلدى. يسابەكوۆتىڭ شىعارمالارى تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ شەكاراسىنان شىعىپ, ارناسىنان تاسىعان وزەن سۋىنداي بولىپ, الىس, جاقىن شەت ەلدەردە دە قويىلا باستادى. ومسك, پەتەربور, دۋشانبە, تاعى دا باسقا ءىرى قالالاردىڭ تەاترلارى قازاق دراماتۋرگىنىڭ ەڭبەگىن باعالاپ, كوگىنە كوتەردى.
بۇل ءاسىلى دۋلات يسابەكوۆتىڭ جەڭىسى عانا ەمەس, قازاق ادەبيەتىنىڭ جەمىسى. قاي ەلدە بولماسىن, قازاق جازۋشىسىنا سۇرانىستىڭ بولۋى ول – قازاقتىڭ مويىندالعانى. بىراق قازاقتى بۇلاي كوتەرۋگە دراماتۋرگتەر قاتارىنان ازىرگە دۋلات يسابەكوۆتىڭ عانا شاماسى جەتىپ تۇر. بۇل تۇرعىدا دا, دۋلات يسابەكوۆ, قاليحان ىسقاقوۆ ايتقانداي, جالعىز.
≪ادامنىڭ ءبارى – تۇپتەپ كەلگەندە ءبىر-ءبىر جالعىز. جالعىزدىق, وڭاشالىق بولماسا, شىعارما تۋمايدى. ≪اقىنداردىڭ ءبارى جالعىز≫ دەپ مۇقاعالي ايتىپ كەتتى عوي كەزىندە. ≪ويلى ادامعا قىزىق جوق بۇل جالعاندا≫ دەپ اباي دا ايتتى. ≪سۇم ءومىر اباقتى عوي سانالىعا≫ دەپ ماعجان جىرلادى…
ويلى ادام وزگەلەر سەكىلدى ويناپ-كۇلىپ, قىزىقتاپ, ءىشىپ-جەپ جۇرە بەرۋى مۇمكىن. بىراق, ونىڭ ءوز ويى ءوز ىشىندە. قاقپاعى جابىلعان, قايناپ جاتقان قازان سياقتى. سول ىشىڭدەگى وي-قازانىڭا زەر سالساڭ-اق جالعىزدىعىڭدى سەزىنەسىڭ≫, – دەيدى جازۋشى جالعىزدىق تۋرالى سۇراعانعا.
ودان بولەك, ءوزىنىڭ ≪وكپەك جولاۋشى≫ اتتى پوۆەسىندە ەكسپوزيتسياعا الىنعان ءبىر شالدىڭ بەينەسى بار. ول ءوزى باراكات دەگەن اۋىلدا تۇرادى. ءوزى جالاڭاش كەۋدەسىنە شەكپەنىن جامىلىپ الىپ, ءبىر قولىن تاياعىنا سۇيەنىپ بارا جاتادى ىلعي.
≪بۇل بالا كەزىمدە ءوزىم كۋا بولعان وقيعا. الگى قاريادان ءبىر كىسىنىڭ: ≪اتا, قايدان كەلە جاتىرسىز؟ كۇندە وسى ۋاقىتتا قايدا باراسىز؟≫ دەپ سۇراعانىن كورگەنمىن. سوندا انا قاريا: ≪ەي, الىستا ءبىر كەۋىپ قالعان قۇدىق بار ەدى. سوعان بارىپ, ايقايلاپ كەلە جاتىرمىن. بۇل اۋىلدا ءسوز تىڭدايتىن ادام قالدى ما؟≫ دەگەن ەدى. بەينەسى كوز الدىمدا قالىپ قويىپتى. ول كەزدە بەس-التىداعى بالامىن عوي. كەيىن ەسەيگەندە سول ەسىمە ءتۇستى. ءسويتىپ, الگى پوۆەسىمنىڭ لەيتموتيۆىنە اينالدى… سول سەكىلدى, ءبىز دە قۇدىق ىزدەپ جۇرگەندەرمىز. الگى شالدىڭ باسىنداعى تراگەديا بىزدە دە بار. ايتپەسە كۇندەلىكتى تىرلىكتە: ≪اندا باردىم, مىندا باردىم. قۇدام ءبۇيتتى, قۇدام ءسۇيتتى, ماعان اناداي بەردى, مىناداي بەردى≫ دەگەننەن باسقا اڭگىمە بار ما؟ كوپشىلىكتىڭ ايتاتىن اڭگىمەسى وسىنداي عوي. ودان وزگە تەرەڭ وي قوزعايتىن نارسەلەر ايتساڭ, تىڭداي المايدى. سوندىقتان, ادامداردىڭ ءبارى – جالعىز≫, – دەيدى قالامگەر…
* * *
ادەبيەت الەمىندە قانداي بەلسەندى بولسا, دۋلات يسابەكوۆ قوعامدا دا سونداي. ەل اۋزىنا قاراعاندا, قامقورلىق تانىتىپ, ءسوزىن سويلەيدى دەپ سەنگەندە ءۇنسىز قالۋدى ازاماتتىق بولمىسىنا سىن دەپ قارايدى. سوندىقتان, قاشان دا تايسالماستان تۋراسىن ايتادى. ءوز پىكىرىنە كوپشىلىكتى ەلىتىپ, حالىققا ادالدىعىن تانىتىپ كەلەدى.
≪جومارتتىڭ قولىن جوقتىق بايلايدى≫. الايدا, دۋلات اعامىز دىڭ قالتاسىنان قاعىپ بەرىپ, قامقورلىق تانىتقان كەزدەرى دە از بولماعان. ماسەلەن, الماتىدا تاۋدىڭ ەتەگىنەن سالىنعان ەكى قاباتتى ساياجايىن ون بالا تاربيەلەپ, باسپاناسىز جۇرگەن ورالماندارعا سىيعا تارتقان.
* * *
سوڭعى كەزدەسكەندە دۋلات اعا قوعام, ادام, مەيىرىمدىلىك پەن مەيىرباندىق تۋرالى اڭگىمەلەگەن. گازەتىمىزگە جاريالاناتىن سۇحباتتىڭ سىرتىندا دا ءوزىنىڭ وزىق ويلارىمەن, تىڭ پىكىرلەرىمەن, اشىق اڭگىمەسىمەن بولىسكەن ەدى.
ءيا, دۋلات يسابەكوۆ ءالى جوق ىزدەپ ءجۇر. ەڭ باستىسى, قوعامنان, ادام بويىنان ءبىر-بىرىنە دەگەن ادالدىق, رياسىز ىقىلاس, مەيىرىم ىزدەيدى. ادەتتەگىدەي كۇن سايىن قاجەتتىلىگى ارتا تۇسەتىن ادىلەتتىلىكتى, وتانشىلدىقتى, ۇلتتىق سانا-سەزىمدى جوقتايدى.
ەلباسىنىڭ الدىندا دا بۇل تۇرعىدا بۇعىپ قالعان ەمەس.
ارنايى قابىلداۋدا اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ: ≪قازاق ءۇشىن ەڭ الدىمەن نە ىستەر ەدىڭ؟≫ دەگەندەي سۇراق قويىپتى. دۋلات يسابەكوۆ: ≪ەڭ الدىمەن حالىقتىڭ سانىن كوبەيتۋگە ءمان بەرەر ەدىم≫ دەگەنگە ۇقسايدى. ≪قالاي؟≫ دەسە, ≪الدىمەن, سىرتتاعى قازاقتىڭ ءبارىن كوشىرىپ اكەلەر ەدىم. سودان كەيىن بالا تۋدى ىنتالاندىرار ەدىم. ول ءۇشىن بارلىق ءىرى قالالاردىڭ جانىنان جەر ءبولىپ, ۇيلەر سالىپ بەرەر ەم. ۇرپاق ءوربىتىپ, بالا تاربيەلەۋ ءۇشىن الدىمەن باسپانا كەرەك≫, – دەگەن ەكەن…
ءيا, دۋلات يسابەكوۆ ءالى دە جوق ىزدەپ ءجۇر. ول قازاقتىڭ الاڭسىز, جايلى ءومىر ءسۇرىپ, قوعامنىڭ دامۋى ءۇشىن نە قاجەت بولسا, سونى كوزدەيدى. قازاقتا نە جوق, سونى ىزدەيدى.
راسىندا, ول – جوق ىزدەگەن جازۋشى. ول – مەنىڭ دۋلات اعام!
ءنازيرا بايىربەك
