تۇركى اكادەمياسى حالىقارالىق مارتەبەنى العالى بەرى جۇمىسىن جاڭا ساپاعا شىعاردى. تۇتاس تۇركى دۇنيەسىنە ورتاق تۇلعالار ەڭبەكتەرىن جان-جاقتى زەرتتەپ, زەردەلەۋدى ماقسات ەتكەن ۇيىم ءوتىپ بارا جاتقان كۇزدىڭ وزىندە-اق تۇركولوگيا عىلىمىنا قاتىستى بەس-التى جيىن وتكىزىپ تاستادى. ولاردىڭ سوڭعىسى – قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى, كورنەكتى عالىم قۇدايبەرگەن جۇبانوۆقا ارنالدى.
بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىندا وتكەن «قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ مۇراسى جانە تۇركىتانۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى» اتتى عىلىمي-پراكتيكالىق دوڭگەلەك ۇستەل ماجىلىسىنە قازاقستان, تۇركيا, قىرعىز ەلدەرىنىڭ عالىمدارى, ق.جۇبانوۆتىڭ ۇرپاقتارى قاتىسىپ, ساليقالى پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. وتىرىس سوڭىندا قارار قابىلدانىپ, وندا قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ مۇرالارىن جالپى تۇركى رۋحانياتىنىڭ دامۋ كونتەكسىندە كەشەندى تۇرعىدان زەردەلەۋ, تەرمينولوگيا سالاسىنداعى ەڭبەكتەرىنىڭ تەوريالىق تۇجىرىمدارى مەن قولدانبالى ماڭىزىن قازىرگى لينگۆيستيكانىڭ اياسىندا جان-جاقتى قاراستىرۋ, تۇركى اكادەمياسىنىڭ عىلىمي جوبالارى شەڭبەرىندە ونىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ تىلدەرىنە قاتىستى زەرتتەۋلەرىن ۇدايى نازاردا ۇستاۋ, لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ۇدەرىسىندە عالىمنىڭ فونەتيكا جانە جازۋ ەملەسىنە قاتىستى ۇستانىمدارىن ەسكەرۋ جانە عالىم ەڭبەكتەرىن باسقا تۇركى حالىقتارىنىڭ تىلدەرىنە, سونداي-اق, اعىلشىن تىلىنە اۋدارۋ ءىسىن قولعا الۋ ماسەلەلەرى اتاپ كورسەتىلدى.
دارحان قىدىءرالى, حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى:
– بيىل قازاقتىڭ عانا ەمەس, جالپى تۇركىنىڭ ورتاق ماقتانىشى – قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ 115 جىلدىعى. جالپى, جۇبانوۆ قازاق تاريحىنداعى العاشقى پروفەسسور رەتىندە تەرمين جاساۋعا ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەنىن جاقسى بىلەمىز. ول – ەڭ العاشقى بولىپ شاعاتاي ادەبيەتى, ياسساۋي مۇراسى, اباي تۋرالى پىكىر بىلدىرگەن كوپ قىرلى عالىم. ساناۋلى عۇمىرىندا وسىنداي ءۇلكەن ىستەر تىندىرعان جۇبانوۆقا ارنالعان شارا وتكىزۋدى ءبىز وزىمىزگە پارىز سانادىق.
جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا عاسپىرالى باستاعان تۇركى تەكتەس ەلدەردەن شىققان عالىمدار, وقىمىستىلار تىزە قوسىپ ۇلكەن شارۋالار اتقاردى. باكۋ كونگرەسىن وتكىزدى, ورتاق ءالىپبي, ورتاق ءتىل, جازۋ ماسەلەلەرىن كوتەردى. الايدا, كەڭەس وكىمەتى ولاردى قىسپاققا الىپ, ۇلكەن ارماندار ورىندالماي قالدى. رەپرەسسيا جىلدارى تۇركىلەردەن شىققان دارىندى تۇلعالاردىڭ بارلىعى دەرلىك جاپا شەكتى. ونىڭ ىشىندە, ارينە, ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ تا بار.
جالپى جۇبانوۆتار اۋلەتى قازاق مادەنيەتىنە, تىلىنە, ونەرىنە ۇلكەن ۇلەس قوستى. سول مۇرالاردى بۇگىنگى زامانعا جەتكىزگەنى ءۇشىن وسى اۋلەتكە ۇلكەن العىسىمدى بىلدىرەمىن.
قىزعالداق جۇبانوۆا:
– اكەمىز 1938 جىلى جازىقسىز اتىلىپ كەتتى. بىراق, تاۋەلسىز قازاق ۇلدارى ارداقتى تۇلعانى اقتاپ, ونىڭ ارتىندا قالدىرىپ كەتكەن مۇراسىن زەرتتەپ, مىنە, بۇگىن وسىنداي شارا وتكىزىپ جاتقاندارى مەنى شىن قۋانتادى. بۇگىندە اكەمىزدىڭ تۋعان جەرىندە ونىڭ اتىندا جوعارى وقۋ ورنى بار. جىل سايىن جۇبانوۆ تاعىلىمى, جۇبانوۆتانۋ اتتى ءداستۇرلى وقۋلار, جيىندار وتكىزىلىپ تۇرادى.
جالپى, اكەمىز تۋرالى قازاق حالقى جاقسى بىلەدى عوي دەپ ويلايمىن. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم, قازاقستاننىڭ جاس استاناسى – استانا قالاسىنان قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ اتىنا ءبىر كوشە بەرىلسە دەگەن تىلەك.
تاشپولات سادىقوۆ, بيشكەك گۋمانيتارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى:
– قىرعىز حالقى قازاقتىڭ احمەت بايتۇرسىنوۆ, قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ سىندى دارىندى ۇلدارىن جاقسى بىلەدى. ءبىز جۇبانوۆتى قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاعان ۇلكەن دارىن يەسى, جازۋشى, جۋرناليست, اۋدارماشى, جالپى بيىك دەڭگەيدەگى مامان دەپ تانيمىز. بۇگىنگى جيىندا ونىڭ مۇرالارى جونىندە ءسوز بولىپ جاتىر. ءبىزدى قىزىقتىراتىنى – ءتىل ءبىلىمى ماسەلەلەرىنىڭ ىشىندەگى فونەتيكا, گرامماتيكا, سوسىن لەكسيكولوگيا ماسەلەلەرى.
جۇبانوۆ – تەك قانا قازاق ءتىل ءبىلىمى ءۇشىن عانا ەمەس, قىرعىز ءتىلىنىڭ دامۋى ءۇشىن دە ەڭبەك سىڭىرگەن عالىم. سوندىقتان, بۇگىنگى جيىننىڭ ءبىز ءۇشىن دە ماڭىزى زور.
اسقار جۇبانوۆ, ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى:
– مەنىڭ اكەم نەبارى 38 جىل ءومىر ءسۇردى. ومىردەن ەرتە كەتتى. سونىڭ وزىندە تابيعاتتىڭ بەرگەن دارىنىنىڭ ارقاسىندا ارتىندا وشپەس مول مۇرا قالدىردى. قازاق ءتىلىنىڭ بارلىق سالاسىنا ەڭبەك ءسىڭىردى. ءبىر تاڭقالارلىعى, ول ون التى ءتىل بىلگەن ەكەن. ەۋروپا, تۇرىك تىلدەرىن سالىستىرمالى زەرتتەۋ ارقىلى قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن جاسادى. ءسويتىپ, قازاق ءتىلىنىڭ تەوريالىق نەگىزىن قالادى.
بۇگىنگى جاستار ونىڭ جازعان ەڭبەكتەرىن زەرتتەپ, ءىزىن جالعاستىرىپ ءجۇر. ەڭ باستىسى, اكەمىزدىڭ ەڭبەكتەرى جاڭا كوزقاراس تۇرعىسىنان قارالا باستادى.
بۇگىنگى شارانى وتكىزىپ وتىرعان حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنا ۇلكەن راحمەتىمدى ايتامىن. بۇل – بيىلعى جىلى باستالىپ وتىرعان ەڭ ءبىرىنشى مەرەيتويلىق شارا.
مەكەمتاس مىرزاحمەت, بەلگىلى عالىم, پروفەسسور:
– مەن ءبىر نارسەگە عانا نازار اۋدارام. بىزدە ابايتانۋ ءىلىمى وتە كۇردەلى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. ابايدىڭ ءوزى – دۇنيەتانىمى جاعىنان كۇردەلى ادام. قازاق تۇلعالارىنىڭ ىشىندە ەڭ كوپ زەرتتەلگەنى اباي بولسا دا, ونى ونشا ماڭدىتا زەرتتەي الماعان جاعدايلارىمىز بار. ونىڭ دا سەبەپتەرى بار: 1934 جىلدارى اباي مۇراسى تەرىستەلە باستادى. ابايدى زەرتتەۋدى الىپ تاستاۋ كەرەك دەگەن پىكىرلەر بولدى. ابايدى ەڭبەگىنە قاراپ ەمەس, تەگىنە قاراپ باعالاي باستادى. قوعامنىڭ پىكىرى وسىلاي تەرىس قاراي باعىت الىپ بارا جاتقاندا ونى وڭعا بۇرىپ, دۇرىس جولعا سالعان ەكى ادام بولدى. ءبىرى – مۇحتار اۋەزوۆ تە, ەكىنشىسى – قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ. 1934 جىلى «ادەبيەت مايدانى» دەگەن جۋرنال شىعا باستادى. وندا ابايعا قاتىستى 12 ماقالا شىقتى. بىراق, ونىڭ بارلىعى تۇنشىعۋدان اسا المادى. سول تۇنشىعۋدان شىعىپ كەتكەن ەكى ەڭبەك بولدى. ونىڭ ءبىرى – جۇبانوۆتىڭ «اباي – قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى» ماقالاسى. بۇل ماقالانىڭ ءبىرىنشى ەرەكشەلىگى, وندا عالىم «اباي كىم؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرەدى. ەكىنشى كوتەرىلگەن ماسەلە – ابايداعى جان-ءتان ءولىمى ماسەلەسى. قازىرگى عالىمدار وسىنى ەسكەرۋلەرى كەرەك. قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ وسى ەڭبەگىن وقىعان فيلوسوفتار ابايدى زەرتتەۋدە دۇرىس جولعا تۇسەدى. جالپى, مۇحتار اۋەزوۆ پەن قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ ابايعا قاتىستى زەرتتەۋلەرى ۇلى اقىندى تۇسىنۋىمىزگە مۇمكىندىك اشادى.
امانعالي قالجانوۆ
