– جۋىردا بiر اعامىز ءوزiنiڭ اكە-شەشەسiن قالاعا كوشiرiپ الىپ جاتقاندا قارشاداي بالاسىنىڭ: «سوندا بiزدە ەندi اۋىل بولماي ما؟» دەپ مۇڭايعانىن ايتقان ەدi. بالا بولسا دا, كiشكەنتاي بiر قازاقتىڭ جۇرەگi الدەنەگە سىزداعان ءتارiزدi…
ستاتيستيكاعا كوز جۇگiرتسەك, بۇگiندە قازاقتىڭ جارتىسىنان كوبi قالادا تۇرىپ جاتىر ەكەن. بۇل, راسىندا دا, قازاقتىڭ بولاشاعىنا قالاي اسەر ەتۋi مۇمكiن؟
– بiزدە قالاعا كەلۋدەن قورقۋ بار. ماسەلەن, مەن بالا كۇنiمدە قالاعا كەلۋگە قورقاتىنمىن. نەگە دەسەڭiز, كوشپەندi تiرشiلiكتi ءوزiمiز كورمەسەك تە, ونىڭ پسيحولوگياسى جادىمىزعا جازىلعان. دالا مiنەزiمەن رۋحتانىپ, كوشپەلi ءومiر سالتىمەن سانامىزدى تۇزەگەن حالىقپىز. سول سەبەپتi, قالاعا كەلسەك, تار جەردە قامالىپ, ەركiندiگiمiزدەن ايىرىلىپ قالاتىنداي ۇرەيiمiز ۇشادى. وسىندايدا اۋەزوۆتiڭ «قاراش-قاراش وقيعاسىنداعى» باقتىعۇلدىڭ بەينەسi ويىما ورالا بەرەدi. ەركiندiككە, كەڭدiككە ۇيرەنگەن باقتىعۇل تۇرمەدەن قاتتى قورقادى ەمەس پە؟ قازاقتىڭ قالاعا كەلۋدەن سەسكەنۋi سوعان ۇقسايدى. دالادان, كەڭدiكتەن كەلگەن قازاق ءۇشiن تار ۇيگە, قالانىڭ قالىپتى تiرشiلiگiنە سiڭiپ كەتۋ تۇرمەدەن كەم بولماعان ءتارiزدi.
بiراق, تiرشiلiك بولعان سوڭ, كوندiگۋگە تۋرا كەلەدi.
«سوعىس جانە بەيبiتشiلiكتi» وقىعان بولساڭىز, فرانتسۋزدار كەلگەن كەزدە ارميان ۇلتىنىڭ وكiلi سۋرەتتەلەتiن جەرi بار. قونىس اۋدارۋ كەزiندە قانداي كۇي كەشكەنi بەينەلەنەدi. قازاق, ارينە, ونداي ۇلكەن مەگاپوليسكە كەلە الماعان. ۇلكەن شىعارمالارعا كەيiپكەر بولىپ ەنە قويماعانى دا سوندىقتان. جانە وعان بiزدiڭ حالقىمىز باس قاتىرماعان دا.
ال قازاقتىڭ قالالانۋى ۇزاق پروتسەسكە سوزىلعان.
– قازاق ەلiنiڭ قالالانا باستاۋىنا جوبامەن قانشا جىل بولدى؟
– مەنiڭ پايىمىم بويىنشا, كەم دەگەندە 150 جىل بولدى.
– سوندا سiز دە قازاقتا ورىسقا بودان بولعانعا دەيiن قالا بولعانىن جوققا شىعاراسىز با؟ شاھار مادەنيەتiن ورىستار ۇيرەتتi دەگەنگە مويىنسۇناسىز با؟
– جوق! مەن قازiرگiدەي ەۋروپالىق ۇلگiدەگi قالالار جونiندە ايتىپ وتىرمىن. ايتپەسە, قازاقتىڭ وزiندiك قالا مادەنيەتi, تاريحي قالالارى از بولماعان.
جالپى, مەن بىلاي ويلايمىن. وتىرىقشىلىق پەن كوشپەندi ءومiر سالتىن قازاق بۇرىننان تابيعي ۇيلەسiمدiلiكپەن ساقتاعان. تاريحقا زەر سالساڭىز, كوبiنە مالى كوپ, باي, داۋلەتتi ادامدار تiرشiلiككە قولايلى جەرگە ماۋسىم سايىن كوشiپ-قونىپ, جاتاق ۇعىمى الەۋمەتتiك تۇرعىدان قور سەزiنۋدiڭ كورiنiسi بولعان. بالا كەزiمiزدە بiزگە قىستاۋ مەن جايلاۋعا كوشۋ ارتىقشىلىق بولىپ كورiنەتiن. جاتاق بiز ءۇشiن شىنىمەن دە كەدەي-كەپشiكتiڭ, جوق-جiتiكتiڭ ءومiر سالتىنا بالانعان ەدi. ال بۇل نەگiزiندە قازاقتىڭ وتىرىقشىلىققا ۇمتىلىسى بولاتىن. ءوز تاعدىرىن ءوزi شەشۋ تۇرعىسىنداعى باستاپقى قادامى. قازاق دامۋىنىڭ ەۆوليۋتسيالىق جولى وسى ەدi. ەگiن ەگۋ مەن مال باعۋدىڭ شارتىن ءوز بەتiنشە جاساي باستاپ ەدi. قازiرگi اۋىلدىڭ كورiنiسiن قالاي ەلەستەتۋ كەرەكتiگiن الەۋمەتتانۋشىلار مەن تاريحشىلار ءالi دە زەرتتەي ءتۇسۋ كەرەك سياقتى.
– ال سiز وسى ماسەلەنi قاۋزاپ «جاڭعىرىق» اتتى رومان جازدىڭىز. جالپى وسى تاقىرىپقا بارۋعا نە يتەرمەلەدi?
– مەنi يتەرمەلەگەن – ۇلتتىڭ بولاشاعىنا دەگەن الاڭ. نەگە دەسەڭiز, قالاعا كەلگەن قازاقتىڭ ۇلتتىق تامىرى ءۇزiلiپ جاتىر. تاريحىن دا, ادەبيەتiن دە بiلمەيتiن ۇرپاقتىڭ تولقىن-تولقىنى لەك-لەگiمەن كەلiپ, قازاقتىڭ رۋحاني تاعدىرى بۇگiنگiدەي تىعىرىققا تiرەلە باستادى. مiنە, سونىڭ كوركەم بەينەسiنiڭ ءتۇپ-ءتوركiنiن iزدەۋ – باستى ماسەلە. بايقاساڭىز, قالاعا ەلۋ-الپىس جىل بۇرىن كەلگەن ۇرپاق ۇلتتىق ەرەكشەلiگiن مۇلدەم ساقتامايتىندى شىعاردى.
– سوندا قازiر بiز ءۇشiن اۋىلدان قول ءۇزۋ قاۋiپتi بولىپ وتىر ما؟
– اۋىلدان قول ءۇزۋ ەمەس, ۇلتتىق تامىردان قول ءۇزۋ – قاۋiپتi. ال شىن مانiندە قازiر ءالi كۇنگە قالاعا كەلۋ – اۋىلدان قول ۇزۋگە, ال اۋىلدان قول ءۇزۋ – ۇلتتىق تامىردان قول ۇزۋگە اكەپ سوقتىرىپ وتىر.
– قازiر قازاق – تاۋەلسiز حالىق. ەركi وزiندە. بiر قىزىعى, تاۋەلسiزدiك العان جىلدارى, قيىنشىلىق كەزدەرi تاريحي وتاندارىنا كەتiپ قالعان وزگە ۇلت وكiلدەرiنiڭ كوبi قايتىپ ورالىپ جاتىر. بiراق, ءبارiبiر قازاقستاندا حالىقتىڭ 70 پايىزى قازiر – قازاقتار. قالا حالقىنىڭ دا كوبi قازاق ەكەنi داۋسىز. ەندi وسىنداي جاعدايدا الگi ۇلتتىق تامىردان قول ۇزگەن قازاقتار ءوز-وزiنە قايتiپ ورالۋى مۇمكiن؟
– راس, قازiر قالادا تۇراتىن, اۋىلدان قول ۇزگەن قازاقتاردىڭ كوبi ءوزiنiڭ ۇلتتىق ەرەكشەلiگiن ساقتاپ وتىرعان جوق. ءتۇرi قازاق بولعانىمەن دە, ولاردىڭ پسيحولوگياسى, تiلi, پيعىلى وزگە, نيەتi قازاققا بۇرمايدى. كەيبiرەۋلەر, تiپتi, قازاقتىڭ ۇلتتىق ماسەلەسi كوتەرiلسە, اشۋلانا باستايدى. بۇل تاقىرىپتا ءسوز قوزعاعىسى كەلمەيدi. ۇلت تۋرالى اڭگiمەنi جەك كورەدi. ال وسىنداي ۇلتتىق ءداستۇرiن ساقتامايتىن, تiلiن بiلمەيتiندەردiڭ اراسىندا قۇداي ساناسىنا بەرiپ, قازاقتىڭ بولاشاعىنا بiر ادامداي جانى اشيتىن, ءوز ۇلتىن سۇيەتiن ازاماتتار دا از ەمەس. كەيدە وسىندايلارعا ءسابي سەكiلدi ايالاپ قاراۋىمىز كەرەك شىعار دەپ ويلايمىن. ويتكەنi, ولار ومiرگە بەيiم. جانە كەلەسiلەرگە ءدال وسىلار تiكەلەي ىقپال ەتە الۋى دا مۇمكiن.
– جاڭا ءوزiڭiز ءار قازاقتا قالاعا كەلگەندە قورقۋ بولاتىنىن ايتىپ قالدىڭىز. شىنىندا, شەتەلدiكتەر بiزگە كەلسە, كوشەدە ەمiن-ەركiن جۇرەدi. ال بiزدiكiلەر شەتەلگە بارماق تۇگiلi, تۋعان وتانىنداعى قالادا دا وزگەنiڭ ۇيiنە كiرiپ كەتكەن ادامشا قىسىلىپ جۇرەدi. وسى ءوزiڭiز ايتقان قورقۋ نەدەن؟
– مۇنىڭ ءبارi تابيعاتقا جاقىندىقتىڭ اسەرi, تاۋ مەن دالادان جۇرگەن قازاق قالاعا كەلگەندە بiر كۇن دە شىدامايتىنىن كوزiمiز كوردi. جاراتىلىسقا جاقىن جاندار قاتال سىنعا ءتوزiمدi, ىستىق پەن سۋىققا توتەپ بەرەدi. ات ۇستiندە ءومiرiن وتكiزگەن ولار قالانىڭ تار كەڭiستiگiن ەشقاشان مiسە تۇتپايدى. مۇنىڭ بەينەسiن قازاق قالماگەرلەرi ءتاۋiر-اق سومداعان. بiر نارسە انىق: قازاقتىڭ قالاعا كەلۋ ۇدەرiسi كورسەتiلدi. بiراق الدەنەشە ۇرپاق اۋىسقان كەزدەگi ۇلتتىق قۇناردان اجىراۋ سەبەپتەرiنiڭ وبرازى تولىق جاسالماعان سياقتانادى.
– ال قازiر قالالارىمىزدى, iرi قالالارىمىزدى ءالi كۇنگە قازاقتىڭ جاتسىنا بەرۋiنە وسى اكiمشiلiك اۋماقتاردىڭ كونە شىعىستىق ناقىشتان گورi باتىستىق, ءوزiڭiز ايتپاقشى, ەۋروپالىق ۇلگiدە سالىنۋى, ودان كەيiن باسقارۋشى بيلiك قازاقشىلىعىنىڭ تومەن بولۋى سەبەپ بولىپ وتىرعان جوق پا؟
– بۇل ماسەلەنi نەگiزiندە تەرەڭدەپ زەرتتەۋ كەرەك. الەۋمەتتiك قىرىنان تالداعان ءجون.
ايتپەسە, وتىرار, تاراز, سىعاناق سەكiلدi قازاقتىڭ وزiنە ءتان, شىعىستىق ۇلگiدەگi تاريحي قالالارى بۇرىن دا بولعانى انىق قوي. قازiرگi قالالار ولارمەن رۋحاني ىقپالداستىقتا, رۋحاني جاقىندىقتا بولا الماي وتىر. سول سەبەپتi دە, iرi قالالارىمىزداعى كوپتەگەن ۇيلەر – «ءولi ۇيلەر». سىرتىنان قاراساڭ, تiرشiلiكتiڭ بەلگiسi جوق قىديعان بiردەڭەلەر. ءوزiمiزدiڭ ۇلتتىق ۇعىمدارعا سايكەس, كونە شىعىستىق ۇلگiگە جاقىن, جانعا جىلى عيماراتتار وتە از. كەزiندە سانك-پەتەربۋرگتi گوگول قالاي سىناسا, سول اڭگiمەنi وزiمiزگە قاراتا دا ايتۋعا بولاتىن سياقتى… بۇل تۇرعىدا, مەنiڭشە, بiزگە ءالi دە كوپ iزدەنiپ, ۇلتتىق ساۋلەت ونەرiن قالىپتاستىرۋ قاجەت سياقتى.
نەگiزiندە قازاقتىڭ ءوزiنiڭ قالالانۋعا ۇمتىلىسى بولعان. ماسەلەن, قازاق اۋىلدارىن ورىستار كەلiپ سالىپ بەرگەن جوق. ءوزiنiڭ تالعامىنا ساي شاتىرى بيiك, كەڭ, كوپبولمەلi ءۇيلەرiن سالىپ الىپ, اۋىلدى ستيحيالى تۇردە جاسادى. قازiر بiرتiن-بiرتiن سول اۋىلدارىمىز دامىپ, وندا ۇلكەن-ۇلكەن ەكi قاباتتى كوتتەدجدەر سالىنىپ جاتىر. ول دا شىن مانiندە دۇنيەجۇزiلiك تالاپقا ساي كەلەدi. بiراق, بۇعان قازاق ءوزiنiڭ iشكi قاجەتتiلiگiنەن بارىپ وتىر.
ءدال وسى ورايدا قالا مەن اۋىلدىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق جويىلىپ بارا جاتىر دەۋگە بولادى. مۇنداي ءۇردiس ورتا ازيا بويىنشا قازاقستاندا عانا ورىن العان. قازiر, راسىندا دا, بايقاپ قاراساڭىز, الماتى مەن استانانىڭ ماڭايىنداعى 100 شاقىرىمعا دەيiنگi جەردە ورنالاسقان اۋىلداردىڭ ءبارi سوڭعى زامانعى ساۋلەت تالابىنا ساي ءزاۋلiم ۇيلەر مەن ادەمi ۇلگiدەگi عيماراتتارعا تولى. باسقا قالالاردىڭ ماڭى دا سولاي. تiپتi, كiشiگiرiم قالالارىمىز دا. بۇل جاعىنان قازاق حالقى دامىپ كەلە جاتىر دەۋگە بولادى. جانە بۇل ەشكiمنiڭ دە نۇسقاۋىمەن ەمەس, ءوز شەشiمiمەن, ءوز ۇمتىلىسىمەن جۇزەگە اسىپ وتىر.
– دەمەك, سiزدiڭشە, قازاقتىڭ قالاعا ۇدەرە كوشۋi ورىندى ما؟
– قوعامدا كوپشiلiك ءۇشiن قاستەرلi بiر ورتاق ۇعىمدار بولادى. ماسەلەن, تۇركiستانعا كوبi رۋحاني كۇش iزدەپ بارادى. بۇرىنعى استانالارىمىز قىزىلوردا, الماتىعا دا سونداي بiر سەزiممەن كەلەدi. سول سەكiلدi, ءاربiر ادام قالاعا ءارتۇرلi قاجەتتiلiكپەن بارادى. كۇنكورiسiنە, تiرشiلiگiنە قولايلى جەر iزدەيدi. ال قالانىڭ ادامدى ۇلكەن ورتاعا بەيiمدەيتiندiگiن, ۇلتتىق مەنتاليتەتiمiزدە بار, قانىمىزعا سiڭگەن ۇياڭدىقتان ارىلۋىمىزعا ىقپال ەتەتiندiگiن ايتار بولساق, بۇل جاعىنان قازاقتىڭ قالالانۋى ۇلت بولاشاعى ءۇشiن تيiمدi.
– بiز اۋىلعا بارعان سايىن اتا-ەنەمiز: «قالانىڭ اش-جالاڭاشتارى كەلدi» دەپ قارسى الادى. كۇلiپ ايتادى, بiراق ءبارiبiر ار جاعىندا بiر شىندىق جاتقانى انىق. نەگە دەسەڭiز, قالادا جۇمىس iستەپ قارجى تابۋعا بولادى, دەگەنمەن دە, كۇنكورiس قيىن. پاتەر جالدايتىنىڭدى بىلاي قويعاندا, قىمباتشىلىق تاعى بار.
وسى ورايدا سۇراق تۋادى: حالقىمىزدىڭ كوبi قالاعا كوشiپ كەتە بەرەتiن بولسا, وندا قازاق ەتتi قايدان الادى؟
– مەن بۇرىن «قالاعا كوشسەك, ەت, ءسۇت تاپپاي اش قالاتىنداي قورقامىز, نە دەگەن سورلى حالىقپىز!» دەپ ويلايتىنمىن. سويتسەك, بۇنىڭ ورنى بار ەكەن. قازiر ءدال وسى ماسەلە بۇكiلالەمدiك دەڭگەيدە ۇلكەن پروبلەماعا اينالدى. تابيعي ءونiم, بارلىق ادامعا جەتەتiن ازىق-تۇلiك, تاماق تابۋ ماسەلەسi قيىنداپ بارادى.
وسىنى سەزگەندiكتەن دە شىعار, شىن مانiندە قازiر بiزدە اۋىلعا قىزىعاتىندار كوپ. قازاقتىڭ كوپشiلiگi بۇگiنگە دەيiن كۇنكورiس ءۇشiن قالاعا قاراي اعىلسا دا, قازiر كەرiسiنشە, مال ءوسiرiپ, ەگiن سالۋ ءۇشiن اۋىلعا كەتۋگە نيەتتەنگەندەر كوپ. بۇعان مەملەكەتتiك دەڭگەيدە باعدارلامالار قابىلدانىپ, اۋىل شارۋاشىلىعىنا باسىمدىق بەرiلۋi دە ىقپال ەتiپ وتىرعان ۇقسايدى.
بايقاساڭىز, كوپشiلiك ازاماتتاردىڭ قازiر قالادا ءۇيi بار. سونىمەن بiرگە دالادا دا ءۇيi بار. سوڭعى جىلدارى ءار ازامات وسىلاي ءوز ماسەلەسiن شەشۋگە, اۋىل مەن قالا ءومiرiن ۇيلەستiرۋگە كوشكەن. بۇل دا ەشقانداي باسشىلىقتىڭ بۇيرىعىنسىز, وزدiگiمەن شەشiلiپ وتىر.
– جاڭا «جاڭعىرىق» اتتى رومانىڭىزدى جايدان-جاي ايتىپ وتكەنiم جوق. سiز قازاقتىڭ قالاعا قونىس اۋدارۋ ماسەلەسiن كوتەرۋدە تىڭنان تۇرەن سالۋعا تىرىسقان جازۋشىسىز. بiراق, ءالi دە وسى تاقىرىپتى iندەتiپ جۇرگەن كورiنەسiز. كوركەم ادەبيەتكە وسى باعىتتا جاڭا دۇنيەلەر اكەلۋ ويىڭىزدا بار ما؟
– دميتري پوتسەلۋەۆتىڭ «بۇرىنعى الماتىدا» دەگەن رومانى بار. ول ءوزi اسا ءساتتi شىعارما ەمەس. دەگەنمەن, سوندا قازاقتىڭ الماتىعا كەلۋiن, ۇلكەن قالاعا شوعىرلانۋىن پسيحولوگيالىق جاعىنان ازداپ بەينەلەگەن تۇستار بار.
ال «جاڭعىرىق» كەيiنiرەك ءدۇنيەگە كەلدi. مەن نەگiزi بۇل شىعارمانىڭ اتىن «قالا مەن دالا» دەپ قويعىم كەلگەن. بiراق, كiتاپ جارىققا شىعىپ بولماي جاتىپ, وسىنداي اتپەن گازەت شىعىپ كەتتi دە, تاقىرىپتى وزگەرتۋگە تۋرا كەلدi.
نەگiزi قالا مەن دالانىڭ ايتەۋiر بiر ۇيلەسەتiن جەرi بولۋى – زاڭدى. سوندىقتان, مەن بۇل شىعارمادا مارگينالدىق قۇبىلىسقا ءمان بەرۋگە تىرىستىم. بiراز زەرتتەپ, زەردەلەي كەلە بايقاعانىم, مارگينالدىق قۇبىلىسقا ايەلدەر قاۋىمى باستاپ بارادى ەكەن. نەگە دەسەڭiز, ايەلدەر كورسەقىزار كەلەدi. جاڭاشىلدىققا, جاڭا نارسەلەرگە قۇمارتىپ, ۇمتىلۋمەن بولادى. ءسويتiپ, اقىرى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن, ۇلتتىق ەرەكشەلiكتەرiن قالاي تارك ەتكەنiن ءوزi دە بايقاماي قالادى. ال ايەلدەردiڭ ىقپالىنا ەرiپ, ارتىنان بۇكiل قوعام ۇلتتىق بولمىسىنان اجىراي باستايدى.
ايەلدەر ىقپالدى كەلەدi. ول تۋعان بالاسىن ءوزi سەكiلدi تاربيەلەيدi.
جالپى, بەيiمدەلۋ, ورتاعا بەيiمدەلۋ – جاقسى قاسيەت. بiراق, تامىرسىزدىققا سالىنباۋ كەرەك. بەيiمدەلەم دەپ, بۇكiل ءوز بولمىسىڭدى تارك ەتۋدەن ساقتانۋ كەرەك. وزگەنiڭ ىڭعايىنا جىعىلا بەرۋ دە – جاقسى قاسيەت ەمەس.
اڭگiمەلەسكەن
ءنازيرا بايىربەك
